STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ I Dr. Nevzat DENK STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ

II Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ Yay n No : 2468 flletme Ekonomi : 488 1. Baskı Haziran 2011 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-490-7 Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve kanu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Seltifika No: 13723) Tel: (0-212 249 40 60) Kapak Tasar m : Goncagül ÇARPIK Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ III Değerli ve Sevgili Eşim Ümren Denk e...

IV Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / ÖNSÖZ V ÖNSÖZ Öğrenmenin bir yaşam biçimi olduğu günümüzde, gelişmenin temel öğesini bilgi * oluşturmaktadır. Bilgi bugünü ve geleceği görebilmek için başvurulabilecek en önemli güç olarak kendini göstermektedir. Üzmez e göre (2010, s.67), Bilgi Toplumu kavramının yakın tarihlerde kullanılmasına karşın, bazı yazarlar bilgi toplumunun başlangıcını İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki yıllara dayandırmakta, ABD de ilk defa beyaz yakalı işçilerin ** sayısının mavi yakalıları *** geçmiş olmasını bilgi toplumunun başlangıcı olarak kabul etmişlerdir. Üzmez in Çoban dan aktardığına göre, bugün bilgi toplumu olarak adlandırılan dönem, gerçekte sanayi toplumlarının bir ileri aşamasını ifade eder. Bilgi toplumunu tüm önceki yapılardan farklı kılan en önemli nitelik, fiziki ve kültürel çevredeki değişim hızının daha önceki hiçbir dönem görülmemiş ölçüde artmış ve artmakta olmasıdır. Bu değişim hayatın her alanındaki değişimdir. Bu kapsamda bilgi hızla artmakta ve bilgi toplumunda bilgiye sahip olan herhangi biri yaklaşık dört, beş yılda bir yeni bilgiler elde etmez ise eskimiş biri olarak varsayılmaktadır. Bilimsel bilgi olarak öne sürülen bilgilerin büyük bir bölümü her on yılda bir değişiyor. Bu fizikte, tıpta, biyolojide, astronomide ve tüm alanlarda böyledir. Her on yılda bir, yazının icadından beri biriken tüm bilgiden fazlasının üretildiği ve bilgi toplumuna geçildiği söyleniyor (Akad, 2003, s.90). Bu hızlı bilgi üretimine rağmen, bilim adamlarının ellerindeki hipotezlerin sayısı, çözüme ulaştırılanlardan çok daha hızlı artıyor ve bilimsel hakikatlerin geçerlilik süresi giderek azalıyor. * Bilgi: Druker, bilgiyi faaliyetler içinde taban teşkil ederek bireye / koruma değişik ve daha etkin eylemler yapma yeteneği kazandıran, bir şeyi veya bireyi değiştiren bir olgu olarak görüyor (üzmez, 2010, s.66 ** Beyaz yakalı işçiler; genellikle masa başında görev yapan, nispeten diğerlerine göre daha eğitimli çalışanlardır. *** Mavi yakalı işçiler; beyin gücünden ziyade bilek gücü gerektiren işlerde çalışan işçiler için kullanılır.

