Chapter 15 Para, Faiz Oranları ve Döviz Kurları Slides prepared by Thomas Bishop Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved.
Önizleme Para Nedir? Para arzının kontrolü Parasal varlık tutma isteği Para piyasası modeli Para, faiz oranları ve döviz kuru Para arzı değişimlerinin uzun vade etkisi Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-3
Para Nedir? Para yoğun olarak ödeme aracı olarak kullanılan bir varlıktır (asset). Farklı varlık grupları para olarak sınıflandırılabilir. Para geniş ya da dar çerçevede tanımlanabilir. Dolaşımdaki para (currency in circulation), vadesiz mevduatlar (checking deposits), ve kredi kartı hesapları dar bir para tanımını oluşturur. Döviz mevduatları (Deposits of currency) bu dar tanımın dışında tutulmuştur, aslında daha geniş bir tanım altında para yerine kullanabilirler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-4
Para Nedir? (devam) Para likit bir varlıktır: ürün ve servisi ödemelerinde ya da borç geri ödemelerinde kolayca, ciddi bir işlem maliyeti olmadan kullanılabilir. Ancak parasal ve likit varlıklar ya hiç ya da çok az faiz kazancı sağlarlar Likit olmayan varlıklar (İlliquid assets) ödeme için nakde çevrilebilmesi zaman, çaba ya da önemli miktarda işlem masrafı (transaction costs) gerektirir. Ancak parasal varlıklara göre genellikle daha yüksek bir faiz oranı ya da getiri kazanırlar. Likidite: ne kolaylıkta nakte çevrilebildiğinin ölçüsü. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-5
Para Nedir? (devam) Varlıları ikiye ayırabiliriz: 1. Parasal varlıklar (monetary assets) ya da likit varlıklar (liquid assets) 2. Parasal olmayan varlıklar (non-monetary assets) ya da likit olmayan varlıklar (illiquid assets). Bu ayrım çok net değildir. Ancak dolaşımdaki para, vadesiz mevduatlar (checking deposits), kredi kartı hesapları (debit card accounts), tasarruf mevduatları (savings deposits), vadeli mevduatlar (time deposits) genel olarak Tahvillere (bond), borç senetlerine (kredi) (loans), döviz piyasasındaki yabancı para cinsinde mevduatlara, hisse senetlerine (stocks), gayri menkul (real estate) ve diğer varlıklara göre daha likittir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-6
Para Arzı (Money Supply) Merkez bankaları ekonomide dolaşan para miktarını, yani para arzını (M s ), kontrol ederler. Türkiye de: TCMB ABD de:federal Reserve System dir (FED). Merkez Bankası direkt olarak piyasadaki para mikatarını düzenler. Endirekt olarak da banka kartı hesapları (debit card accounts), vadesiz mevduat (checking deposits) ve diğer parasal varlıkların miktarını etkiler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-7
Para Arzı (Money Supply) ABD de: Federal Reserve System dir (FED). Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-8
Para Talebi (Money Demand) Para Talebi insanların ellerinde tutmak istediği parasal varlık miktarı (likiditesi olmayan varlık yerine) Parasal varlık tutma isteği neye bağlıdır? Bireysel ve toplam para talebini düşünüyoruz. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-9
Bireylerin ya da Kurumların (Bireysel) Para Talebini Neler Etkiler? 1. Faiz oranları beklenen getiri oranları : parasal varlıkların parasal olmayan varlıklara oranla beklenen getiri oranları/ (expected rates of return) 2. Risk: parasal varlık tutmanın riski paranın alım gücünü azaltan beklenmeyen enflasyondan kaynaklanır. Ancak birçok varlıkta da bu risk mevcuttur, bu nedenle bu risk parasal ve parasal olmayan varlılıkların talebini beirlerken çok önemli değildir. 3. Likidite (Liquidity): işlemlerin fiyatları ya da işlemlerde satın alınan ürünlerin miktarı arttıkça daha fazla likidite ihtiyacı oluşur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-10
Toplam Para Talebini Neler Etkiler? 1. Faiz oranları/ beklenen getiri oranları (expected rates of return): parasal varlıklar ya hiç ya da çok az faiz öderler, böylece tahvil, kredi, mevduat gibi parasal olmayan varlıkların faiz oranı parasal varlık tutmanın fırsat maliyetidir. Daha yüksek bir faiz oranı daha yüksek bir parasal varlık tutma fırsat maliyeti (opportunity cost) daha düşük para talebi. 2. Fiyatlar: işlemlerde satın alınan ürün ve hizmet fiyatları bu işlemleri yapabilmek için gereken para tutma talebini etkiler Daha yüksek ortalama fiyat seviyesi aynı miktarda ürün ve hizmeti satın alabilmek için daha fazla likidite talebi anlamına gelir daha yüksek para talebi. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-11
