Tarih Yard. Doç. Dr. Mehmet TAŞTEMİR Stratejik Önemi Bakımından Çanakkale Zaferi T arihin eski dönemlerinden itibaren stratejik öneme sahip olan boğazlar, Türklerin Anadolu yu yurt edinmesiyle birlikte daha da ehemmiyet kazanmıştır. Özellikle Çaka Bey in İzmir ve Bölgesi ni (takriben) 1078-1081 de fethinin akabinde Adalar Denizi kıyılarında ve İç Ege de bulunan Türkleri bir araya getirdikten sonra Çanakkale Boğazı nın ele geçirilmesi şart oldu. Bu maksatla kuvvetli sayılabilecek bir donanma kurdu. Çaka Bey in gayesi, Balkanlardaki bir Türk boyu olan Peçenekler ile diğer yönden İznik Selçuklu yönetimini eline alan Ebulkasım ile ilişkiler kurmak suretiyle, Bizans a karşı ittifak cephesi oluşturmak ve Çanakkale Boğazı nı ele geçirerek Bizans ı çember altına almaktı. Böylece fetih hareketlerini Kuzey ve Balkanlara taşımak idi 1. Çaka Bey in bu faaliyetlerini yakından takip eden Bizans 54 Somuncu Baba
Türk askerinin, cephede zaman zaman düşmanın ne denli acımasız, gaddar ve hatta canavarlık sınırlarını aşan davranışlarını bildiği halde, kendisine esir düşen düşmanına bir misafir gibi davranması, bu milletin manevi unsurlarından kaynaklanmaktadır. Cephede bu denli imanlı askerin olmasının dışında, diğer yandan savaşa katılmamış, ancak gönlüyle, ruhuyla onlarla birlikte olan cephe arkasındakiler ve en önemlisi de, yüce Peygamberimizin manevî ruhaniyetleri, necip Türk milletinin hep yanında olmuştur Fotoğraf: İmparatoru Aleksios Komnenas, Dalaisenos ve Opos komutasında bir donanma hazırlatarak Çaka Bey üzerine sevk etti. İki ordu arasında Sakız adasında şiddetli çarpışmalar oldu. Savaş sonunda yapılan antlaşmanın ardından Çaka Bey in İzmir e dönmesini fırsat bilen Bizans ordusu, Sakız ı kolayca elde etti. Durumdan haberdar olan Çaka Bey, donanmasını daha da güçlendirerek Çanakkale Boğazı ile Gelibolu yarımadasının mutlaka fethedilmesi gereğini kavradı. Bu defa Girit ve Kıbrıs adalarındaki isyanları fırsat bilen Çaka Bey, 29 Nisan 1091 yılında hem karadan hem de denizden hareketle Çanakkale boğazını ve bölgeyi kontrolü altına aldı 2. Ayrıca Çanakkale boğazı girişindeki İstanbul un emniyetini sağlayan Aloydos şehrini de muhasara etti 3. XIII. yüzyılın sonlarından itibaren de Çanakkale Boğazı Mart / 2007 55
kıyılarına Türkmen akınlarının hızı gittikçe sıklaşmaya başladı. Bilhassa Melik İshak ve Ece Halil gibi Türkmen kumandanlarının adına Melik İshak Limanı ve Ece Limanı gibi yerlerin teşekkülü, Türklerin bu bölgelere ne derece önem verdiğinin bir göstergesidir 4. Marmara Denizi civarında egemenlik kurmuş olan Karesi Beyliği, Çanakkale Boğazı nı (1330 larda) iki kez geçerek Trakya ya akınlar düzenledi 5. 1350 li yıllara kadar Osmanlı Devleti, bir sınır beyliği statüsünde olmasına rağmen, Orhan Bey Çanakkale yi fethedip burayı bir üs haline getirdi. Üstünlüğünü öylesine sağlamlaştırdı ki, diğer bütün beylikler Osmanlı ya tabi oldular 6. Dolayısıyla Osmanlı ya Balkanlar da batıya doğru sonsuz genişleme imkânlarını hazırlayan zemin oluştu. Osmanlı bu bölgeyi, Trakya ve Balkanlara yönelik fetih hareketleri için bir üs olarak kullandı 7. Yıldırım Bayezit, Çanakkale Boğazı nın önemini kavrayarak, Osmanlıların Rumeli sahilinde önemli nakliyat iskelesi olan Gelibolu da bir deniz üssü yapılmasını istemesi 8, boğazın stratejik önemini aksettirmesi bakımından önemlidir. Fatih Sultan Mehmet, İstanbul u fethetmesinin akabinde, Çanakkale Boğazı nı denetlemek üzere 1462 yılında boğazın her iki yakasında kale inşa ettirdi 9. Bozcaada yı tahkim ederek İstanbul ve boğazları koruyan savunma sistemlerini daha da güçlendirdi. Anadolu