VI Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ Bu kapsamda, 2002 yılında üretilen Geçmişte ve 21. Yüzyılda Savaşlar, Stratejiler ve Stratejler başlıklı Harp Akademileri Strateji Temel Dokümanı yanında, günümüz ihtiyaçlarına cevap verebilecek yepyeni bir strateji oluşturma dokümanı ihtiyacı hasıl olmuştur. Zira bugüne kadar askeri alanda Strateji Oluşturma ve Geliştirme konuları sık sık dile getirilmiş, ancak bunun nasıl yapılacağı konusu üzerinde yeterince durulmamıştır. ABD Kara Harp Kolejinde, kurmay subay eğitimlerinde çok detaylı bir şekilde öğretilen strateji oluşturulması ve geliştirilmesi yani Strateji Teorisi konusu, bu dokümanın ikinci bölümünden itibaren ve bilhassa üçüncü bölümde detaylı bir kapsamda ele alınarak incelenmiştir. Bu maksatla Yarger in 2010 yılında kaleme aldığı ABD Kara Harp Koleji Strateji Modeli kitabının Bir Strateji Teorisine Doğru isimli makalesinden geniş şekilde yararlanılmıştır. Gerek Strateji ile ilgili öğretim kurumlarının, gerekse çeşitli planlama seviyelerinde bulunan sivil ve askeri strateji uzmanlarının, bizde henüz yeterince yer almayan strateji oluşturma ve geliştirme yöntemini (strateji teorisini) ortaya koymada, hangi yolların takip edileceğini öğrenmeleri hayati öneme haiz bulunmaktadır. Öte yandan ikinci bölümde belirtilen stratejinin boyutları ve üçüncü bölümde kısaca yer verilen milli güç unsurlarından yararlanarak stratejik faktörlerin ve bunlar içinden de anahtar stratejik faktörlerin nasıl tespit edileceği ve nasıl strateji oluşturulacağı konusu bu incelemenin temelini oluşturmaktadır. ABD Kara Harp Koleji nde detaylı bir şekilde incelenen bu konunun, bizim strateji ile ilgili okullarımızın konu kapsamları içinde de yeterli seviyede yer alması faydalı değerlendirilmektedir. Ayrıca Yirminci yüzyıl ve öncesinin tek boyutlu ve öngörülebilir tehdit ortamı, artık yerini çok boyutlu ve öngörülmesi çok zor, belirsizlikler içeren yeni bir tehdit ortamına bırakmıştır. Karatay a göre (2004, s. 25), ulus devletlerinin ülkelerini havadan, karadan ve denizden koruma esasına dayanan milli güvenlik yapılanmaları artık yeterli olamamaktadır. Çünkü yirminci yüzyılın genelde silahlı çatışmaya dayalı askeri tehditlerine; artık iletişim başta olmak üzere, teknolojik alandaki gelişmelerin ve küreselleşme ideolojisinin de dayatmaları ile yeni, gözle görülmesi ve tespiti mevcut milli güvenlik sistemleri ile çok zor olan, çok boyutlu, askeri, yarı askeri ve askeri olmayan tehditler eklenmiştir. Etnik ve dinsel kökenli toplumsal karışıklıklardan ve kışkırtma faaliyetlerinden, küresel ve ulusal açlık tehlikelerine kadar sayısız miktarda ve birbirinden çok farklı nitelikte, alışılmadık tehditler içeren bu yeni tehdit ortamı artık ulus devletlerin temellerini kökten sarsmaktadır. Bu nedenle, ulus devletler mevcut ordu yapılarını koruyup geliştirirken, örgütlü bir şekil-

