TR0400005 T.C. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE'DE RADYOFARMASİ LABORATUVARLARININ MEVCUT DURUMU, İYİ RADYOFARMASİ UYGULAMALARI'NA (GRP) VE KALİTE YÖNETİM SİSTEMLERİNE UYGUNLUKLARI Ecz. İ. Ethem ATAK Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yönetmeliği'nin Radyofarmasi Programı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır ANKARA 004
T.C. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKİYEDE RADYOFARMASİ LABORATUVARLARININ MEVCUT DURUMU, İYİ RADYOFARMASİ UYGULAMALARI'NA (GRP) VE KALİTE YÖNETİM SİSTEMLERİNE UYGUNLUKLARI Ecz. İ. Ethem ATAK Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yönetmeliği'nin Radyofarmasi Programı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır Tez Danışmanı Prof. Dr. A.Yekta ÖZER ANKARA 004
Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne: Bu çalışma jürimiz tarafından Radyofarmasi Programında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Danışmanı: Üye: Üye: Üye: Üye: Prof. Dr. A. Yekta ÖZER (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Füsun ACARTURK (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Sevgi ŞAR (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. M. Ali ÖZGÜVEN (Gülhane Askeri Tıp Akademisi) Prof. Dr. Reha ALPAR (Hacettepe Üniversitesi) ONAY: Bu tez, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulunca belirlenen yukarıdaki jüri üyeleri tarafından uygun görülmüş ve Yönetim Kurulu'nun kararıyla kabul edilmiştir. Prof. Dr. Hakan ÖRER Enstitü Müdürü
IV TEŞEKKÜR Çalışmalarımın tüm aşamalarında her türlü yardım ve desteğini gördüğüm danışman hocam Radyofarmasi Anabilim Dalı Başkanı Sn. Prof. Dr. A.Yekta ÖZER"e, Çalışmalarım sırasında yardımlarından dolayı danışman hocam GATA Nükleer Tıp Bölüm Başkanı Sn. Prof. Dr. Mehmet Ali ÖZGÜVEN ve Sn. Dr. Ayfer SOYLU'ya TAEK Başkanlık Makamına, Çalışmalarım sırasında benden yardımlarını esirgemeyen Başkan Yardımcısı Sn. Dr. Erdener BİROL'a, RSGD Başkanı Sn. Doç. Dr. İbrahim USLU ve Radyasyon Sağlığı ve Güvenliği Dairesinde adını sayamıyacağım kadar çok olan tüm çalışma arkadaşlarıma, Çalışmalarım sırasında bana gerekli kolaylığı gösteren tüm Nükleer Tıp camiasına, İstatistik çalışmalarımda bana yardımcı olan hocam Sn. Prof. Dr. Kadir SÜMBÜLOĞLU, Sn. Doç. Dr. Reha ALPAR, Sn. Dr. Beyza AKDAĞ ve Sn Dr. Erdem KARABULUT a, Bilim Uzmanlığına girişimden bitirinceye kadar sürekli yardımlarını gördüğüm Sn. Yazar, Fizikçi Selçuk SARISALTIK ve Sn. Fizik Yüksek Müh. Mustafa ÖZKIRLI'ya, Yardımlarını esirgemeyen Sn. Ecz. Tezer BURAT, Sn. Farm. Uzm. Ecz Vedat EĞİLMEZ ve Farm. Uzm. Ecz. Sn. Bora YAGIZATLI'ya Eşim Ecz. Ülkü ATAK'a TEŞEKKÜRLERİMİ SUNARIM.
ÖZET Araştırma, Türkiye'de bulunan çeşitli hastanelerdeki (üniversite, askeri, devlet, SSK, özel hastane, özel Nükleer Tıp Laboratuvarı) Nükleer Tıp Departmanlarında yer alan Radyofarmasi Laboratuvarları üzerinde yapılmıştır. Bu amaçla, 30 şehirde bulunan 3 Radyofarmasi Laboratuvarı arasından tabakalı örnekleme yöntemine göre seçilen ve Türkiye'nin yedi bölgesine dağılım gösteren 35'i üzerinde çalışılmalar yürütülmüştür. Çalışmada, 67 soru içeren GRP İnceleme Listesi kullanılmış ve yüz yüze görüşme tekniği uygulanmıştır. Amaç, Radyofarmasi Laboratuvarlarının ve Radyofarmasötiklerin hasta hizmetine sunum açısından mevcut durumlarını değerlendirmek, İyi Radyofarmasi Prensipleri ve Kalite Yönetim Sistemlerine uygunluklarını araştırmaktır. Bu amaçla; a) Genel Durum b) Laboratuvar Çalışanlarının GRP ve ISO Kavramına Yönelik Bilgileri [i Laboratuvar Sorumlularının Durumları, ii Laboratuvar Çalışanlarının Sorumluluk ve Bilgi Düzeyleri, iiigrp ve ISO 9000'e uygunluk durumları] c) Laboratuvar Hizmet, Kalite ve Alt Yapısına İlişkin Durumu d) Kuruluşlarla İlgili Durumu ortaya çıkarmak üzere sorular sorulmuştur. Araştırma sonucunda, incelenen 35 Radyofarmasi Laboratuvarından sadece ikisinde laboratuvar sorumlusunun Radyofarmasist olduğu, sayısal üstünlüğün Nükleer Tıp Uzmanlarında bulunduğu, GRP konusunda bilginin yetersiz olduğu, ISO konusunda daha fazla bilgi sahibi