Toplam Para Talebini Neler Etkiler? (devam) 3. Gelir (Income): Daha yüksek gelir daha fazla ürün ve hizmet alımı alım-satım işlemlerini yapabilmek için daha fazla para talebi anlamına gelir. Daha yüksek bir reel GSMH (GNP) alım-satım işlemleri ile daha fazla ürün ve hizmet üretiliyor ve satlıyor artan likidite talebi daha yüksek para talebi. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-12
Toplam Para Talebi Toplam para talebi (nominal): M d = P x L(R,Y) P : fiyat seviyesi (price level) Y : reel milli gelir (+) (-) R : parasal olmayan varlıklara ait fazi oranı L(R,Y) : reel parasal varlıklara (real monetary assets) olan toplam talep M s : para arzı (supply) M d : para talebi (demand) Alternatif olarak toplam reel para talebi : M d /P = L(R,Y) (+) (-) Reel parasal varlıklara olan toplam talep milli gelir ve faiz oranlarının bir fonksiyonudur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-13
Şekil 15-1: Toplam Reel Para Talebi ve Faiz Oranı 15-14
Toplam Para Talebi (devam) Reel para talebi= M d /P = L(R,Y) Faiz oranlarının toplam reel para talebine etkisi: (+) (-) Faiz oranları artıkça (her gelir seviyesindeki) reel para talebi azalır. Reel para talebi ile faiz oranları arasında (-) ilişki vardır. Gelir seviyesinin toplam reel para talebine etkisi: Gelir artıkça (her bir faiz oranındaki) reel para talebi artar. Reel para talebi ile gelir seviyesi arasında (+) ilişki vardır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-15
Şekil 15-2: Reel Gelir Artışının Toplam Reel Para Talebi Eğrisine Etkisi 15-16
Para Piyasası Modeli (A Model of the Money Market) Para Piyasası (money market) geniş anlamıyla para olarak nitelendirilen parasal ya da likit varlıkların borç alınıp verildiği yerdir. Para piyasasındaki parasal varlıklar (monetary assets) genellikle tahvil, kredi ve yabancı mevduatların faiz oranından daha düşük faiz verirler. Yerli faiz oranları döviz piyasasındaki yerli mevduatların faiz oranını direkt olarak etliler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-17
Para Piyasası Modeli (A Model of the Money Market) Parasal varlık eksikliği (talep fazlası) (excess demand) ya da fazlalığı (arz fazlası) (excess supply) olmaması durumunda model dengededir ve reel para arzı reel para talebine eşittir: M s = M d M s /P = L(R,Y) Başka bir deyişle parasal varlık talebi parasal varlık arzına eşitlendiğinde para piyasası modeli dengededir: Bunu sağlayan faiz oranları denge faiz oranlarıdır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-18
Para Piyasası Modeli (devam) Para arzı fazlası olması durumunda, tahvil, bono, vadeli mevduat gibi faiz veren varlıklara talep fazlsı vardı (Daha çok kişi para yerine yerine faiz veren varlık tutmak yani borç vererek faiz kazanmak istiyor) (paraya talep az, faiz veren varlıklara talep fazla). Para fazlası olanlar paralarını daha düşük faize razı olarak faiz veren varlık alarak (borç vererek) değerlendirmek isterler (bu şekilde faiz oranları düşüyor). Diğerlerinde de faiz oranları düştükçe (para tutmanın fırsat maliyeti azaldığı için) parasal varlık tutmak isteği artar (para talebi artıyor). Arz ve talep dengelenen kadar bu şekilde faiz oranları düşmeye devam eder. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-20
Para Piyasası Modeli (devam) Para talebi fazlası olması durumunda tahvil, bono, vadeli mevduat gibi faiz veren varlıklarda arz arzı fazlası var. (Daha çok kişi faiz veren varlık yerine para tutmak istiyor. Borç vererek faiz kazamak isteyen kişi az.) (faiz veren varlıklara talep az, paraya talep fazla) Para ihtiyacı olanlar daha yüksek faiz ödemeye razı olarak parasal olmayan varlık satarlar (borç alırlar) (bu şekilde faiz oranları artıyor). Parası olan diğerleri için de faiz oranları arttıkça (para tutmanın fırsat maliyeti arttığı için) para tutma isteği azalır (para talebi azalır). Paralarını faiz veren varlık alarak (borç vererek) değerlendirmek isterler (para arzı ve parasal olmayan varlık talebi artar). Arz ve talep dengelenen kadar bu şekilde faiz oranları artmaya devam eder. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-22