ile Rumeli arasındaki iletişimi güvence altına aldı. Bu nedenle kendisine, İki karanın ve iki denizin hükümdarı unvanı verilmiştir 10. Ayrıca her iki kaleye de yeteri kadar top yerleştirilmiştir 11. Yirminci yüzyıl başlarına gelindiğinde Çanakkale Boğazı nda 35 kale ve istihkâm ile tabya inşa edilerek kuvvetlendirildi. Dolayısıyla Çanakkale ile Gelibolu, Osmanlı topçularıyla deniz kuvvetleri için önemli bir ordugâh konumuna gelmiştir. Çanakkale Boğazı, tarih boyunca dünyaya hâkim olma duygusu olan milletlerin en önemli hedefi idi. Her iki boğaz (Çanakkale ve İstanbul), klasik ve dar çerçevede sadece Akdeniz i Karadeniz e, Avrupa yı Asya ya bağlayan su geçitleri değildi. Akdeniz in diğer önemli su geçitlerinden olan Cebelitarık ve Süveyş Kanalı ile de bütünleşerek, dünyanın büyük denizlerini (Atlas ve Hint okyanusu gibi) ve büyük kıta kara parçalarını birbirine bağlayan önemli yerlerdir. Çanakkale harekâtı, I. Dünya savaşının en önemli askerî faaliyetlerinden birini teşkil etmektedir. Osmanlı Devleti nin Almanya yanında savaşa katılmasıyla zor durumda kalan İngiltere ve Fransa, Rusya ile doğrudan temasa geçip güçlerini artırarak Osmanlı Devleti nin Süveyş Kanalı, Hint Yolu üzerindeki baskıları kaldırmak, ayrıca Alman-Avusturya ordularını arkadan çevirmek için bu harekâtı gerekli görmüşlerdir. Boğazlara karşı girişilecek bir deniz harekâtı ile İstanbul un ele geçirilip Osmanlı nın saf dışı bırakılması fikri, özellikle İngiliz Bahriye nâzırı ve daha sonra Başbakan Winston Churchill tarafından savunulmuştu. İtilaf devletleri bu harekâtla henüz savaşa katılmamış olan Balkan devletlerini de yanlarına çekmeyi hedefliyorlardı 12. Boğazlara yönelik bu harekâtın ilk hücumu 3 Kasım 1914 te İngiliz ve Fransız harp gemilerinin Ertuğrul, Seddülbahir, Kumkale ve Orhaniye tabyalarını bombardıman etmesiyle başladı. Resmen savaş ilan edilmeden başlatılan bu harekât, savaşın boğazda olacağının ilk habercisi idi. İtilaf devletleri 5 Kasım 1914 te resmen savaş ilan ettiler. İtilaf devletlerinin ikinci hücumu, 19 Şubat 1915 te, boğazın girişindeki Türk tabyalarını uzaktan topçu ateşine tutmak suretiyle gerçekleşti. Akabinde İngiliz-Fransız filosu daha çok savaş gemisiyle tekrar saldırıya geçti. Bu saldırılar birçok defalar tekrar etmiş olmasına rağmen hedeflerine ulaşamadılar. 17 Mart 1915 te General Hamilton un da katıldığı bir toplantıda görüşülen deniz harekâtı planına göre bütün mayınlardan temizlenmiş olan boğazın aşağı kısmından bütün savaş gemileri boğazı zorlayacaklardı. Fakat aynı günün akşamı Türk donanmasına mensup Nusret mayın gemisinin Karanlık Liman bölgesini mayınlaması, 56 Somuncu Baba
deniz harekâtının kaderini değiştirdi. 18 Mart 1915 sabahı boğaza giren tabyaları yoğun bombardımana tutan İngiliz ve Fransız filoları, boğazın iki yakasındaki mevzilerden açılan yoğun ateş ve Karanlık Liman a dökülen mayınların da etkisiyle itilaf devletleri filoları % 35 kayıp ve hiç beklemedikleri bir savunma taarruzu karşısında geri çekilmek zorunda kaldı 13. Başarılı savunmayı idare eden Çanakkale müstahkem mevki kumandanı Cevat Paşa 18 Mart Kahramanı unvanı ile anıldı. İtilaf devletleri bütün güçleriyle boğazı zorlarken Türkler de sadece mevzileri savunmakla kalmamış zaman zaman taarruzlarda bulunmuşlardır. Bu sebeple de General Hamilton un teklifiyle kara harekâtının zorunlu olduğu fikri hâkim olmuş, harekâtlar 7, 8 ve 9 Mayıs günlerinde gerçekleşmiş olmasına rağmen hiçbir başarı kazanılamamıştır. Kara harekâtlarının en şiddetlisi ise 21 Haziran da Kerevizdere, 28 Haziran da Zığındere de olmuş ancak bu