olunduğu, ISO konusunda bilgili olunmasına karşın ISO belgesine sahip olanların azınlıkta bulunduğu, Radyofarmasistlerin GRP konusunda, Nükleer Tıp Uzmanlarının ISO konusunda daha iyi bilgi sahibi olduğu, laboratuvarlann alt yapılan incelendeğinde GRP bilgisi olanların daha donanımlı oldukları, kuruluşların tipi açısından değerlendirildiğinde GRP bilgisinin üniversite ve askeri hastanelerde, ISO bilgi ve belgesinin özel hastanelerde daha fazla olduğu, laboratuvar donanımı açısından askeri hastanelerin daha zengin olduğu, kullanılan radyofarmasötik kitlerin tamamına yakınının ithal edildiği ve kalite kontrolleri konusunda önemli eksiklikler bulunduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Radyofarmasi, İyi Radyofarmasi Uygulamaları (GRP), Radyasyondan Korunma, Radyofarmasötik, Kalite Yönetim Sistemleri (ISO)
VI ABSTRACT This study has been conducted in the Radiopharmacy Laboratories of Nuclear Medicine departments of various hospitals and private nuclear medicine laboratories. A total of 35 laboratories from 7 regions of Turkey have been selected by layered sampling method from 3 Radiopharmacy Laboratories located in 30 different cities. During the study, a GRP investigation list with 67 questions and direct communication technique have been used. The aim was to determine the current status of the Radiopharmacy Laboratories in general and the administration of radiopharmaceuticals on patients, and good practices in radiopharmacy and conformance with quality assurance systems. In this respect, questions have been asked to determine a) General status b)information level of lab workers regarding to the GRP and ISO concepts [istatus of lab managers, ii Responsibilities and knowledge of lab workers, and iii Status regarding to the GRP and ISO9000], c) Conditions of infrastructure, and lab services and its quality, d) Status of organizations. Results showed that only two of the 35 managers of such laboratories were radiopharmacists, the rest were Nuclear Medicine specialists. There were less knowledge on GRP than ISO, the labs holding ISO certificate were in minority even though ISO is a known concept, radiopharmacists were more knowledgeable in GRP while nuclear medicine specialists were in ISO, the labs with better GRP knowledge have better infrastructure, the GRP knowledge were better in the university and armed forces hospitals while ISO knowledge and certificates were more in private labs and hospitals, the armed forces hospitals have better paraphernalia, practically almost all radiopharmaceutical kits were imported goods and there were important problems in quality control. Key words: Radiopharmacy, Good Radiopharmacy Practice (GRP), Radiation Protection, Radiopharmaceutical, Quality Management Systems (ISO)
VII İÇİNDEKİLER Savfa TEŞEKKÜR ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLERİN DİZİNİ SİMGELER VE KISALTMALAR ŞEKİLLERİN DİZİNİ TABLOLAR DİZİNİ EŞİTLİKLER DİZİNİ GİRİŞ VE AMAÇ I...........3...4...5........3..3..3..3....3....3..3..3..4..3.3..3.3...3.3...3.3....3.3....3.3..3..3.3..4..3.3.3. GENEL BİLGİLER RADYOFARMASİNİN TANIMI RADYOFARMASİ LABORATUVARI RADYOFARMASÖTİK NÜKLEER TIPTA SIKLIKLA KULLANILAN RADYONÜKLİT VE RADYOFARMASÖTİKLER RADYOFARMASİNİN GELİŞİMİ(TARİHÇE) NÜKLEER TIP VE RADYOFARMASİ LABORATUVARI GMPGRP KALİTE GÜVENCESİ GMP İYİ RADYOFARMASİ UYGULAMALARI GRP (GOOD RADIOPHARMACY PRACTİCE) KALİTE GÜVENCESİ (KG) PERSONEL NİTELİKLER EĞİTİM HİJYEN KONTAMİNASYON TESİSLER STERİL RADYOFARMASÖTİKLER LABORATUVARLARIN SINIFLANDIRILMASI C TİPİ LABORATUVAR B TİPİ LABORATUVAR A TİPİ LABORATUVAR RADYOFARMASİ LABORATUVARI ODA TİPLERİ iv V vi vii xi xiii xiv xxi 4 4 4 4 5 0 3 3 5 6 7 7 7 9 9 6 7 8 9 30