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / ÖNSÖZ VII de üretilmekte olan yeni tehditlerin üstesinden gelebilmek için, personel, teşkilat ve eğitimde gerekli ilave düzenlemeler süratle gerçekleştirmelidirler. Artık ulus devlet milli güvenliğinin sadece sınır nöbetleri ile sağlanamayacağı görülmeli, içerisinde insanı ve yaşamı barındıran her yerde nöbet tutmanın şart olduğu bilinmelidir. Atatürk ün de 1927 de milletvekillerine yaptığı bir konuşmada söylediği gibi; İnsanların uğraştığı bütün sorunlar, uğradığı bütün tehlikeler, elde ettiği başarılar toplumsal genel bir mücadelenin dalgaları içinden doğagelmiştir. Yaşam demek mücadele demektir. Yaşamda başarı, kesinlikle bu mücadelede başarıyla sağlanabilir. Bu da maddi ve manevi güce, erke dayanır bir durumdur. Nutuk. Cilt.2, s.1) Mücadelede başarı için de mutlaka uygun stratejilerin geliştirilmesi ve devamlı güncellenmesi gerekmektedir. Uygun bir stratejiyi geliştirme metotları müteakip bölümlerde detaylı açıklanmıştır. Kitabın birinci bölümünde, önemli temel kavramlar ve bunların birbirleri ile olan ilişkileri üzerinde durulmuş, içinde strateji oluşturmanın da bir safhası olarak yer aldığı stratejik yönetim konusuna, işletme ve iktisat temel dokümanlarından faydalanarak kısaca değinilmiştir. Bu bölümde bilhassa harbin günümüzde aldığı şekillere geniş yer verilmiştir. Harp stratejileri; teknolojik gelişmeler ile tarihi deneyimler göz önünde bulundurularak yeni tanımlamalara ve konseptlere maruz kalmıştır. Askeri güç, milli gücün diğer unsurlarından ayrılamaz hale gelmiş, askeri gücün siyasi ve ekonomik güçle ilişkisi artan ve karmaşıklaşan bir şekil almıştır. İkinci bölümde, bizde henüz yeterince geliştirilemeyen Strateji Teorisi üzerinde durulmuş, bunun özellikleri, milli güç elemanları ve stratejinin 20 boyutundan önemlilerine açıklık getirilmiş, risk ve riskin elemine edilmesi konularına yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, Strateji Oluşturma modeli ele alınarak konuyla ilgili yaklaşımlar tartışılmıştır. Bilhassa Stratejik Değerlendirme (Strateji Oluşturma/Geliştirme) süreci çok detaylı incelenmiş, stratejinin nasıl elde edileceği bu dokümanla birlikte ilk defa açık bir şekilde sekiz safha halinde Tablo.4 de ve Şekil 10 da ortaya konmuştur. Ayrıca strateji elde etmede stratejik düşünme yetenekleri ele alınmıştır. Başta Yarger in Bir Strateji Teorisine Doğru dokümanı olmak üzere, geniş bir kaynak taraması yapmak suretiyle erişebildiğimiz önemli eser, dokü-

VIII Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ man ve bu konudaki konferansçıların düşüncelerinden istifade ile geliştirilen bu yayın; her türlü eleştiri, tartışma ve katkılarla mutlaka daha iyi ve yaşayan bir doküman haline gelecektir. Bilindiği gibi strateji konusunda günümüze değin birbirinden değerli pek çok eser yazılmıştır. Daha mükemmel hale getirilebilmesi için yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu çalışmadan amaç, uluslararası ilişkilerle ve strateji ile meşgul olanlara, yarının Türkiye sinde önemli yönetim görevleri üstlenmeye talip yönetici adaylarına ve gençlere Strateji Oluşturma modelini anlatmaktır. Strateji oluşturmada, bu eserin hedef kitlesi askeri alan olmakla birlikte, söz konusu faaliyetlerin evrensel özellikleri nedeniyle, işletme stratejisi alanına yönelik bazı tanımlamalardan da gerektikçe yararlanılmıştır. Askeri bakış açısıyla sürdürülen çalışmada, doküman araştırması yöntemi kullanılmış, birincil kaynaklara öncelik verilmiştir. Strateji oluştururken, uygulamalı olarak yapılacak strateji oluşturma pratiklerine, yeterli bir bilgi desteği sağlayabilirse, bu doküman hedeflerine ulaşabilmiş olarak addedilecektir. Bu çalışma Strateji Oluşturma Modeli konusunda Türkiye de yapılan bir ilk denemedir. Doktorasını yapmış 44 yıllık bir askerin strateji üzerine 35 yıllık birikimlerini, araştırmalarını, yorumlarını ve yoğun emeğini yansıtmaktadır. Araştırma, şüphesiz iyi niyetle yapılacak katkı ve eleştirilerle daha iyi bir şekle dönüştürülebilir. Kitabin hazırlanması esnasında gösterdiği gayret, sabır ve anlayışları nedeniyle değerli eşim Ümran a teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca, Kitabın oluşturulmasında bilgi desteği sağlayan başta Kara Harp Akademisi eğitim kadrosuna, tercümelerde yardımcı olan İbrahim ŞAHİN ile yazımında, kontrolünde, düzenlenmesinde ve yayına hazırlanmasında emeği geçen Yrd. Doç. Dr. Tuncay UZUN a, dizgisinde emeği geçen Esma Onaç- Musa ONAÇ a ve GoncaGül ÇARPIK a teşekkürlerimi sunuyorum. Dr. Nevzat Denk