Para Piyasası Modeli (devam) Bu şekilde faiz oranları piyasa koşullarına göre değişerek para arz ve talebi dengelenir. Para arzı fazlası olması durumunda faiz oranları düşer. Para talebi fazlası olması durumunda faiz oranları yükselir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-23
Şekil 15-3: Denge Faiz Oranının Belirlenmesi 15-24
Denge Faiz Oranlarının Belirlenmesi Denge faiz oranları toplam reel para talebinin toplam reel para arzına eşit olması ile bulunur. Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranlarına Etkisi Para arzındaki artış, belirli bir fiyat seviyesi için (P sabitken), faiz oranını düşürür. Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranlarına Etkisi Para arzındaki azalış, belirli bir fiyat seviyesi için (P sabitken), faiz oranını arttırır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-25
Merkez Bankası ve Para Arzı Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-26
Merkez Bankası Müdahalesi ve Para Arzı Merkez bankaları döviz piyasalarına nasıl müdahale eder? Merkez bankası döviz piyasasına müdahalesinin etkilerini incelemek için önce merkez bankası için basit bir bütçe hazırlayalım. Bu bütçe merkez bankasının varlık ve yükümlülüklerini kaydeder. Bütçede çifte kayıt muhasebesi (double booking keeping) uygulanır: her işlem bütçeye iki kere kaydedilir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-27
Merkez Bankasının Bilançosu (Balance Sheet) Varlıklar (Assets) Yabancı varlılar (resmi uluslararası rezervler) (official international reserves) Yabancı devlet tahvilleri (Foreign government bonds) Altın Yerli varlılar Yerli devlet tahvilleri (Domestic government bonds) Yerli bankalara verilen krediler (Loans to domestic banks) (ABD de discount loans denir) Yükümlülükler (Liabilities) Yerli banka mevduatları (Deposits of domestic baks) Dolaşımdaki para (eskiden merkez bankaları vatandaşlara para karşılığında altın vermekle yükümlüydüler) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-28
Merkez Bankasının Bilançosu (Balance Sheet) (devam) Varlıklar = Yükümlülükler + Net değer Net değeri sabit varsayarsak, Varlıklarda bir artış yükümlülüklerde eşit bir artışa neden olur. Varlıklarda bir azalış yükümlülüklerde eşit bir azalış neden olur. Merkez Bankalarının bütçelerindeki değişiklikler dolaşımdaki parada ya da bankaların mevduatlarında değişikliklere neden olur, bu da para arzında değişiklikleri doğurur. Eğer bankaların merkez bankasındaki mevduatları artarsa, bankalar bu ekstra fonları genel olarak müşterilere kredi amacıyla kullanabilirler, böylece dolaşımdaki para miktarı artar. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-29
Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı Merkez bankası tarafından herhangi bir varlık alımı merkez Bankası tarafından para ya da çek ile ödenir, Her ikisi de yerli para üzerindendir, ve Her ikisi de dolaşımdaki para arzını arttırır. Bu işlem varlık ve yükümlülüklerde eşit artışa neden olur. Merkez bankası yerli tahviller ya da yabancı tahviller satın alırsa, yerli para arzı artar. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-30
Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı (devam) Merkez bankası tarafından herhangi bir varlık satımı merkez bankasına para ya da çek ile ödenir, Her ikisi de yerli para üzerindendir, ve Merkez Bankası parayı kasalarına koyar ya da bankaların mevduat miktarlarını düşürür, Her ikisi de dolaşımdaki para arzını azaltır. Bu işlem varlık ve yükümlülüklerde eşit azalışa neden olur. Merkez bankası yerli tahviller ya da yabancı tahviller satarsa, yerli para arzı azalır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-31
Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı (devam) Merkez bankasının yerli varlık piyasasında alım/satım gerçekleştirerek para arzını değiştirdi işlemlere açık piyasa işlemleri (OMO-Open Market Operations) denir. Merkez bankası para arzını yapancı varlık alım/satımı ile de değiştirebilir. Bu işlemlere döviz piyasası müdahalesi (forein exchnage intervention) denir. Merkez bankası para arzını zorunlu karşılık oranlarını (reserve requirements) değiştirerek de kontrol edebilir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 14-32
Şekil 15-4: Para Arzı Artışının Faiz Oranına Etkisi 15-33