vnı.3.3.3...3.3.3...3.3.3.3..3.3.3.4..3.3.3.5..3.3.3.6..3.3.3.7..3.3.4..3.3.5..3.3.6..3.3.7..3.3.8..3.3.9..3.3.0..3.3.0...3.3.0...3.4..3.4...3.4...3.4.3..3.4.4..3.4.5..3.4.6..3.4.7..3.4.8..3.4.9..3.4.0..4..4...4...4....4....4....4....4...3..4...4..4...5..4...6..4...7..4...8..4...9..4...0..4.... TIP RADYOAKTİVİTE LABORATUVARI. TİP RADYOAKTİVİTE LABORATUVARI TEMİZ ODA ASEPTİK ODA ÇEKER OCAKLAR GLOVEBOX LAF ÜNİTELERİ YÜZEYLER LAVABOLAR MOBİLYALAR HAVALANDIRMA KONTROL YÖNTEMLERİ TEMİZLİK ALETLER TEMİZLİK KONTROL DOKÜMANTASYON ÜRETİM ANA FORMÜL HAMMADDELER ETİKETLER ÜRÜNÜN SERBEST BIRAKILMASI STERİL OLMAYAN ÜRÜNLER STERİL ÜRÜNLER SAKLAMA KALİTE KONTROL RADYOFARMASİ LABORATUVARINDA KULLANILAN ALETLER RADYOFARMASİ LABORATUVARLARJN KURULMASI VE PROJELENDİRİLMESİ PLANLAMA KLAVUZU RADYOFARMASİ LABORATUVAR PROJESİNİN AMAÇLARI RADYOFARMASİ LABORATUVAR TASARIMINDA DİKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR RADYOAKTİVİTE RADYOFARMASİ LABORATUVARININ İŞLEVLERİ RADYOFARMASÖTİK HAZIRLANMASIYLA İLGİLİ YÖNTEMLER KALİTE KONTROL SAKLAMA OFİS ALANI ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME MERKEZİ RADYOFARMASİ LABORATUVARLARI YER EKİPMAN VE MATERYAL RADYOFARMASİ LABORATUV ARININ KONUMU RADYOFARMASİ LABORATUVARI YERLEŞİM PLANI 30 30 30 3 3 3 3»» JJ 35 35 36 37 37 37 38 38 39 4 4 4 43 43 43 44 45 45 48 50 50 53 54 54 55 55 58 58 59 59 60 6 6 63 64
IX.4....4..3..5.5..5.5.5.4.5.4...5.4...5.5.5.5...5.5...5.5.3..5..6.5..7.6..6.,.6.....6.....6...3..6..4..6.. 5..6...6....6....6.. 3..7..7...7...7. 3..7. 4..7. 5..7. 6..7. 7..7. 8. II. II. II. II... II.3 II.4 III. III.]. BÜTÇE 64 DİĞER HUSUSLAR 64 RADYASYONDAN KORUNMA 67 YILLIK DOZ SINIRLARI 68 RADYASYON ALANLARI 70 RADYOFARMASİ PERSONELİNİN RADYASYONA 7 MARUZ KALDIĞI YERLER RADYASYONUN DETEKSİYONU 7 RADYASYON ÖLÇME SİSTEMLERİ 73 DOZ KALİBRATÖRLERİ 74 ALAN VE PERSONELİN ALDIĞI DOZLARIN 75 İZLENMESİ (MONITORING) ALAN DOZ İZLEMESİ 75 PERSONEL DOZ İZLEMESİ 76 İZLEME METODLARI 77 ÇALIŞANLARIN RADYASYONDAN KORUNMASI 79 RADYOAKTİF KONTAMİNASYON 80 RADYOAKTİF ATIKLARIN YÖNETİMİ 8 ATIKLARIN İMHASI 8 DEPODA BOZUNMA 83 KANALİZASYON SİSTEMİNE BIRAKMA 84 YETKİLİ ALICIYA TRANSFER 84 DİĞER YOKETME SİSTEMLERİ 85 BİYOLOJİK ATIKLARIN YOK EDİLMESİ 85 ATIKLARI YOK ETME SİSTEMLERİ 86 KATI ATIKLAR 86 SIVI ATIKLAR 87 GAZ ATIKLAR 89 KALİTE YÖNETİM SİSTEMLERİ 90 KALİTENİN TANIMI 9 KALİTE YÖNETİM SİSTEM STANDARTLARI 9 DOKÜMANTASYON 95 ISO 9000 KALİTE SİSTEMLERİNİN YARARLARI 96 TSE KALİTE SİSTEMİ BELGELERİNİN ALINMASI 97 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ 97 SAĞLIK HİZMETLERİNDE TOPLAM KALİTE 99 YÖNETİMİ TIP LABORATUVARLARINDA KALİTE SİSTEMLERİ 00 İÇİN TEMEL KRİTERLER GEREÇ VE YÖNTEM 04 EVREN VE ÖRNEKLEM 04 VERİLER VE TOPLANMASI 08 İNCELEME FORMU 08 VERİLERİN ÇÖZÜMÜ VE YORUMLANMASI 08 SÜRE VE MALİYET 09 BULGULAR 0 GENEL BULGULAR 0
.. LABORATUVAR ÇALIŞANLARININ GRP KAVRAMINA YÖNELİK BİLGİLERİN İNCELENMESİ III.. LABORATUVAR SORUMLULARI İLE İLGİLİ 4 BULGULAR... RADYOFARMASİ LABORATUVAR ÇALIŞANLARININ 3 SORUMLULUK İLE BİLGİ DÜZEYİ..3. GRP VE ISO 9000 İLE İLGİLİ BULGULARIN 38 KARŞILAŞTIRILMASI.3. LABORATUVAR HİZMET KALİTESİNE YÖNELİK ALT 39 YAPIYA İLİŞKİN BULGULAR.4. KURULUŞLARLA İLGİLİ BULGULAR 47 IV. TARTIŞMA 54 IV.. GENEL DURUM 54 IV.. LABORATUVAR ÇALIŞANLARININ GRP VE ISO 6 KAVRAMINA YÖNELİK BİLGİLERİ IV... LABORATUVAR SORUMLULARININ DURUMU 6 IV... RADYOFARMASİ LABORATUVAR ÇALIŞANLARININ 65 SORUMLULUK İLE BİLGİ DÜZEYİ IV..3. GRP VE ISO 9000 İLE İLGİLİ BULGULARIN 67 KARŞILAŞTIRILMASI IV.3. LABORATUVAR HİZMET KALİTESİNE VE ALT 67 YAPIYA İLİŞKİN BULGULAR IV.4. KURULUŞLARLA İLGİLİ DURUM 69 SONUÇ VE ÖNERİLER 7 KAYNAKLAR 75 ÖZGEÇMİŞ 8 EKLER
XI SİMGELER VE KISALTMALAR ALARA As Low As Reasonably Achievable ALImin Annual Limits of Intake ANSI American National Standarts Institute AQAP Allied Quality Assurance Publications ASQC American Society of Quality Control BRÖ Basit Rastgele Örnekleme BS British Standart CCKL Foundation for Accreditation of Laboratories in Health Care CEN European Committee for Standardization CENELEC European Committee for Electrotechnical Standardization CFR Code of Fedaral Regulations CPA Clinical Pathology Accreditation EC GMP European Committee for Good Manufacturing Practice EN European Norm GDP Good Delivery Practice GLP Good Laboratory Practice GM Geiger Mueller GMP Good Manufacturing Practice GRP Good Radiopharmacy Practice GSP Good Storage Practice