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / İÇİNDEKİLER IX STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... V İÇİNDEKİLER...IX TABLOLAR LİSTESİ... XII ŞEKİLLER LİSTESİ...XIII KISALTMALAR LİSTESİ...XIV BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR GENEL... 1 TEMEL KAVRAMLAR... 1 1. STRATEJİ:... 2 a. Askeri Bir Kavram Olarak Strateji... 2 b. Askeri Strateji İlkeleri... 4 2. STRATEJİK YÖNETİM... 5 3. KONSEPT... 7 4. DOKTRİN... 8 a. Strateji, Vizyon, Konsept, Doktrin Arasındaki İlişki... 9 5. HARP VE HARBİN NESİL OLARAK SINIFLANDIRILMASI... 11 a. Birinci Nesil Harp... 13

X Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ Sayfa b. İkinci Nesil Harp... 14 c. Üçüncü Nesil Harp... 14 ç. Dördüncü Nesil Harp... 15 d. Beşinci Nesil Harp... 15 e. Hibrid Savaş... 15 6. MİLLİ GÜVENLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR... 18 a. Milli Güvenlik... 18 b. Milli Güvenlik Siyaseti... 18 c. Milli Menfaat... 18 ç. Milli Hedef... 18 d. Hükümet Direktifi... 18 7. TEHDİT / RİSK DEĞERLENDİRMESİ... 19 8. KRİZ... 24 9. MİLLİ GÜÇ UNSURLARI (ELEMANLARI)... 25 İKİNCİ BÖLÜM STRATEJİ TEORİSİ 1. GENEL HUSUSLAR... 27 2. STRATEJİ TEORİSİNİN (STRATEJİNİN) ÖZELLİKLERİ... 29 a. İleriye Dönüklük ve Proaktif Yaklaşım... 29 b. Nihai Hedef (Durum)... 30 c. Denge... 31 ç. Siyasi Amacın Üstünlüğü... 33 d. Stratejinin Hiyerarşik Yapısı... 33 e. Geniş Kapsamlılık... 35

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / İÇİNDEKİLER XI Sayfa f. Stratejik Durum/Çevreye İlişkin Analiz İhtiyacı... 36 g. Oluşabilecek Riskler... 38 3. STRATEJİ NİN ÜÇ AYAĞI... 40 a. Nihai Durum (Hedefler):... 40 b. Usuller (Stratejik Konsept/Yol Haritası):... 40 c. Vasıtalar (Kaynaklar/Güç):... 41 4. STRATEJİNİN BOYUTLARI... 43 a. İnsani Boyut... 45 b. Toplum... 50 c. Kültür... 51 ç. Coğrafya... 53 d. Düşman... 54 e. Sürtünme / Şans / Belirsizlik... 55 f. Politika... 56 g. Ekonomi... 59 h. Teknoloji... 60 ı. Harekât ve Operasyonlar... 61 (1). Harbin Seviyeleri... 61 (a) Stratejik Seviye... 62 (b) Operatif Seviye... 62 (c) Taktik Seviye... 63 i. Komuta Kontrol... 63 j. Etik... 65 k. Zaman ve Geleceğin Tahmini... 67 (1). Zaman... 67 (2). Geleceğin Tahmini... 70