taarruzlarda da düşman askeri hiçbir başarı elde edememiştir. Kesin bir sonuç almak maksadıyla büyük takviyeler ile Türk birliklerinin geri irtibatını kesmek için 6 7 Ağustos gecesi Arı burnunun kuzeyinde Suvla Limanı ve civarına asker çıkartarak Anafartalar a doğru ilerlemeye başladı. Dört gün süren şiddetli çarpışmalar sonunda Yarbay Mustafa Kemal kumandasındaki kuvvetler tarafından Conkbayır ında durduruldu. Churchill in kaderin adamı olarak nitelendirdiği 19. Tümen komutanı Mustafa Kemal aynı gün, kolordu ve komutanlarının emirlerini beklemeksizin 57. Alay ı ileri sürerek Conkbayır ve Kocaçimen tepelerine yaklaşmakta olan Anzak kuvvetlerini geri püskürterek kaybedilen yerlerin önemli noktalarını geri aldı. Böylece Anafartalar zaferinden sonra itilaf kuvvetlerinin yaptığı bütün akınlar sonuçsuz kalmıştır. Mart / 2007 57
Mahrumiyetlere ve mühimmat yetersizliğine rağmen Türk askeri, Çanakkale nin geçilmez olduğunu ispatlamıştı. Kasım 1915 te cepheye gelen İngiliz Harbiye Nazırı Lord Kitchener, gördüğü manzara karşısında bölgeyi tahliye etmekten başka çare kalmadığına karar vererek 19 20 Aralık gecesi Arı burnu cephesinden, 8 9 Ocak 1916 da Seddülbahirden çekildi. Böylece savaş son buldu. İtilaf devletlerinin başarısızlığı ile sonuçlanan Çanakkale savaşları, I. dünya savaşı nın seyrini değiştirip uzamasına sebep olduğu gibi, çarlık Rusya nın çöküşünü hazırlamış ve İngiltere de hükümet değişikliğine yol açmıştır. Dünya savaş tarihinde farklı bir yeri olan Çanakkale savaşında itilaf devletleri 410.000 500.000 nin üzerinde asker göndermiş, İngiliz kuvvetlerinin kaybı yaklaşık 214.000 i bulmuştur. Tük kuvvetleri cepheye kısım kısım katıldığından doğrudan zayiatın belirlenmesi güçtür. Eldeki bilgilere göre kayıp 190.000 ile 350.000 arasında değişmektedir. Dünya tarihinde ender rastlanabilecek bir savaş olan Çanakkale muharebeleri, sonuçları itibarıyla da ayrı önem ve büyüklükte oldu. Türk milleti topyekûn olarak cephe ve cephe gerisinde inançla, azimle ve yeni bir ruhla kendi öz vatanını canı pahasına savunmak için savaşarak milli mücadele ruhunun da doğuşuna vesile oldu. Bu muharebede çok sayıda yetişmiş evladını bu savaşta şehit vermiştir. Yaşları 16 26 arasında üniversite ve lise öğrencilerinin oluşturması bu savaşın ne denli önemli olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Dost düşman herkes, Türk milletinin cesaret ve kahramanlığı, sevk ve komuta yeteneğine, civanmertliğine tanık 58 Somuncu Baba
oldu. Çanakkale muharebeleri, emperyalist güçlerin Türk ün öz yurdunu paylaşma plan ve projelerini boşuna çıkartmış, Türk askerinin Balkan savaşlarındaki yeniklik psikolojisini üzerinden atmasına sebep olmuştur. Ayrıca bütün İslâm dünyası ve ezilmiş milletler için de bir ışık, bir uyanışa vesile olmuştur. Mazlum milletlerin yenilmez gözüyle gördükleri İngiliz ve Fransız İmparatorlukları nın bilinçli ve kararlı bir direnişle püskürtülebileceğini bütün dünyaya ispat etmiştir. Bununla birlikte Türk edebiyatında halkın hislerini dile getiren pek çok esere de konu teşkil etmiştir 14. Çanakkale muharebelerinin başarısı, Türk milletinin maneviyatı, inanç ve değerlerine bağlı olmasında aranmalıdır. Bunlar, tarihinden aldığı yiğitlik, şecaat, cömertlik, şefkat ve merhamet hisleridir. Bu duygular, savaş sahnesinde yerli ve yabancı araştırmacıların da konusu olmuştur. Türk askerinin, cephede zaman zaman düşmanın ne denli acımasız, gaddar ve hatta canavarlık sınırlarını aşan davranışlarını bildiği halde, kendisine esir düşen düşmanına bir misafir gibi davranması, bu milletin manevî unsurlarından kaynaklanmaktadır. Cephede bu denli imanlı askerin olmasının dışında, diğer yandan savaşa katılmamış, ancak gönlüyle, ruhuyla onlarla birlikte olan cephe arkasındakiler ve en önemlisi de, yüce Peygamberimizin manevî ruhaniyetleri, necip Türk milletinin hep yanında olmuştur, Mehmet Âkif in Sana aguşunu açmış duruyor Peygamber ifadesi, şehitlerimizi Peygamberimizin aguşuna (kucağına) terk edişimiz en önemli âmildir. Çanakkale Muharebeleri nde dün olduğu gibi bugün ve yarın için de bilhassa yetişen gençliğimiz için alınacak çok hisseler vardır. Bir yıldan fazla devam eden bu savaşta, dünyanın o günkü şartlarda süper donanmaları karşısında Türk askerinin başarılı olmasındaki en önemli nedenleri gençliğe olduğu kadar, toplumumuzun her kesimine doğru ve objektif olarak anlatılmalıdır. Bu milleti millet yapan unsurlar gençlere anlatılmazsa bağımsız ve özgür kalamayacağımızı belirtmek isterim. Dün İngiliz komutanın bizim için sarf ettiği bunlar insan değil, hepsi ölmelidir ifadesi, geçmiş tarihî olayları çok iyi tahlil etmemiz gerektiğini bizlere hatırlatmaktadır. Bilhassa gençliğimizi millî ve manevî değerlerle yetiştirmeli, dünyanın süper güçleri karşısında elde edilen bu zaferin geçtiği mekânlara zaman zaman mutlaka ziyaretler tertip edilmelidir. Şu bir gerçektir ki, zaferi kazandıran maddî unsurlar kadar, manevî unsurların varlığı hiçbir zaman unutulmamalıdır. Bu gün de aynı ruh ve inanca milletçe topyekûn ihtiyacımız vardır. Çanakkale de şahlanan ruh, milletimizin mayasını oluşturan ruhtur. Yeni nesilleri bu duygularla yetiştirmeli, bu ideallerle teçhiz etmeliyiz. Belki bir devrin battığı yer Çanakkale. Toprağın kanla karıştığı... Ama aynı zamanda bir milletin tam bağımsızlığını kazandığı yer, kutsal bir toprak... Bu toprakların üzerinde yürürken içinizde duyduğunuz çığlık, yüzlerce, binlerce şehidin gökyüzünde içinize yankılanan çığlıkları... 92. yıldönümünü kutladığımız Çanakkale zaferini bu cümlelerle noktalıyor, Cenabı Allah tan bizlere emanet edilen bu cennet vatan uğruna canlarını seve seve feda eden aziz şehitlerimizi minnet ve şükranla yâd ediyorum, Ruhları şad olsun. Dipnot 1- Ali Sevim, Anadolu nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086 ya Kadar), Ankara 1988, s. 97 98; Ali Sevim- Erdoğan Merçil, Selçuklu Devleti Tarihi, Ankara 1995, s. 429. 2- Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, s. 97 114. 3- Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul, 2005, s. 109. 4- Metin Tuncel, Çanakkale Boğazı, DİA, s. 201 203. 5- Elizabeth A. Zachariadou, Osmanlı beyliği (Çeviren: Gül Çağalı Güven, İsmail Yergüz, Tülin Altınova), İstanbul 1987, s. 247 249. 6- Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300 1600) (Çeviren: Ruşen Sezer), İstanbul 1995, s. 15,22. 7- Metin Kunt- Christine Woodhead, Kanuni ve Çağı Yeniçağda Osmanlı Dünyası (Çeviren: Sermet yalçın), İstanbul 2002, s. 9 10. 8- İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi II, Ankara 1983, s. 29. 9- Donald Edger Pıtcher, Osmanlı İmparatorluğu nun Tarihsel Coğrafyası (Çeviren: Bahar Tırnakçı), İstanbul 2001, s. 127; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, aynı eser, s. 30. 10- Halil İnalcık, aynı eser, s. 34. 11- Tursun Bey, Târih-i Ebu l-feth (neşr. Mertol Tulum), İstanbul 1977, s. 75. 12- Bu konuda geniş bilgi için bkz., Hikmet Bayur, İstanbul ve Boğazlar Sorunu, Fâtih Ve İstanbul (İstanbul Fetih Derneği Tarafından Yayınlanan İki Aylık Dergi), I, sayı. 2, s. 237 277. 13- Zekeriya Kurşun, Çanakkale Muharebeleri, DİA, VIII, s. 206. 14- Zekeriya Kurşun. Aynı madde, s. 207. Mart / 2007 59