HEPA High Effiency Paniculate Air IAEA International Atomic Energy Agency ICRP International Commission for Radiation Protection IEC International Electrotechnical Commission ISO International Organization for Standardization JC AH O Joint Commission on Accredidation of Health Care Organizations KG Kalite Güvencesi KK Kalite Kontrolü LAF Laminar Flow Cabinet MCA Medicines Control Agency MIL Military MMD Maksimum Müsade Edilebilir Doz NRC Nuclear Regulatory Commission PCDA PlanDoCheckAct PE Polietilen PIC Pharmacetical Inspection Convention PVC Polivinil Kloriir Q Quality RGPM Rules and Guidance for Pharmaceutical Manufacturers RGY Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği RKS Radyasyon Koruma Sorumlusu SÇY Standart Çalışma Yöntemi SOP Standart Operating Procedure TAEK Türkiye Atom Enerjisi Kurumu
Xll TK.Y TLD TSE Kalite Yönetimi Termoluminesans Dozimetre Türk Standartlar Enstitüsü
xin ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil...3.4.5.6.7.8.9 Sayfa Bir Nükleer Tıp Bölümünün Temel Yerleşim Planı Personel ve Ürünün Korunma Prensipleri Farklı Tipteki LAF' lar 34 Temel Ekipmanların Yerleştirilmesi 50 Değişik Kategori Radyofarmasötik Saklama Alanı 5 İle İdari Alanın Uzaklığı Model Hastane Radyofarmasi Laboratuvar Planı 5 Merkezi Radyofarmasi Laboratuvarı 60 Radyofarmasi Laboratuvar Yerleşim Planı 65 Radyofarmasi Laboratuvar Yerleşim Planı 65
XIV TABLOLAR DİZİNİ Sayfa Tablo. Nükleer Tıpta sık kullanılan radyonüklitler 6 Tablo. Yaygın bir şekilde kullanılan radyofarmasötikler ve 79 tahmini radyasyon dozları Tablo.3 Yaygın kullanılan radyofarmasötikler ve tahmini 9 radyasyon dozları Tablo.4 Flor8 kullanımı 9 Tablo.5 Steril ürünlerin imalatı için hava sınıflandırma sistemi 4 Tablo.6 Laboratuvar sınıflandırması 3 Tablo.7 Aktivite seviyelerine göre laboratuvar tipleri 3 Tablo.8 Laboratuvarlann radyoaktivite miktarlarına göre 4 sınıflandırması Tablo.9 İskendinav ülkelerinde laboratuvar sınıflandırması 4 Tablo.0 Kullanılan radyoizotopun toksisite sınıfı ve 5 laboratuvar sınıflandırması Tablo. Sıklıkla kullanılan radyonüklitlerin radyotoksisite 5 sınıflandırması Tablo. Muhtelif laboratuvar çalışmaları için katsayılar 6 Tablo.3 Muhtelif klinik laboratuvar çalışmaları için katsayılar 6 Tablo.4 Merkezi radyofarmasi yerleşim planı 6 Tablo.5 Steril ürünlerin üretimi için temiz alanlar 66 Tablo.6 Radyasyon çalışanları ve toplum üyesi kişiler için doz 69 sınırlan Tablo.7 NRC tarafından çalışanlar için verilen doz limitleri 69 Tablo.8 Yüzey kontaminasyon limitleri 8 Tablo.9 Yaygın olarak kullanılan izotopların gruplandırılması 84 Tablo.0 Genel karakterlerine göre atıkların sınıflandırılması 89 Tablo. Radyofarmasi laboratuvarlannın bulunduğu iller ve 05 laboratuvar sayılan Tablo. Tabakalı rasgele ömeklem yöntemiyle seçilen 06 merkezlerin illere göre dağılımı Tablo.3 Türkiye evreninden tabakalı BRÖ yöntemi ile seçilen 07 radyofarmasi laboratuvarlannın illere göre dağılımı Tablo.4 Araştırma aşaması 09 Tablo 3. Nükleer Tıp departmanlannın bölgelere göre dağılımı 0 Tablo 3. Radyofarmasi laboratuvarlannın bağlı olduğu sağlık 0 kuruluşlan Tablo 3.3 Radyofarmasi laboratuvar sorumlulannın eğitim durumu Tablo 3.4 Laboratuvar sorumlularının kuruluşlara göre dağılımı Tablo 3.5 a) Radyofarmasi laboratuvannda çalışanların mesleklere göre dağılımı Tablo 3.5 b) Bir radyofarmasi laboratuvannda çalışanların sayısal kapasitesi Tablo 3.6 Laboratuvar sorumlulannın yaralandığı kaynaklar Tablo 3.7 Radyofarmasi laboratuvarlannın kullandığı 3 radyofarmasötik gruplan
Tablo 3.8 Radyofarmasi laboratuvarlannın kullandığı 3 Radyonüklitler Tablo 3.9 Radyofarmasi laboratuvarlannın kullandığı kit ve 4 işaretli bileşikler Tablo 3.0 Radyofarmasi laboratuvarlannın tiplere göre dağılımı 4 Tablo 3. Radyofarmasi laboratuvarlannın ISO 9000 konusunda 5 sahip olduğu bilgi ve belgeler Tablo 3. Radyofarmasi laboratuvarlarında faydalanılan 5 kaynaklar Tablo 3.3 Radyofarmasi laboratuvarlannın çalışanlarının GRP 5 alanında bilimsel etkinliğe katılımı Tablo 3.4 Radyofarmasi laboratuvarlar çalışanlarının radyasyon 5 izni kullanım durumları Tablo 3.5 Radyofarmasi laboratuvarlannın departman içindeki 6 bulunuş yerleri ve oda sayılan Tablo 3.6 Radyofarmasi laboratuvarlannın yapısal durumlan 6 Tablo 3.7 Radyofarmasi laboratuvarlannın zemini ile ilgili 6 bilgiler Tablo 3.8 Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan banko ve 7 lavabolarla ilgili bilgiler Tablo 3.9 Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan çalışma 7 istasyonlan ile ilgili bilgiler Tablo 3.0 Radyofarmasi laboratuvarlannda kullanılan ölçüm 7 sistemleri Tablo 3. Kurşun enjektör kılıfı ve kurşun taşıma kabı ile ilgili 8 bilgiler Tablo 3. Radyofarmasi laboratuvarlannda kullanılan aletler 8 Tablo 3.3 Radyofarmasi laboratuvarlannda tutulan kayıt sistemi 8 ile ilgili bilgiler Tablo 3.4 Radyofarmasi laboratuvarlannda kullanılan personel 9 dozimetreler Tablo 3.5 Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan acil yardım 9 kiti ile ilgili bilgiler Tablo 3.6 Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan yüzey 9 dekontaminasyon malzemeleri Tablo 3.7 Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan personel 0 dekontaminasyon malzemeleri Tablo 3.8 Radyofarmasi laboratuvarlannda personelin kullandığı 0 eldiven, mesleki önlük, gözlük ve forseps kullanımına ait bulgular Tablo 3.9 Radyofarmasi laboratuvarlar sorumlusu ve 0 çalışanlann yaptırdığı sağlık tetkikleri Tablo 3.30 Radyofarmasi laboratuvarlar sorumlulannın dekontaminasyon konusunda bilgileri Tablo 3.3 Radyofarmasi laboratuvarlannda ürün kullanımı ile ilgili bilgiler Tablo 3.3 Radyofarmasi laboratuvarlannda atıklann sınıflandınlması XV
XVI Tablo 3.33 Tablo 3.34 Tablo 3.35 Tablo 3.36 Tablo 3.37 Tablo 3.38 Tablo 3.39 Tablo 3.40 Tablo 3.4 Tablo 3.4 Tablo 3.43 Tablo 3.44 Tablo 3.45 a) Tablo 3.45 b) Tablo 3.45 c) Tablo 3.45 d) Tablo 3.45 e) Tablo 3.45 f) Tablo 3.46 a) Tablo 3.46 b) Tablo 3.46 c) Tablo 3.46 d) Tablo 3.46 e) Tablo 3.46 f) Radyofarmasi Iaboratuvarlarında elde edilen radyofarmasötiklere kalite kontrol testleri uygulayan laboratuvarlar Radyofarmasi laboratuvarlannda radyofarmasötiklere uygulanan kalite kontrol testleri Radyofarmasi laboratuvarlannda bulunan jeneratörlerin akıbeti Bölgeler arasında ISO bilgisi bakımından farklılıklar Bölgelerle GRP bilgisinin karşılaştırılması 3 Bölgelerle yapılan bilimsel etkinliklere(grp) katılma 3 arasında ilişki ISO belgesi ve standart çalışma yöntemi arasındaki 4 ilişki Laboratuvar sorumlularının GRP konusunda bilgileri 4 Laboratuvar sorumlularının ISO konusunda bilgi 4 durumu Laboratuvar sorumlusu ile GRP konusunda bilimsel 5 etkinliğe katılım Laboratuvar sorumlusu ile radyofarmasi 5 laboratuvarlannm departmanda bulunduğu yer ile arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu olmanın laboratuvar 5 çalışmaların yapıldığı oda sayısı ile arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvann alanı 6 arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 6 personel duşu arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 6 değişim odası arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan atık 6 odası arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 7 depolama için zırhlı bölüm arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 7 çalışma istasyonları ile ilgili bilgiler Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvar zemininin 7 duvarla devamlılık durumu arasında ilişki Laboratuvar sorumlusu ile zemininin kirlilik ve 8 bulaşmayı önleyecek cinsten oluşu arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvar bankosu 8 arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvar bankosunun 8 devamlılık durumu arasında ilişki Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 8 lavabolar arasında ilişki Laboratuvar sorumlusu ile lavaboların kirlilik ve 9 bulaşmayı önleyecek derinlikte olup olmadığının incelenmesi
XV Tablo 3.46 g) Tablo 3.46 h) Tablo 3.47 a) Tablo 3.47 b) Tablo 3.47 c) Tablo 3.47 d) Tablo 3.47 e) Tablo 3.48 a) Tablo 3.48 b) Tablo 3.48 c) Tablo 3.48 d) Tablo 3.48 e) Tablo 3.48 f) Tablo 3.48 g) Tablo 3.48 h) Tablo 3.48 ı) Tablo 3.48 j) Tablo 3.49 a) Tablo 3.49 b) Tablo 3.50 Tablo 3.5 a) Tablo 3.5b) Laboratuvar sorumlusu ile lavabo drenajlarının 9 dirsekli olup olmadığının incelenmesi Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 9 muslukların açılma durumu arası ilişkisi Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 30 GM yüzey ölçer arasındaki ilişkisi Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 30 GM radyasyon alan monitörünün durumu Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 30 sintilasyon sayacı durumu Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 30 kurşun enjektör kılıfı durumu Laboratuvar sorumlusu ile laboratuvarda bulunan 3 kurşun taşıma kabı durumu Laboratuvarda çalışanların sorumluluk düzeyi ile 3 radyofarmasötiklerin alımına ait kaydın tutulması arasındaki ilişki Laboratuvarda sorumluluk düzeyi ile jeneratör sağım 3 kaydının tutulması arasındaki ilişki Laboratuvarda sorumluluk düzeyi ile 3 radyofarmasötiklerin dağıtımına ait kayıt tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile cihaz kalibrasyonu 3 kayıtlarının tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile kişisel dozimetre 3 değerlendirme kayıtlarının tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile çalışmaya 3 başlamadan önce ve sonraki sağlık bilgi kayıtlarının tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile bakım onorımla 33 ilgili kayıtların tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile ürün hazırlama, 33 kalite kontrol v.b ilgili dokümanların bulundurulması arasındaki ilişki Radyofarmasi laboratuvarlarında etiket ve sipariş fişi 33 kullanımı ile etiket ve sipariş fişi bulundurma durumu Laboratuvar sorumluluk düzeyi ile atıklarla ilgili 33 kayıtların tutulması arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlularının kullandığı personel 34 dozimetreler ile ilgili bilgiler Laboratuvar sorumlularının çalışırken kullandığı 34 eldiven, önlük, gözlük ve forseps ile ilgili bilgiler Laboratuvar sorumlusu ile atıkların sınıflandırılması 34 arasındaki ilşki Laboratuvar sorumlusu ile ürünlere yapılan kalite 35 kontrol testleri arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusunun ürünlere yaptığı testler 35
XVU Tablo 3.5 c) Tablo 3.5 Tablo 3.53 Tablo 3.54 Tablo 3.55 Tablo 3.56 Tablo 3.57 a) Tablo 3.57 b) Tablo 3.57 c) Tablo 3.58 a) Tablo 3.58 b) Tablo 3.58 c) Tablo 3.58 d) Tablo 3.58 e) Tablo 3.58 f) Tablo 3.58 g) Tablo 3.58 h) Tablo 3.59 a) Tablo 3.59 b) Tablo 3.59 c) Tablo 3.59 d) Tablo 3.60 a) Tablo 3.60 b) kullandığı 35 Laboratuvar sorumlularının radyofarmasötik gruplarının durumu Laboratuvar sorumlularının kullandığı aletler Laboratuvar sorumlularının bulundurdukları yüzey dekontaminasyon malzemeleri Laboratuvar sorumlularının bulundurdukları personel dekontaminasyon malzemeleri Laboratuvar sorumlularının bulundurdukları acil yardım kiti ile ilgili bulgular Laboratuvar sorumluluğu ve laboratuvar tipi ile 38 ilişkisi Laboratuvar sorumluluğu ile sahip olunan ISO belgesi 38 arasındaki ilişki Laboratuvar sorumlusu ile ISO bilgisi arasında ilişki 38 GRP bilgisi olanlarla ISO bilgisi olanların 38 karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda mikroskobu olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda santrifüjü olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda hemasitometresi olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda terazisi olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda ısıtıcılı manyetik karıştırıcısı olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda buzdolabı olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda phmetresi olanların karşılaştırılması GRP bilgisi olanlarla laboratuvarda su banyosu olanların karşılaştırılması GRP bilgisi ile laboratuvar kazalarında kullanılmak üzere bulundurulan acil yardım kitlerindeki başlıkların durumu GRP bilgisi ile laboratuvar kazalarında kullanılmak üzere bulundurulan acil yardım kitlerinden galoşların durumu GRP bilgisi ile laboratuvar kazalarında kullanılmak üzere bulundurulan acil yardım kitlerinden bir kullanımlık eldivenlerin durumu GRP bilgisi ile laboratuvar kazalarında kullanılmak üzere bulundurulan acil yardım kitlerinden önlüklerin durumu GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon malzemelerinden PE kovaların durumu GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon malzemelerinden plastik süngerlerin durumu 36 36 37 37 39 39 39 39 40 40 40 40 4 4 4 4 4 4
XIX Tablo 3.60 c) Tablo 3.60 d) Tablo 3.60 e) Tablo 3.60 f) Tablo 3.6 a) Tablo 3.6 b) Tablo 3.6 c) Tablo 3.6 d) Tablo 3.6 e) Tablo 3.6 f) Tablo 3.6 g) Tablo 3.6 Tablo 3.63 Tablo 3.64 Tablo 3.65 Tablo 3.66 a) Tablo 3.66 b) Tablo 3.67 Tablo 3.68 Tablo 3.69 a) Tablo 3.69 b) Tablo 3.70 Tablo 3.7 Tablo 3.7 Tablo 3.73 Tablo 3.74 GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon 4 malzemelerinden fırçaların durumu GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon 4 malzemelerinden çöp torbaların durumu GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon 43 malzemelerinden aeresol veya sıvı dekontaminasyon malzemelerinin durumu GRP bilgisi ile yüzey dekontaminasyon 43 malzemelerinden adsorban kağıt havluların durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 43 malzemelerinden plastik süngerlerin durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 43 malzemelerinden tırnak fırçalarının durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 44 malzemelerinden yumuşak fırçalarının durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 44 malzemelerinden sabunların durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 44 malzemelerinden sıvı deterjan durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 44 malzemelerinden kağıt havlu durumu GRP bilgisi ile personel dekontaminasyon 45 malzemelerinden kağıt mendil durumu Otolog ürünlerin çalışılmasında LAF kullanma 45 durumu Atık odası olanlarla atıklarını sınıflandıranlar arasında 45 ilişki Laboratuvar tiplerinin radyonüklid kullanımı ile 45 ilişkisi Laboratuvar tipi ile oda sayısı arasındaki ilişki 46 GRP bilgisine sahip olmanın radyofarmasi 46 materyallerinin alım kaydı tutulması konusunda etkisinin incelenmesi ISO bilgisine sahip olmanın radyofarmasi 46 materyallerinin alım kaydı tutulması konusunda etkisinin incelenmesi Kuruluşlar ile radyasyon izni kullanımı arasında ilişki 47 Kuruluşlar ile laboratuvar tipleri arasındaki ilişki 47 Kuruluşlar ile ISO belgesi durumu arasında ilişki 48 Kuruluşlar ile ISO bilgisi arasındaki ilişki 48 Kuruluşlarla SÇY arasında ilişki 48 Kuruluşlarla GRP bilgisi arasındaki ilişki 49 Kuruluşların laboratuvannm kaç odadan oluştuğuna 49 dair bulgular Radyofarmasi laboratuvarlannın departman içindeki 50 konumlan Kuruluşlar ile laboratuvarlann kullandığı 50 radyofarmasötik gruplar arasındaki ilişki
XX Tablo 3.75 Tablo 3.76 Tablo 3.77 a) Tablo 3.77 b) Tablo 3.78 Kuruluşlarla laboratuvarda kullanılan aletler arasında 5 ilişki Kuruluşların radyofarmasi laboratuvannda bulunan 5 acil yardım kitinde bulunan malzemeler Kuruluşlarla radyofarmasi laboratuvannda bulunan 5 yüzey dekontaminasyon malzemeleri Kuruluşlarla radyofarmasi laboratuvarında bulunan 5 personel dekontaminasyon malzemeleri Ürünlerine kalite kontrol testi yapan kuruluşlar 53
XXI EŞİTLİKLER DİZİNİ Sayfa Eşitlik. Doz Zaman ilişkisi 79 Eşitlik. Maruz kahnabilecek doz miktarı 80
G İ R İ Ş VE AMAÇ Hastalara tanı veya tedavi amacıyla verilen radyoaktif tabiattaki ilaç molekülü ve farmasötik dozaj şekillerine "Radyofarmasötik"; bu dozaj şekillerinin hazırlanması, kalite kontrolü, dağıtımı, kayıtlarının tutulması, saklanması vb. işlerle uğraşan bilim dalına da, "Radyofarmasi (Nükleer Eczacılık)" adı verilir (, ). Radyoaktif maddelerin bilimsel çalışmalarda, bazı hastalıkların tanı ve tedavisinde kullanımı çok çok daha öncelere dayanmakla beraber radyofarmasötik ürünlerin tıpta önem kazanması II. Dünya Savaşı'ndan sonra, bu savaş nedeniyle geliştirilen silah teknolojisinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Nükleer Tıp alam 948'de Abbott Laboratuvar'larının ilk radyofarmasötiği piyasaya sürmelerinden bugüne kadar geçen sürede büyük gelişme ve büyüme göstermiştir. Bundan yıl sonra Atom Enerjisi Birleşik Komite Başkan Yardımcısı, medikal amaçla kullanılacak olan radyoizotopların uygulanma işiyle eczacıların uğraşması gerektiğini açıklamıştır. Kısa sürede, sadece Amerika'da 00 kadar radyofarmasist hastane ya da merkezi laboratuvarda istihdam edilmiştir. Radyofarmasi alanında kısa süredeki gelişme ve yaygınlaşma sayesinde Amerikan Eczacıları Birliği 978'de Eczacılık Uzmanlık Kurulu'nda "Radyofarmasi" yi ayrı bir uzmanlık dalı olarak tanımıştır (3). Radyoaktif maddelerin kullanıldığı ilk yıllarda ilgi daha çok tedavi alanında toplanmış ve yayılan radyasyonun zararlı etkilerinden hastayı ve personeli koruma konusu da ister istemez ön plana çıkmıştır. Tanı ve inceleme amacıyla başlangıçta çok yüksek dozlar kullanılırken sofistike sistemlerin geliştirilmesiyle radyofarmasötiklerin kullanıldığı tanı uygulamalarında gerek hastanın gerekse personelin aldığı radyasyon dozları önemli ölçüde azalmaya başlamış böylece dikkatler ilaçların farmasötik kalitede olmasına yönelmiştir. Eczacılık eğitiminde bu yöndeki eksiklikler hızla giderilmeye başlanmış, lisans ve yüksek lisans seviyesinde düzenlemeler yapılmış ve Radyofarmasi özel bir ilgi alanı olarak ortaya çıkmıştır (4). Radyofarmasötikler, hastalıkların tanı ve tedavisinde kullanılan ve yapısında radyonüklit içeren dozaj şekilleridir (5). Radyofarmasötikler, Radyofarmasi Departman / Laboratuvann da aynı geleneksel ilaçlar gibi hazırlanır, saklanır ve insan kullanımı için dozlara bölünür (6). Radyofarmasötiklerin radyofarmasist tarafından hazırlanması ve Nükleer Tıp'ta hastalıkların tanı ve tedavisinde
kullanılması nedeniyle Radyofarmasi Departmanlan/Laboratuvarlan ve Nükleer Tıp Bölümleri varlıkları ayrı ama organik bağlan, birbiriyle ilişkileri üst düzeyde iki dal olarak karşımıza çıkmaktadır. Kısa ömürlü Radyofarmasötiklerin modern tıptaki öneminin her geçen gün artması nedeniyle, dünyada gelişmiş ülkelerde bu grup ilaçlarla uğraşan laboratuvarların açılması çabaları çok artmış ve yaygınlaşmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde ise bu laboratuvarların kazanç amacı gütmeyen üniversite ve devlet hastanelerinde yer aldığı görülmektedir. Tedaviye yeni giren kısa yarı ömürlü radyofarmasötiklerin ise, "yerinde=on site" hazırlanmaları gerekir. Bu husus çok önemli olup, çoğu zaman kalite kontrol testlerinin, radyonüklidin kısa yarılanma ömrü nedeniyle hastaya uygulandıktan sonra (post factum basis) yapılması gerekir. 630 Nisan 976'da Viyana'da IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı)'nın radyofarmasötiklerin kalite kontrolü konusunda Araştırma Koordinasyon ve konsültanlannın yaptığı toplantıda, yukarıda belirtilen nedenlerle bu alanda Ajans'in gelişmekte olan ülkelere yardım etmesi gerektiği sonucuna varılmış ve Ajans'ın hastanelerde radyofarmasötiklerin hazırlanması ve kalite kontrolü konusunda bir rehber hazırlayarak WHO'nun yardımıyla basılmasına karar verilmiştir (). Nükleer Tıp çalışmaları hastanelerin Nükleer Tıp bölümlerinde, devlet hastanelerinde ya da özel Nükleer Tıp birimlerinde sürdürülür. Bu çalışmalarda yüksek kaliteli ve güvenilir radyofarmasötiklerin kullanılması esastır. Nükleer Tıp uygulamaları sırasında radyofarmasötiklerin kullanılması demek, radyofarmasötiklerin küçük ölçekte hazırlanması ve üretilmesi anlamına gelmektedir. Çoğu radyofarmasötik "günlük" bazda ve "en çok 50 kadar" hasta için hazırlanır. Bu işlem, küçük çapta bir ilaç üretimi olup az sayıda kişiyi kapsamakta ve bu üretimin sorumluluğu oradaki radyofarmasiste ait olmaktadır. Hipokrat'tan beri radyoaktif olmayan (konvansiyonel ilaçlarda), ilacın hazırlanması, üretimi, kalite kontrolünün sorumluluğu eczacıya, ilacın uygulanması ve tedavi sorumluluğu hekime verilmiştir. Hastanelerde Nükleer Tıp Bölümlerinde hazırlanacak radyofarmasötiklerin tipi, bir hasta için hazırlanan basittek bir dozdan, ticari olarak sağlanmış, kullanıma hazır, steril, önceden test edilmiş kitlere ya da karışık kimyasal sentezi yapılmış