XII Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ Sayfa ÜÇÜNCÜ BÖLÜM STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ 1. GENEL... 73 2. STRATEJİ OLUŞTURMA SÜREÇLERİ... 77 a. Teşvik ve Gereklilik (Strateji İhtiyacını Belirleme)... 78 b. Strateji Alanlarının, Seviye ve Tiplerinin Belirlenmesi... 79 c. Politik Otorite Tarafından Menfaatlerin Belirlenmesi... 80 ç. Menfaatlerin Yoğunluğunun (Önem Ve Önceliklerinin) Belirlenmesi... 83 (1) Beka (Hayatta Kalma) Önem Derecesindeki Milli Menfaatler... 84 (2) Hayati Önem Derecesindeki Milli Menfaatler... 84 (3) Önemli Önem Derecesindeki Milli Menfaatler... 84 (4) Bölgesel Önem Derecesindeki Milli Menfaatler... 85 d. Milli Güç Unsurları ve Stratejinin Boyutları İle İlgili Bilginin Değerlendirilmesi... 85 e. Stratejik Faktörlerin Tespit Edilmesi... 85 f. Anahtar Stratejik Faktörlerin Seçilmesi, Buna Uygun Güç, Hedef ve Konseptin Tespiti... 86 (1) Stratejik Düşünme Süreçleri (Yetenekleri)... 90 (a) Eleştirel Düşünme Süreci:... 90 (b) Zamanında Düşünme Süreci... 90 (c) Yaratıcı Düşünme Süreci... 91 (ç) Etik Düşünme Süreci... 91 (d) Sistemsel Düşünme Süreci... 91 (2) Güç Aktörlerinin Yapıları... 92 g. Stratejinin Belirlenmesi Safhası... 94

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / İÇİNDEKİLER XIII Sayfa SONUÇ... 97 ANA KAYNAKÇA... 99 GENİŞLETİLMİŞ KAYNAKÇA... 104 ELEKTRONİK VERİ TABANI KAYNAKÇASI... 109 ÖZGEÇMİŞ... 111

XIV Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo - 1. Milli Güç Elemanları... 25 Tablo 2. Strateji ve Harbin Seviyeleri... 34 Tablo - 3. Stratejinin Boyutları... 44 Tablo - 4. Strateji Oluşturma Süreçleri... 78 Tablo - 5. Menfaatlerin Önem ve Öncelik (Yoğunluk) Dereceleri... 84 Tablo - 6. Bilgi, Stratejik Faktörler ve Ana Stratejik Faktörler Arasındaki Ayrım... 86 Tablo - 7. Güç Aktörlerinin Yapıları... 93

STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ / ŞEKİLLER XV ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil - 1 A. Stratejik Yönetim Evreleri... 6 Şekil - 1 B. Vizyon Konsept Doktrin Kavramları... 10 Şekil - 2. Strateji, Vizyon, Konsept, Doktrin İlişkileri... 11 Şekil - 3. Harbin Nesilleri ve Harekât Nevileri... 13 Şekil - 4. Ufuk Ötesini Görme (Stratejik Öngörü)... 30 Şekil - 5. Stratejik Riskin Elemine Edilmesi... 32 Şekil - 6. Strateji Teorisinin Etki ve Kapsama Alanları... 36 Şekil - 7. Riskin Ortaya Çıkışı... 39 Şekil - 8. Savaşın Üç Temel Eğilimi... 48 Şekil - 9. Harbin Seviyeleri... 61 Şekil - 10. Strateji Oluşturma Modeli... 73 Şekil - 11. Stratejide Güç, Hedef ve Konsept İlişkisi... 75 Şekil - 12. Stratejinin Tipleri ve Seviyeleri... 80 Şekil - 13. Stratejik Düşünme Yetenekleri (Süreçleri)... 90

XVI Dr. Nevzat DENK / STRATEJİ OLUŞTURMA MODELİ KISALTMALAR LİSTESİ ABD : Amerika Birleşik Devletleri GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla ASAM : Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi HAK : Harp Akademileri Komutanlığı VUCA : Volatility, Uncertainty, Complexity Ambiguity ARGE : Araştırma Geliştirme AB : Avrupa Birliği ICBM : Kıtalararası Balistik Füze MGK : Milli Güvenlik Kurulu MGSB : Milli Güvenlik Siyaset Belgesi NBC : Nükleer, Biyolojik, Kimyasal BM : Birleşmiş Milletler IMF : Uluslararası Para Fonu TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri