KOSOVA TÜRK ÖĞRETMENLER DERNEĞİ

KOSOVA TÜRK ÖĞRETMENLER DERNEĞİ KOSOVA'DA TÜRKÇE EĞİTİM (1951-2016) MONOGRAFİ Bu monografi Kosova da Türkçe Eğitimin yeniden başlandığı 65. yıldönümü dolayısıyla hazırlanmıştır. Kapak Tasarım: Cengiz KOVAÇ 1

2 SUNUŞ Bütün öğretmenlerimizi saygı, minnet ve şükranla anıyoruz... Eğitim, güçlü bir toplum oluşturmanın, çağdaşlaşmanın, kalkınmanın, hür ve demokratik olabilmenin en etkili aracıdır. Küçük toplumlarda, Kosova Türk Toplumu örneğinde olduğu gibi eğitim o toplumun var olabilmesi ve gelişimi için vazgeçilmez olduğu aşikârdır. Tarihsel süreç içerisinde dede ve babalarımız bu hassasiyeti taşıyarak; eğitimimize önem vermiş ve bugünlere taşımışlardır. Bizler de büyüklerimizden emanet aldığımız bu ulvi görevi bugüne kadar özveriyle üstlendiğimiz gibi budan sonra da gelecek nesillere teslim edecek olmanın gururunu yaşadığımızı ifade etmek istiyorum. Dün ve bugün olduğu gibi yarınlarda toplum olarak hedefimiz güçlü eğitim - güçlü toplum algısı olacaktır. 23 Nisan Tertipleme Kurulu olarak, bugüne kadar hem yazılı hem de görsel anlamda çok sayıda eserin gün yüzüne çıkarılması konusunda öncü olmanın gururunu yaşadığımızı ifade ederek sözlerime başlamak istiyorum. Toplumumuzun tarihi geçmişi, kültürel mirası, siyasi temsiliyeti, tiyatro geleneği, şiiri, adet ve gelenekleri başta olmak üzere çok sayıda yazılı eseri literatüre kazandırmış olan bizler, bugün de eğitim tarihimize ışık tutan eğitimcilerimize vefamız olarak da kabul edebileceğimiz bu değerli tarihsel belgeyi yayınlamanın mutluluğunu paylaştığımızı ifade etmek istiyorum. Bu çalışmada temel amacımız; Kosova da Türkçe eğitimin tarihsel sürecini, bugüne kadar verilen mücadeleleri ve

eğitimimizin gizli kahramanlarını gün yüzüne çıkararak tarihe not düşmektir. Bu bir not bir tutanak, bir tarihten çok; gelecek nesillere bırakacağımız önemli bir miras olarak görüyoruz. Bu mirasla, bundan sonraki nesiller bura topraklarda Türkçe eğitimin neferlerini tanıma ve onlarla gurur duyma fırsatını kazanmış olacaklardır. Bu anlamda Türkçe eğitim, varlığımızın ve geleceğimizin temel taşı olmaya devam edeceği gibi, öğretmenlerimiz de toplumumuzun ana direği hüviyetini sürdürüleceklerdir. Bu uğurda eğitimde sunulan hizmet, Kosova Türk Eğitimine ve genelde Türk varlığına açık bir katkı niteliğini taşımaktadır. Toplum ve toplumun yöneticisi olarak bizler bu konuda bundan sonra da eğitimde kalitenin artırılması yanı sıra toplumsal konularda gerekli mücadeleyi vereceğimizi bir daha tekrarlamak istiyorum. Sonuç olarak, bu güzel monografinin Kosova Türk Eğitiminin 65. yılı anısına yayınlanması da her şeyi daha anlamlı kılmaktadır. Bu güzel eserin yayınlanmasında emeği geçen başta Öğretmenler Derneği Başkanı ve yönetim kurulu üyelerini kutlar, aramızdan ayrılan öğretmenleri saygı ve minnetle anar, öğretmenlerimize çalışmalarında nice başarılar dilerim. Mahir YAĞCILAR 23 Nisan Kosova Türkleri Milli Bayramı Tertipleme Kurulu Başkanı Kosova Kamu Yönetimi Bakanı Kosova Demokratik Türk Partisi Genel Başkanı 3

4 ÖNSÖZ Eğitim bir toplumun temel taşlarından biri olmak üzere KOSOVA da yaşayan Türk toplumu için Türkçe eğitimi hem kendileri, hem de diğer Türk dünyası için önem arz etmektedir. Türk dili ve Türkçe eğitim, KOSOVA da Türk Toplumu nun günümüze kadar varlığını devam etmesinde ve kimliğini, kültürünü, örf ve adetlerini koruyup gelişmesinde en önemli rol oynayan etmenlerden biri olmuştur. KOSOVA da Türkçe eğitim ne durumda bulunduğunu, sorunlar nelerdir ve ne yapılması gereken hususlar doğrultusunda 1994 yılında Prizren öğretmenleri bir araya gelip Türkçe eğitimine sahip çıkmak, öğretmenleri bir araya getirmek, öğretmenlerin uzmanlaşmasında katkıda bulunmak, (hizmetiçi seminerler, konferanslar, gibi toplantılar düzenlemek) amacıyla Öğretmenler Derneğini kurma kararı aldı. KOSOVA Türk Öğretmenler Derneği 12.06.1994 yılında Prizren Evi Kültür salonunda Türk Öğretmenler Derneği nin kuruluş toplantısında kuruldu. Toplantıya çok sayıda öğretmen, siyasetçi, emekli öğretmen katıldı. 20.05.1996 yılında yönetim kurulun toplantısında, 1951-1996 yıllarında Prizren ve

Mamuşa da Türkçe eğitime katkısı geçen öğretmenlerin monografi hazırlanmasına karar alındı. Monografi KOSOVA da Türkçe eğitimin yeniden başlamasının 45. yıldönümü dolayısıyla Monografi (1951-1996), Özgeçmişler, Belgeler, Fotograflar, Türk Öğretmenler Derneği Yayınları tarafından, 1996 da Prizren de yayınlanmıştır. Monografide belirtilen dönemde birinci bölümde çalışan öğretmenlerin, emekliye ayrılan ve vefat eden öğretmenlerin özgeçmişlerine, ikinci bölümde belgelere ve üçüncü bölümde XX. yüzyılın 50 li yıllarında Üsküp Nikola Karev öğretmen okulunda yetişen ilk öğretmenlerin fotografları ve 1951-1996 yılları döneminde çeşitli fotograflara yer verilmiştir. KOSOVA da Türkçe eğitimin 50. yıldönümü münasebetiyle Mr. Nevzat Hüdaverdi Priştine de Türkçe Eğitim 1951-2001 kitabı yayınlamıştır. Bu kitapta KOSOVA nın başkenti olan Priştine kentinde 50 yıl süresinde KOSOVA Türk eğitiminin gelişiminin çeşitli yönlerine açıklık getirilmiştir. 2008 yılında Bedrettin Koro ve Nazan Safçı KOSOVA da Türkçe Öğretimde Öğretmen Kadrosu Türk Öğretmenler Derneği Yayınları, Prizren, 2008 de yayınlanmıştır. Bu kitap KOSOVA da Türkçe eğitimde çalışan 5

öğretmenlerin mezuniyet, kalifiye, yaş ve hizmetiçi eğitim durumlarını irdeleyen kitap boyutunda bir ilk çalışmadır. Kitap üç bölümden: KOSOVA da Türkçe Eğitim ve Öğretim (birinci bölüm); KOSOVA İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretmen Kadrosu (ikinci bölüm) ve KOSOVA Ortaöğretim Okullarında (Lise ve Meslek Liseler) Türkçe Öğretmen Kadrosu dan (üçüncü bülüm) teşkil olmaktadır. Bu üç kitaptan başka KOSOVA Türkçe eğitimin jubileler dönemlerinde gazete ve dergilerinde birkaç makale de yayınlanmıştır. Ancak 2008 den bu yana KOSOVA Türkçe eğitimde öğretmen kadrosunda çok sayıda öğretmenlerimiz emekliye ayrıldıklarından, vefat ettiklerinden ve vasıfsız öğretmenler yerine üniversitelerin çeşitli bölümlerinden mezun olan genç kadrolar yerlerini almakla, Türkçe eğitimde büyük değişiklikler meydana geldi. KOSOVA Türkçe eğitim kadrosunu, eğitime gereken öğretmen kadrosunu tespit etmek amacıyla, 23 Nisan 2016 da kutlanacak olan KOSOVA Türklerin Milli Bayramı dolayısıyla KOSOVA Türkçe eğtimin yeniden başlamasının 65. yıldönümünde, yeni bir Monografi hazırlanmasını uygun görülmüştür. 6

KOSOVA Türkçe eğitiminde bu değişme ve gelişmeleri günyüzüne çıkarmak için yeni bir monografinin hazırlanmasına fikir onaylandıktan sonra KOSOVA Türk Öğretmenler Derneği yönetim kurulu, KOSOVA daki tüm öğretmenelere form dağıtarak, öğretmenler hakkında bilgi topladı. Monografinin hazırlanmasında emeği geçen, dernek sekreteri Akif Gaş a, Mati Logoreci ilköğretim okulu müdür yardımcısı sn.ferhat Aşıkferki ye, Eğitim Bakanlığı emekli müfettişi Bedrettin Koro ya, Cengiz Kovaç a ve kitabın yayınlanmasında katkılarından dolayı 23 Nisan KOSOVA Türklerin Milli Bayramı tertipleme başkanı ve Kamu Yönetim Bakanı sn.mahir Yağcılar a şukranlarımızı sunarız. Yazımı Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk ün öğretmenlere ait sözüyle son vermek istiyorum: Öğretmenler! Yeni nesil sizin eseriniz olacaktır ve Ulusları kurtaracak olan yalnız ve ancak öğretmenlerdir. Mart 2016 KOSOVA Türk Öğretmenler Derneği Başkan Orhan VOLKAN 7

KOSOVA DA TÜRKÇE EĞİTİM Bedrettin KORO Giriş Kosova, Güneydoğu Avrupa nın merkezi konumunda ve Balkan Yarımadası nın ortasında yer alan bir ülkedir. Önemli bir konuma sahip olan Kosova, Orta ve Güney Avrupa, Adriyatik ve Karadeniz arasında ya da Batı Avrupa ile Asya ülkeleri arasında bir köprü görevini görür. Kosova Balkan Yarımadası nda merkez bir vaziyette bulunması, orta çağda ve yeni zamanlarda ve şimdi de ticaret yollarının birleştiği mühim bir nokta haline gelmesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti 15 Haziran 1389 tarihinde Kosova Ovası nda Sırp hükümdari prens Lazar ın askeri kuvvetlerine büyük yenilgi uğratmasıyla, tahta geçen Stefan Lazareviç, Osmanlı Sultanı I. Bayeziti in egemenliğini kabul eder. I. Kosova Savaşı nda Sırplar Osmanlı hakimiyetini kabul etmelerine rağmen Kosova, Fatih Sultan II. Mehmet (1451-1481) zamanında, 1455 yılında kesin olarak fethedilip, Türkler idari sistemini kurmuşlardır. Osmanlı Devleti ne dâhil oluşundan bugüne kadar Kosova da Türkçe eğitim tarihini gelişim özelliklerine göre beş döneme ayırmak mümkündür: 1- Osmanlı Dönemi: Bu dönem 1455 yılında Osmanlı Devleti nin Kosova yı fethetmesiyle başlar ve 1912 yılında, Osmanlı 8

Devleti nin bu topraklardan geri çekilmesine kadar sürer. Bu dönemin en belirgin özelliği Osmanlı Devleti nin diğer topraklarında/ bölgelerinde olduğu gibi, Kosova topraklarında/ bölgesinde de eğitimin aynı şekilde yapılması ve geliştirilmesidir. 2- Yugoslavya Krallığı Dönemi: Bu dönem 1912 yılında Sırbistan ın Kosova yı işgal etmesiyle başlar ve 1945-51 yılları arasında, yani yeni Sosyalist Yugoslavya nın kuruluşuna kadar, daha doğrusu Türkçe eğitimin yeniden başladığı 1951 yılına kadar sürer. Bu dönemin en belirgin özelliği, Türkçe eğitimin resmi yapılmamasıdır. 3- Sosyalist Yugoslavya Dönemi: Bu dönem 1951 de Sosyalist Yugoslavya da Türkçe eğitimin yeniden başlamasıyla başlar ve 1999 yılında NATO nun Kosova ya müdahalesine ve BM Geçici Yönetim organlarının kuruluşuna kadar sürer. Bu dönemin en belirgin özelliği, anadilde yani Türkçe eğitime yeniden başlanılması, Türkçe nin Kosova da resmi dil olarak kabul edilmesi ve Türkçe eğitimde birçok sorunun çözülememesidir. 4- BM Geçici ve Yerel Yönetim Organlarının Yönetimi (UNMİK) Dönemi: Bu dönem 1999 yılında başlar ve 2008 yılına, Kosova bağımsızlığını ilan edinceye kadar devam eder. Bu dönemim en belirgin özelliği, Kosova da çok uluslu 9

toplumun ve demokrasinin oluşturulması için sivil toplum örgütlerinin eğitim sorunları çözümünde daha etkin rol almasıdır. 5- Kosova Cumhuriyeti Dönemi : Bu dönem 17 Şubat 2008 de Kosova Cumhuriyeti nin bağımsızlığını ilan edilişinden başlar ve günümüze dek devam etmektedir. Bu dönemde, bir önceki dönemde eğitimde başlanılan reformlar güçlenmesi için eğitimde kaliteye ve sorunlar için çözüm arayışlarına önem verilmektedir ( Koro, 2011:123: Çelebi-Koro, 2012:139 ). Daha doğrusu bu dönemde eğitimin daha çok gelişmesi için Kosova Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanlığı 2011 yılında Kosova Cumhuriyeti Üniversite Öncesi Müfredat Çerçevesi ( Eğitim programı) ve Kosova Cumhuriyeti Üniversite Öncesi Eğitim Yasası nı çıkarmıştır. Bu eğitim belgeleriyle üniversite öncesi eğitim sisteminde küçük değişmelerden başka yeni eğitim programıyla öğretim program içerikleri ve amaçları geliştirilmek yerine yeterlilik ve öğrenme sonuçlarına yönetilmiştir. Bu, Kosova eğitimi için bir meydan okumayı teşkil eder. Bu dönemde, önceki döneme kıyasen Kosova da Türkçe eğitimine daha az önem verildikten başka, Türk eğitimin sorunların çözümü için yetkili organ, örgüt ve kişilerin daha az angaje olmalarıdır. 10

1. Osmanlı Dönemi Kosova Osmanlı Devleti tarafından fehtedildikten sonra XV. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak birçok şehirlerde, çoğunlukla camilerin bitişiğinde sıbyan mektepleri ve medreseler inşa edilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti nde camiler bir ibadet yerinden mada birer eğitim merkezi idi. Kosova da camilerin inşasıyla bu ülkede Türkçe eğitim de başladığı kabul edilmektedir. Ancak, Kosova da Türkçe eğitim kurumu hakkında ilk yazılı belge 1513 yılında yazılan Suzi Çelebi Vakıfnamesi dir. Ünlü Türk şairi olan Suzi Çelebi, Vakıfnamesi nde Prizren de bir cami, caminin bitişiğinde bir mektep yaptığını ve mektebe kitaplar vakfettiğini belirtmektedir (Kaleşi, 1962:92). Osmanlı İmparatorluğu nda dolayısıyla Kosova da da, Tanzimat dönemine kadar (1455-1839) Türkçe eğitim ve öğretim sıbyan mekteplerinde (dört yıllık ilköğretim) ve medreselerde gerçekleşiyordu. Medreseler ve sıbyan mektepleri devletin kontrolünden ve sorumluluğundan uzak özerk eğitim kurumları idiler. Bunların hemen hepsi vakıflara bağlıydılar, dolayısıyla dini ve sosyal yönleri ağır basan kuruluşlardı. 11

Belirttiğimiz gibi Osmanlı İmparatorluğu nda dolayısıyla Kosova da da Tanzimat dönemine kadar eğitim ve öğretim sıbyan mekteplerinde ve medreselerde gerçekleşiyordu. 1839 yılında Osmanlı İmparatorluğu nda Tanzimat ilan edilmesiyle sıbyan mektepleri ve medreselerin yanı sıra, devlet yöneticileri ve aydınları laik eğitim ve öğretim kurumlarını kurmaya giriştiler. Tanzimatçılar, Osmanlı Devleti nde Avrupa nın laik ve liberal fikirlerinden etkilenen devletin denetimi ve gözetimi altında toplumu birleştirici, kaynaştırıcı ve batılılaşmış bir eğitim sistemini öngürüyorlardı. Eğitimdeki bu gelişmeler II. Abdülhamit döneminde de sürdü. Osmanlı Devleti yeniden yapılanma dönemine girdiği dönemde, 1864 yılında Vilayet Nizamnamesi getirildi. Bu idari düzenlemeye göre Osmanlı Devleti nin idari yönetimi vilayetlere, vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar köylere bölünmekteydi. 30 Ocak 1877 tarihinde merkezi Priştine olan Kosova adında ilk defa Vilayet kuruldu. Kosova Vilayeti: Prizren, Üsküp, Priştine Yenipazar, İpek ve Taşlıca sancaklarından oluşmaktaydı. Vilayet merkezi ilk önce Priştine ise de daha sonra Kosova Vilayeti nde meydana gelen çeşitli ayaklanmalardan dolayı merkez 1888 yılında Üsküp e taşınmıştır ( Karal, 1977:139). Vilayet 12

Salnamesi nde mealen yazılı olan Kosova namı Osmanlı tarihi nazarında önemlidir. Bunu hatırlamak tarihi yad etmek olur ifadesinden de anlaşılacağı üzere belki de yeni idari yapılanmada kamuoyunun maddi ve manevi açıdan desteğini almak adına vilayete Kosova adı verilmiştir ( İpek, 2010:66). Kosova da devlet eliyle modern ilkokul ve ortaokullar 1857 yılında Maarif-i Umumiye Nezareti ve 1869 yılından yani Maarif-i Umumiye Nizamnamesi çıkarıldıktan sonra, bilhasa vilayet teşkil olunduktan sonra daha çok inşa edilmeye başlar. Bu okullarda öğretim yöntemeleri bakımından da ayrım vardı. Öğretim yöntemlerinde, öğretim araç-gereçlerinde yenileşmelere gidilmiştir. Okuma öğretiminde heceleme bırakılıp ses yöntemi benimsenmiş ve kara tahta, öğrenci sırası, harita gibi araç-gereçler kullanılmıştır. Bu gelişmelere usul-i cedit hareketi denir. Bu gelişmelerden uzak olan geleneksel yöntemlerle eğitim-öğretimi uygulayan mekteplere sıbyan ya da usul-i atika mektepleri adıyla anılmaktadır. Osmanlı Devleti nde ilk iptidai okulu İstanbul da Nuruosmaniye Camii içinde 1872 yılında iptidai numune mektebi olarak çalışmaya başlamıştır ( Kodoman, 1980:112; Ünlü, 2002:124; Özkan, 2011:7). Kosova Vilayetinde ise ilk iptidai 13

okulu 1880 yılında Priştine de açılmıştır. 1880 tarihli bu vesikada mevcut mektepler muallimlerine yeni tedris usulü talim yaptırmak ve bir yandan da muallim yetiştirmek üzere numune olarak bir iptidai mektebi açılmıştır ( Ünlü, 2014:166). H.1311 tarihli Kosova Vilayeti Salnamesi ne göre 1893-94 yıllarında Kosova Vilayetinde 388 iptidai mektebi mevcuttur. Bu mekteplerde 316 mualim görev yapmakta, 18.744 talebe öğrenim görmektedir (Ünlü, 2014:169). Kosova Vilayetinde 1880 yılından itibaren iptidai okullarına ağırlık verilmiş ve sıbyan okulları usul-i cedideye dönüştürülmüştür. 1893-1894 yıllarında vilayette bulunan 176 sıbyan mektebine 8.121 öğrenci devam etmektedir ( Asim, 1983: 56). 1903-1904 yıllarında ise 118 sıbyan mektebinin olduğu görülmektedir. Bu mekteplerin 42 tanesi Prizren, 30 tanesi Taşlıca, 24 tanesi Üsküp ve 22 tanesi Yeni Pazar Sancağında bulunmaktadır. 1 tanesi inas sıbyan mektebi, 35 tanesi zükur sıbyan mektebi olup kalan 42 tanesi karmadır (Ünlü, 2014: 191). Kosova da ilk iptidai 1880 de açılmış ve 1903-1904 yıllarında bu okulların sayısı 198 e yükselmiştir (Ünlü, 2014: 171). 24 Ağustos 1903 te Umumi Maarif-i Nezareti padişahın tahta çıkış yıldönümü dolayısıyla ülkede resmi açılışı 14

yapılacak 511 adet okuldan 162 tanesi Kosova Vilayetinde olduğunu dolayısıyla açılacağı kararını almıştır (Ünlü, 2014: 171). 1905/06 öğretim yılında Kosova da usul-i cedide üzere öğretim yapan 351 erkek, 20 kız ve 129 karışık resmi iptidai, 24 erkek ve 31 karışık hususi iptidai okulu sayısına çıkmıştır (Kodoman,1980: 146; Topsakal-Koro, 2007: 25). Rüştiye okulları II. Mahmut (1808-1839) zamanında, orta öğretim kurumları olarak kurulmuştur. İlk rüştiye olarak 1838 yılında Mekteb-i Maarif-i Adli ile 1839 da Ulum-u Edebiye adlı okullar açılmıştır. Bayram Kodoman meslek okulu niteliğindeki bu iki kurum arasında, memur yetiştirmeye yönelik ilk mülki okullar demek daha doğru olduğu kanatindedir ( Kodoman, 1980: 140). 1871 yılında Priştine de rüştiye mektebi açılmıştır. Priştine de bu ilk laik okul binasını 1869 yılında Abdürahman Paşa yaptırmıştır (Çanoviç, 1967: 61; Asim, 1983: 42). Bu okulda 1882/83 öğretim yılında dört öğretmen ve bir hademe çalışıyordu. Belirttiğimiz öğretim yılında Priştine Rüştiyesi nde 105 öğrenci öğrenim görmüştür ( Asim, 1983: 42). Osmanlı İmparatorluğu nun genelinde olduğu gibi Kosova Vilayetinde de rüştiyelerdeki gelişmeleri görebiliriz. 1879 yılında Kosova 15

Vilayetinde 14 rüştiye mektebi bulunmaktadır. Bunların birer tanesi Priştine ve Yenipazar, 3 tanesi Prizren, 4 tanesi Debre ve 5 tanesi Üsküp sancağı dahilindedir ( Ünlü, 2014: 173). Sultan II. Abdülhamid Osmanlı Devleti nde rüştiyelerin inşa edilmesine önem verilmiştir. 1893-94 yıllarında vilayette rüştiye sayısı 23, öğretmen sayısı 60 ve talebe ise 1.677 olmuştur. 1906-1907 yıllarında Kosova Vilayetinde 24 ü erkek, 11 i kız olmak üzere toplam 35 rüştiye mevcuttur ( Kodoman,1980: 166; Topsakal- Koro,2007:26; Çeleb-Koro, 3012:141-142). 1900 yılı Maarif Salnamesi nde Priştine de (5 öğretmen, 196 öğrenci), Vıçitırn da (3 öğretmen, 55 öğrenci), Mitroviça da (2 öğretmen, 43 öğrenci), Gilan da (4 öğretmen, 55 öğrenci), İpek te (3 öğretmen, 61 öğrenci), Prizren de (4 öğretmen, 69 öğrenci) ve Yakova da (6 öğretmen, 137 öğrenci) teşkil olunan Rüştiye Okulları çalışıyordu (Kodomasn, 1980:146). Sultan II. Abdülhamit döneminde çağın ve Osmanlı toplumunun ihtiyaçlarına uygun meslek okullarının da açılmasına önem verilmiştir. Kosova Vilayetinde 1895 yılında Üsküp te Hamidiye Sanayi Mekteb-i Alisi ve Mekteb- Edep de açılmıştır. 16

Verilen rakamlardan anlaşılacağı üzere XIX. yüzyılın sonunda ve XX. yüzyılın başlangıcında Kosova Vilayetinde rüştiye sayısında düzenli bir artış olmuştur. Buna bağlı, belirttiğimiz dönemde rüştiyelerde öğretmen ve öğrenci sayısında da bir artış görülmektedir. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile rüştiyelerin üstünde olmak idadi denilen lise okulların gelişmesine önem verilmiştir. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile Müslim ve Gayrimüslim Osmanlı tebaasını birbirine kaynaştırmak ve müşterek bir kültürle yetiştirmek düşüncesi ile açılmışlardır. 1885 yılında devletin birçok şehirlerinden başka Kosova Vilayetinde Üsküp ve Priştine de idadi okulu açılmasına karar verilmiş ve yapımlarına başlanmıştır. Ayrıca, diğerlerinden başka Yenipazar ve Taşlıca kazalarında yapılması için mahalli makamlarla temasa geçilmiştir (Kodoman, 1980:189). Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki belgelere göre Üsküp te en önemli okullardan birisi Mekatib-i İdadi-i Mülki 1306 (1888) da II. Abdülhamid Han ın direktifleri ile açılmıştır (Demir, 2010:10; 1896 Kosova Vilayeti Salnamesi: 98). 1905/06 öğretim yılında Kosova da 4 idadi okulu çalışmaktaydı (Kodoman, 1980:202). Kosova 17

Vilayetinde Üsküp, Prizren, Priştine ve İpek te çalışıyordu ( Recepagiç, 1972: 2003). XX. yüzyılın başlangıcında, Balkan Savaşlarından önce Kosova Vilayetinde 6 idadi okulu çalıştığı görülmektedir. Osmanlı Devleti nde ilk öğretmen okulu Darülmuallim Rüjdi adıyla, rüştiye okullarına öğretmen yetiştirmek için 1848 de İstanbul da açılmıştır. Okullara gereken öğretmen kadrosu yetiştirmek ve Kosova da eğitimde yeni metodların uygulanarak eğitimin modernize ettirilmesi için, Osmanlı Hükümeti 1879 yılında bir Öğretmen Okulu (Eğitim Fakültesi) açılmasına karar almıştır ( Sofuoğlu, 2008:18). Bu karara dayanarak Kosova Vilayeti nin Priştine kentinde daha 1880 yılında Darülmuallimin-i Sıbyan açılmıştır.bu hususa ilgili bir irade-i saniyyede, okulun gayesi Kosova Vilayetindeki hocalara yeni usulün öğretilmesi ve yeni hocalar yetiştirilmesi şeklinde ifade edilmiştir. Buna göre, Priştine Darulmuallimin-i Sıbyan ına hem yeni öğretmen yetiştirmek, hem de mevcut öğretmenlere kurs vermek gibi iki görev verilmiştir ( Kodoman, 1980: 233; Topsakal-Koro, 2007:26; Çelebi-Koro, 2912:141). 1901 tarihli Maarif Salnamede iki öğretmen ve bir hizmetlinin görev yaptığı okulda 39 öğrenci, 18

1903 tarihli salnamede ise bir müdür, iki öğretmen ve bir hizmetlinin görev yaptığı okulda 42 öğrenci bulunmaktadır (Özkan, 2011:8). Üsküp te Darülmaullim 1882 de açılmış olduğuna ve iptidailere öğretmen yetiştirmeye başladığını görmekteyiz. 1900 yılında Kosova Vilayeti nde 39 öğrencili 2 Darülmuallim Okulu çalışmakta idi (Akyüz, 2004:228). 1901 yılında Sadaretten Prizren e giden bir yazı ile Darülmuallim açılması emredilmiştir. 1905 yılında Darülmuallimden mezun olanların atamaları yapılmaya başlanmıştır. (Demir, 2013:23). Balkan savaşı öncesinde Kosova Vilayetinin eğitim ihtiyaçları için öğretmen yetiştirmek amacıyla 4 Darülmuallim okulu çalışmakta idi. 1839 yılında Tanzimat fermanı ilanından sonra sıbyan mektepleri ve medreseler yanısıra Kosova da da, bunlara dokunmadan, çağa uygun daha modern ilk ve orta öğretim okulları kurulup çalışmasına önem verilmiştir. Böylelikle Osmanlı Devleti nin diğer bölgelerinde gibi Kosova Vilayetinde de 1912 ve bu yıldan sonra çağa uyamayan bu okullar çalışmalarına devam etmişlerdir. 19

1878-79 yıllarında Kosova Vilayeti genelinde 32 medrese, 1893-94 yıllarında ise medrese sayısı 2 artmış ve 34 e yükselmiştir; 1903-1904 yıllarında ise vilayetteki medrese sayısı 9 artarak 43 e yükselmiştir. 1893-94 yıllarında vilayetteki 34 medresede 1.028 talebe öğrenim görürken, 1903-04 yıllarında 43 medresede 1.482 öğrenci öğrenim görmüştür (Ünlü, 2014:193-197). Yukarıda belirttiğimiz bu veriler Osmanlı Devleti nin diğer bölgelerinde gibi Kosova Vilayetinde de sıbyan mektepleri ve medreselerin çalışmalarına devam etmesine rağmen, çağa uymayan bu okullara daha az önem verildiğini göstergelerinden biridir. Bu verdiğimiz veriler Osmanlı İmparatorluğu nun diğer yerlerindeki gibi Kosova da da 1869 yılında Maarif Nizamnamesi nin uygulanmasından sonra, özellikle XX. yüzyılın başlangıcında eğitim ve öğretimin nicelik ve Avrupa daki seviyeye ulaşamamasına rağmen, nitelik bakımında geliştiğinin açık bir göstergesidir. Çünkü XX. yüzyılın başlangıcında ilk ve ortaokullarda okuma yazma ve hesap öğretmekten başka fen, sosyal ve kültür bilgileri öğrencilere öğretiliyordu. Ancak, XX. yüzyılın başlangıcında Kosova da gelişen modern Türkçe eğitim 1912 yılında I. Balkan Savaşı ile sona erdirildi. 1912 yılında I. Balkan Savaşı nda Balkan Devletlerinin ittifakı karşısında yenilgiye uğrayan 20

Osmanlı Devleti, Kosova Sancak ve Makedonya yı Sırbistan Krallığı na bırakmak zorunda kaldı. Bu yenilgi ile Kosova da yaşamaya devam eden Türkler egemen durumdan milli azınlık durumuna düştüler ve kendi dilinde, Türkçe eğitim görme hakkını kaybettiler ( Topsakal-Koro, 2007:27; Çelebi-Koro, 2013:142). Belirtmek gerekir ki Osmanlı İmparatorluğu nda dolayısıyla Osmanlı döneminde Kosova da da eğitim ve öğretim kurumlarını açma ve yönetme konusunda Türk ve Müslümanları serbest bıraktığı gibi azınlıkları da (gayrimüslimleri) serbest bırakmıştır. İmparatorluğun yönetiminde bulunan gayrimüslimlere de Müslümanlar gibi eğitim ve kültür kurumları açma ve yönetme hakkı verilmiştir. Bu okullar ve kurumlar aynı Türk-İslam okulları gibi devlet tarafından değil, zenginler, hayırseverler ve cemaatler tarafından kuruluyor ve destekleniyordu.yine nasıl ki her caminin yanında bir mektep ve medrese bulunuyorsa, her kilisenin yanında da öyle azınlık okulları vardı. Hatta mektep ve medreselerde öğretim nasıl hocalar tarafından yapılıyorduysa, azınlık okullarındaki öğretim de papazların elindeydi (Taşdemirci, 2001:13). Osmanlı Devleti nde Tanizamat Fermanı ve özellikle 1856 Islahat Fermanı ile azınlıklara cemat 21

olarak okullar açma ve geliştirmeye izinli sayıldılar.1869 Marif-I Umumiye Nizamnamesi azınlıklara özel okullar açabilecekleri veya bu okullarda Müslüman çocukları ile birlikte öğrenim görebilecekleri ifade dilmektedir. 1876 Kanun-i Esası ise gayrimüslimlere devlet kontrolu altında özel eğitim imkanı tanımıştır (Ünlü, 2014:202). XIX. yüzyılın sonunda ve XX. yüzyılın başlangıcında Osmanlı Devleti nde azınlıklar (gayrimüslimler), devletin yürütmüş olduğu eğitim yoluyla Osmanlılık politikasına ilgi göstermeyip, kendi okullarını çoğaltıp geliştirerek, ayrılıkçı emellerini güçlendirme politikalarını sürdürmüşlerdir. Böyle ayrılıkçı bir politikayı Balkan Yarımadasındaki Osmanlı topraklarına göz diken Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan Osmanlı uyruklusu olan Sırp, Bulgar ve Yunan azınlığı aracılığıyla yürütmüştür. 2. Yugoslavya Krallığı Dönemi Birinci Balkan Savaşı nda (1912) Balkan İttifakı karşısında Osmanlı Devleti nin yenigiye uğraması sonucu Kosova, 1455-1912 yılları döneminden sonra, Sırbistan Krallığı idaresine geçmiştir. Osmanlı Devleti nin yüzyıllardır hakim olduğu Kosova dan Balkan Savaşlarıyla el çekmesi ardından ulusal kimliklerinin yadsınmasıyla birlikte 22

çok sayıda eğitim kurumlarından yararlanabilme imkanlarından da yoksun kalmışlardır. Osmanlı Devleti Sırbistan ile barışı 13 mart 1914 yılında İstanbul da imzalamıştır. İstanbul barışıyla diğerlerinden başka Sırbistan da kalan Türklerin statüsü tespit edilmiştir. Bu barışla Sırbistan, Türkler için ilk ve ortaokullar ve bu okullarda eğitim ve öğretim Türkçe olacaktı. Ancak bu barış koşullarına Sırbistan göz yumarak Türkçe eğitimi yasakladı ve her türlü baskılar yapıp, Kosova dan Türk ve Müslümanları Anadolu ya göçe zorladılar. Öyleki, Osmanlı Devleti nin Balkan dan 1912 yılından sonra çekilmesiyle, Türkler anadili olan Türkçe nin yerine Sırpça, 1941-1951 yılları döneminde de Arnavutça eğitim görmek zorunda kaldılar. Eski Yugoslavya döneminde dört yıllık ilköğretim okunmasına rağmen, Sırp idaresi Arnavut ve Türk çocukları bu zorunlu ilkokulu bitirmesine ilgi göstermiyordu. Bundan dolayı Kosova da liseye devam eden Arnavut ve Türk çocuklarının sayısı çok azdı. İki dünya savaşı arasında Kosova da anadilinde resmi okulların çalışmamasıyla, Arnavut ve Türk çocukları özel sıbyan mektepleri ve medreselerinde öğrenim görmek zorunda kalmışlardır. Bu mektep ve medreselerde öğretim, zamanın eğitim-öğretim istemlerini memnun 23

edemiyordu. Bu eğitim evlerde ve cami yakınlarındaki binalarda yapılıyordu. Mekteplerde dersler kitapsız ve müfredatsız gerçekleşiyordu. Bu okullarda Arap alfabesi ile İslam kültürünün temel öğeleri hakkında bilgi ediniliyordu. Sıbyan mektebini bitiren öğrenciler öğrenimlerine Osmanlı döneminden kalma ve Kosova nın hemen her büyük şehrinde bulunan medreselerde devam ediyordu. Medreselerde derslere göre öğretim yapılıyordu. Medreseyi bitiren öğrenciler imam ünvanına sahip oluyorlardı (Çelebi-Koro, 2013:143-144; Topsakal- Koro, 2007:28). Bu dönemde Kosova ahalisinin % 84 ü okuma-yazma bilmiyordu (Ukaj, 1983:219). 1939/ 40 istatistik verilerine göre İpek, Prizren ve Priştine liselerinde 5.221 öğrenci, çoğunluk Sırp ve Karadağlı öğrenciler öğrenim görüyordu. Bu sayıdan yalnız % 2 si Sırp ve Karadağlı değildi (Ukaj, 1983:223). 1912-1951 yılları arası dönemde Kosova da yaşayan Türklerin anadilinde eğitim görmemesi, iki savaş arasında Türkiye ye yapılan Türk göçleri, Türk halkının eğitim seviyesi çok düşük olmasını etkilemiştir. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra belirtilen gelişmeler yüzünden, Kosova Türk halkının eğitim seviyesi düşük olması, XX. yüzyılın 24

ikinci yarısında Kosova Türk eğitiminin normal gelişmesini engellemiştir. 3. Sosyalist Yugoslavya Dönemi 1941-1945 dört yıllık Kurtuluş Savaşı ndan sonra, faşist işgalcilerinden kurtulan Yugoslavya' da yeni Federatif Yugoslavya Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu sosyalist devlette 1945-1951 yılına dek Kosova ve Batı Makedonya da yaşayan Türklerin milli hakları tanınmadı. Türklerin milli hakları tanınmamasını Soğuk Savaş döneminde Yugoslavya nın içteki ve uluslarası ilişkilerdeki durumunda aramak gerekir. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra Yugoslavya da sosyalizm düzeni kurulduğu için hükümet S.S.C.B., doğu blok ülkeleri ve bilhassa komşu olan Arnavutluk ve Bulgaristan la sıkı iktisadi ve siyasi ilişkilerini süratle geliştirdi. Savaştan sonra Yugoslavya, Arnavutluk ve Bulgaristan devlet yöneticileri yapmış oldukları sıkça görüşmelerde bir Balkan Federasyonu kurmak fikrinde durmuşlardır. Tito, Arnavut sorununu esasen Arnavutluk la birleşme yoluyla, bir federal birlik oluşturmakla çözmeye çalışmıştır (Baklacıoğlu, 2010:202). Yugoslavya nın bu hesapları etkisinden dolayı da Kosova ve Batı Makedonya daki Türklerin milli hakları tanılmamıştır. Öyleki, 1948 yılında Yeni Yugoslavya da yapılan ilk sayımlarda, 25

Kosova da 1.315 Türk olarak milli mensubiyetini göstermiştir. Ancak, 1948 yılında patlak veren İnformbiro (Tito-Stalin) çatışması ardından, Doğu Bloku na dâhil olan bütün diğer ülkeler gibi Arnavutluk da her alanda Yugoslavya ile ilişkilerini dondurmuştur. Bu gelişmeler sırasında Yugoslavya parti ve devleti Türklerle ilgili politikasını değiştirmiştir. Bu değişme ile 1951 yılından başlıyarak Kosova ve Batı Makedonya da Türklerin varlığı tanınmıştır. Kosova da Türk kimliğini tanıma konusunda ilk adım eğitim alanında olmuştur. Ders yılının bitimine üç ay kala, 20 Mart 1951 tarihinde düzenlenen Üçüncü Dönem Bölge Halk Kurulu nun ikinci sıralı oturumunda Kosova ve Metohiya Bölgesi teritorisinde Türk azınlığı için gerektiği tüm yerlerde Türk dilinde derslerin görüleceği okullar açılması kararı alınmıştır (Recepoğlu,1996:7). 1951/52 öğretim yılında Türkçe öğrenim görmek için ilköğretim ve lise okullarına kayıtlar yapılmıştır. 1951/52 öğretim yılında Kosova nın Prizren, Priştine, Gilan, Mitroviça, İpek şehirlerinde ve Mamuşa, Dobırçan (Kosova) ve Bilaç (Sırbistan) köylerinde Türk ilkokulları açıldı. Sosyalist Yugoslavya döneminde (1951-1999) Kosova da sekizyıllık ilköğretim okulunda 1955/56 öğretim yılında 12 ilköğretim okulunda 26

ayrılan 109 sınıfta 134 öğretmen çalıştığı 3.558 öğrenci Türkçe öğrenim görürken, 1998/99 öğretim yılında 11 ilköğretimde ayrılan 104 sınıfta 124 öğretmenle 1.967 öğrenci öğrenim görmüştür (Topsakal-Koro, 2007:32). 1951-1999 yılları döneminde Kosova da Türkçe eğitim tüm güçlüklere karşın, bugüne kadar ayakta durmuş ve başarılar kaydetmiştir. XX. yüzyılın ikinci yarısında Türkiye ye göç, Kosova da Türk varlığının bir kısım muhafazakâr güçler tarafından tanınmaması, asimilasyon süreci, Türk nüfusunun ve bununla birlikte Türkçe eğitim gören öğrenci sayısının azalmasına neden olmuştur. Bu olumsuz nedenlerden dolayı 1966 yılında İpek te, 1970 li yıllarda Gilan, Mitroviça ve Vıçitırn da Türk ilkokul ve liselerde öğrenci yetersizliğinden dolayı çalışmaya son verilmiştir. 1980 li yıllarda yine İpek hariç, Mitroviça, Vıçitırn da ilkokul, Gilan da ise Türkçe ilkokul ve lise yeniden çalışmaya başladı. Belirttiğimiz nedenlerden dolayı Türklerin Kosova da nüfus sayısı sürekli değişip azalmıştır. Belirttiğimiz gibi 1948 sayımlarında Kosova da Türklerin nüfusu 1.320, 1953 te 34.590, 1961 de 25,764, 1971 de 12.244, 1981 de 34.126, 1991 de 11.245 ve 2011 de ise 18.738 i vardı (Koro, 2011:16). Balkanlar bölgesinde belirli siyasi 27

amaçlar uğruna nüfus kompozisyonu kontrol altına tutma çabaları yeni bir olgu değildir. Buna göre Kosova nın nüfusu ve bu nüfusun etnik kökene göre (2011 sayım hariç,b.k.) dağılımı dolayısıyla Türk nüfusu hakkında bilgiler güvenilir ve kesin değildir (Poyraz, 2007:99). XX. yüzyılın ikinci yarısında belirttiğimiz siyasi koşullardan başka Kosova da Türkçe eğitiminin gelişmesini kadro, ders kitapları ve öğretim araç ve gereçlerindeki beliren sorunlardan dolayı da engellemiştir. 1912 yılından 1951 yılına kadar Kosova da Türkçe eğitim yapılmaması, Türklerin, aralarında bulunan Türk öğretmenlerin de Anadolu ya göç etmeleri, 1951 yılında yeniden Türkçe eğitime başlandığı sırada Türkçe kadro temin etme sorunu meydana geldi. Türkçe eğitime öğretrmen kadrosu temin etmek için ilk önce Üsküp, sonra da Prizren de yaz aylarında kurslar vasıtasıyla öğretmen yetiştirilmeye başlandı. Salih Lika ya göre 1952/53 öğretim yılında Kosova dan 5 öğrenci Üsküp teki Öğretmen okuluna kaydını yaptırmıştır. Bu okulu ancak 1955/56 öğretim yılında 2 öğrenci bitirmiştir (Lika,1999:235). Kosova da Türkçe eğitim ve öğretim ihtiyaçlarını karşılamak için 1962/63 öğretim yılında Yüksek Pedagoji Okulu nda Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Prizren Öğretmen Okulunda Türkçe sınıfı, 1973 te Priştine de Şarkiyat, 1988/89 öğretim yılında 28

Priştine de Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, aynı yılda Prizren Yüksek Pedagoji Okulunda Türkçe Sınıf Öğretmenliği Bölümü ve bazı Türk gençleri bu dönemde Üniversite ve Yüksek Pedagoji okullarında mezun olmakla Türkçe eğitimi için bir nebze kadro temin edildi. Kosova da siyasi ve eğitim sistemindeki değişmeler eğitim ve öğretim programındaki ve dolayısıyla ders kitaplarındaki sık sık değişmeler yapılmasına neden olmuştur. Bu durum, öğrencilere ihtiyacı olan ders kitapların hiç ya da geç basılmasını etkilemiştir. Kosova da Türkçe eğitimin diğer önemli sorunlarından biri ders araç ve gereçlerle okulların donatılmasıdır. Kosova da çok az sayıda öğrenci ile Türkçe eğitim yapıldığından dolayı bu okullar için ders araç ve gereçlerin temini çok zordur. Bu ders araçların basımı için maddi imkân ve kadro yeterli olmadığından dolayı bu sorun Türkiye Cumhuriyeti nden ders araçlarının bağışı yoluyla çözülmeye çalışılmıştır. XX.. yüzyılın ikinci yarısından itibaren (1951) Türkçe eğitim-öğretime tekrar başlanmışsa da gerek Kosova kaynaklarının gerekse Türkiye nin desteklerinin yetersiz kalması sonucunda, kadro, ders araç gereçleri, program v.b. gibi konularda sıkıntılar çekildiği görülmüştür. 29

4. BM Geçici ve Yerel Yönetim Organlarının Yönetimi (UNMİK) Dönemi Yugoslavya da sosyalizm rejiminin düşmesi ve federasyonun dağılması 1991 yılında başlamış ve Kosova nın dışına savaşların sıçramasını önlemek ve Sırbistan ın Kosova ahalisinin çoğunu göçe zorladığı ve katliamler düzenlediklerini sona erdirmek maksadıyla NATO Güçlerinin 24 Mart 1999 yılında Sırbistan a müdahale etmesini etkilemiştir. Sırbistan ın 9 Haziran 1999 tarihinde Kumanova Ateşkeş Antlaşmasıyla bu savaş 78 günden sonra sona ermiştir. Sırbistan ateşkes antlaşmasını imzaladıktan sonra BMÖ GK nin 1244 kararı ile BMÖ GK Kosova da Geçici İdari Misyonu (UNMİK) yönetimi (1999 2008) kurulmuş oldu. XIX. yüzyılın 80 li yıllarında Yugoslavya Federasyonu nda ekonomi, siyasi ve toplumsal kriz belirmesi ve 90 lı yıllarda federasyonun dağılma sürecinde savaşlar yürütülmesi, eski devletin çeşitli uluslararası örgütlerden çıkarılıp izole edilmesine neden olmuştur. Bu durumu Yugoslavya Federasyonu nun XIX. sonunda her alanda olduğu gibi eğitim alanında da gerilemesine etkilemiştir. XIX. yüzyılın sonunda ve XXI. yüzyılın başlangıç yıllarında bilim, teknoloji, ulaşım, iletişim vb. öyle hızlı gelişti ki beraberinde büyük fırsatlar 30

da getiren dünyamızda büyük değişmeler ve yeni meydan okumalar belirmiştir. 1999 yılında NATO güçlerinin müdahalesinden sonra, yeni nesillerin bu yeni meydan okumalarla başa çıkması için Kosova da kurulan BMÖ nün Geçici İdari Misyonu (ÜNMİK) üstlenip, eğitimde yapmış olduğu reformlarla Kosova da yeni eğitim sistemi ve yönetimi geliştirilmiştir. UNMİK yönetimi daha 2001 yılında Yeni Kosova Müfredat Çerçevesi ni (EBTB,2001:113) ve 6 yaşını doldurmuş olan çocukların ilköğretim okulunun birinci sınıfına kaydını yaptırma yönetmeliğini ve 2002 yılında Kosova İlk ve Orta Eğitim Yasası (2002/2 Sayılı Yasa) getirdikten sonra, Kosova da 2002/03 öğretim yılında yeni eğitim sistemine geçilmiş oldu. Yeni eğitim sistemine göre öğrenciler ilköğretim okulunun birinci sınıfına yedi yaş yerine altı yaşında kaydını yaptırma, üniversite öncesi eğitim 4+4+4 yerine 5+4+3-4 ve yüksek eğitimde ise Bologna eğitim sistemi uygulandı. Kosova da 2002/03 eğitim ve öğretim yılında uygulanmaya başlanılan yeni eğitim reformuyla, zorunlu ilköğretim, sekiz yıldan dokuz yıla çıkarıldıktan başka, Kosova Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanlığı hazırlamış olduğu yeni öğretim müfredatları uygulanmaya başladı. 31

Kosova Türkleri özellikle Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti yönetiminde iken 1951 yılında kazandıkları ve 27 Şubat 1974 te Kosova- Metohiya Sosyalist Özerk Bölge Meclisi nin çıkardığı Anayasa nın 1. maddesi ile de Kosova da yaşayan Türkler, Arnavut ve Sırplarla birlikte kurucu unsur olarak tanımlanmıştır. Aynı Anayasa nın 5. maddesine göre Türk dili ve yazısının Kosova da diğer dillerle eşitliği kabul eilmiştir (Akgün,2012:19). Ancak, NATO güçlerinin müdahalesinden ve UNMİK yönetimi Kosova da kurulduktan hemen sonra, BMÖ Genel Sekreterin özel temsilcisi olan Bernard Kuschner çıkarmış olduğu UNMİK/Reg/1999/1 ve UNMİK7REG/1999/24 sayılı yasal düzenlemelerle Kosova Türklerinin hukuki durumu, hele hele Türk dilinin resmi dil (olarak alınması) açısıdan ileriye değil, geriye atılmış adımlardır (Muzbeg, 2003:118). Bu durum Kosova Türklerinin özellikle dik ve eğitim alanında hakların korunması için resmi tepkiler yaptıktan başka, 2000 yılındaki seçimleri de boykot etmişlerdir. Kosova Türklerinin UNMİK yönetimine örgütlü KDTP, sivil toplum kuruluşları, özellikle eğitim alanında Kosova Türk Öğretmenler Derneği, aydınlar mücadele etmekle Dillerin Kullanım Yasasıyla (02/L-37 Sayılı Yasa) Prizren Belediyesinde Türkçe resmi dil ve Türk ve diğer 32

toplulukların yaşadığı yerlerde kendi dillerini kullanma hakkı olarak garanti edilikten başka, eğitim alanında birçok başarılar kaydetmişlerdir. 1999-2008 UNMİK döneminde Kosova da Türk topluluğu Türkçe eğitimine devam etmekten başka, 2001 yılınmda Kosova Müfredat Çerçevesi Türkçe yayınlanması, okul öncesi, ilk ve ortaöğretim plan ve programların Türkçe yayınlanması ve bu öğretim programlarında Türk dili, tarihi ve kültürü kapsanması, Türkçe, tarih, müzik ve resim derslerinin öğretim plan ve programlarını Kosova ve Türkiye uzmanları hazırlaması, ana okul, ilk ve ortaöğretim için tüm pedagojik belgelerin Türkçe yayınlanması, İlköğretim okulları için ders kitapların (Türkçe 8. ve 9. Sınıflar ve Arnavutça 4-9 sınıflar hariç) Türkçe yayınlanması, T.C. ve TİKA yardımıyla beş yıl süreyle Priştine Üniversitesi ne (Türk Dili ve Edebiyatı ve Sınıf Öğretmenliği Bölümü) konuk öğretim görevlilerin getirilmesi, Belediye Eğitim Müdürlüklerinde ve Eğitim Bakanlığı nda Türk uzmanların da çalışması, Prizren ilk ve ortaokullarında müdür ve müdür yardımcıların atanması, Kosova ve Türkiye eğitim uzmanları tarafından Kosova ve Türkiye de hizmetiçi eğitim düzenlemesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nün devam etmesi, 2002/03 te Mamuşa lisesinin açılması, 2003/04 yılında Prizren Eğitim 33

Fakültesinde Türkçe Sınıf Öğretmenliği, 2009/10 öğretim yılında Matematik-Enformatik, 2010/11 Anaokul Öğretmenliği ve 2012/13 öğretim yılında Fizik-Kimya Öğretmenliği Bölümü açılmasını başarmışlardır. Bu dönemde Türkiye Cumhuriyeti nde 1992 yılında uygulanmaya başlayan Büyük Öğrenci Projesi çerçevesinde Kosova liselerinde Türkçe eğitimde mezun olan öğrencileri bir kısmı yüksek eğitimini Türkiye Ünivrsitelerinde irdeledikten başka, bu üniversitelerde daha önceden kayıt olan gençler lisans ve yüksek lisan öğretimlerini başarıyla bitirdikten sonra Kosova ya dönmeye ve bir kısmı ilk ve orta okullarda çalışmaya başlamakla, eğitimimizde kalite artmaya başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti desteğiyle Kosova Türkçe eğitiminde elde edilen bu olumlu gelişmeler sayesinde Türkçe eğitim ve öğretiminde kalite daha yüksek seviyeye çıkarılmıştır. UNMİK yönetimin ilk yılında, yani 1999/2000 öğretim yılında Kosova da 6 yerleşim yerinde (Prizren, Mamuşa, Priştine, Mitroviça, Gilan v e Dobırçan), 10 ilköğretim okulunda (sekizyıllık) ayrılan 104 sınıfta, 2029 öğrenci, 6 orta öğretim okulunda ayrılan 21 sınıfta, 527 öğrenci (Prizren Pedagoji Kurumunun yayımlanmayan öğrenci verileri) öğrenim görerken, bu dönemin son yılında, yani 2007/08 öğretim yılında ise aynı 6 yerleşim yerinde 11 ilköğretim 34

okulunda (Dokuz yıllık) 109 sınıfa ayrılan 2251 öğrenci öğrenim görmüştür, orta öğretimde ise 17 sınıfa ayrılan 8 lise ve mesleki lisede (ortaöğretim okulunda) 8 lise ve mesleki lisede (ortaöğretim okulunda) 656 öğrenci öğrenim görmüştür (Safçı - Koro, 2008:34-35). 1999 savaşından sonra Kosova da ilköğretim okulları çerçevesinde ana sınıflar teşkil olunmaya başladı. Öyleki bahsettiğimiz öğretim yılında Prizren Motra Çiriyazi ve Priştine Elena Cila ilköğretim okulunda 1, toplam 4 sınıfta 87 (Safçı-Koro, 2008:34) öğrenci ana sınıf eğitimini görmüştür. Bu dönemin ilk öğretim yılında, velilerin çocuklarını kayıt yaptırmadıklarından dolayı, Vuçitırn da Türkçe eğitime son verilmiştir. Kosova da UNMİK yönetimi döneminin önemli özelliklerinden biri Kosova Türklerin yasal koşullarda dil, eğitim ve Türk kültürünü korunması ve devam etmesi için koordineli ve birlikte mücadele vermesi ve bu mücadeleye Türkiye Cumhuriyeti ve onun Kosova daki kurum ve kuruluşları destek vermesidir. Bu mücadeleye Kosova yönetim organlarının çoğunlukla anlayış göstermesiyle büyük bir bölüm istemlere ulaşılmıştır. 35

36 5. Kosova Cumhuriyeti Dönemi Bu dönem 17 Şubat 2008 de Kosova Cumhuriyeti nin bağımsızlığını ilan edilimesiyle başlar ve günümüze dek devam eder. Bu dönemde, önceki dönemden eğitimde başlanılan reformlar güçlenmesi için eğitimde kaliteye ve sorunlar için çözüm arayışlarına önem verilmektedir. Çağdaş toplum o kadar hızlı değişiyor ki bu gelişmeye uyum sağlamada ve geleceğe hazırlanmakta güçlükler çekilmektedir. Toplumsal değişimle yaşamaya ve bu değişmeleri anlamaya yardımcı olmak için on yıl içerisinde yeni bir eğitim programı geliştirmek için gereksinim duyulmuştur. Kosova 17 Şubat 2008 yılında bağımsızlığını ilan ettikten sonra, Kosova Cumhuriyeti hükümeti çağdaş koşullara uygun yeni bir eğitim programı getirilmesi için çalışmalar başlatılması kararı almıştı. Bu alanda yapılan çalışmalardan sonra Kosova Meclisi 2011 de Yeni Kosova Eğitim Programı ( Kosova Cumhuriyeti Üniversite Öncesi Müfredat Çerçevesi) ve Kosova Cumhuriyeti Üniversite Öncesi Eğitim Yasası nı (04/L-032 Sayılı Yasa) kabul etti. Kosova Cumhuriyeti Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanlığı kabul etmiş olduğu Üniversite Öncesi Yeni Eğitim programıyla (Müffredat Çerçevesi) program içeriklerin daha doğrusu

öğretim plan ve programlarının gelişimi öğretim amaçları yerine yeterlik ve öğrenme sonuçları gelişimine yönelmektedir. Kosova Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanı Sayın Ramë Buja nın ifadesine göre Yeni eğitim programıyla öğretim program içerikleri ve amaçları geliştirilmek yerine yeterlilik ve öğrenme sonuçlarını yönelmektedir. Bu Kosova eğitimi için bir meydan okumayı teşkil etmektedir. Yeni Kosova eğitim programı (Müfredat Çerçevesi) Kosova yurttaşlarının XXI. yüzyılın sorunlarına meydan okumaları ve elde ettiği yeni bilgilerle küresel iş pazarında aktif bir biçimde rekabetçi olmasını hedeflemektedir. Üniversite Öncesi eğitimin, Kosova eğitimi demokratik toplum için gereken bilgi, beceri, tutum ve değerleri (yeterlikleri) geliştirme amacı vardır. 2011 eğitim programıyla orta üst öğretimde değişmeler yapıldı. Bu eğitim programıyla üst orta öğretimde 13. son sınıf kaldırıldı. Öyleki bu değişmeyle üniversite öncesi eğitim sistemi 5 + 4 + 3 oldu. Bundan başka mesleki üst ortaokul mezunları mesleğinde uzmanlaşmaları için 4. kademede üniversite dışı 6 aydan 2 yıla kadar tersiyer yüksek mesleki öğretim geliştirilmesini öngürmektedir. Belirttiğimiz gibi yeni eğitim programı bilgi kazanımlerı yerine yeterlilikleri kazanmalarına önem vermektedir, o da: 37

İletişim ve ifade, düşünme, öğrenme, yaşam, iş ve çevreyi koruma, kişisel ve yurttşalık yeterlilikleri öğrencilerde geliştirmelerine önem verilmesini istemektedir. Eğitim programı, özellikle ilköğretimde öğretim alanları: dil ve iletişim, sanat, matematik, fen bilimleri, toplum ve çevre, sağlık ve refah, yaşam ve iş ve seçmeli alan içinde öğretim alanlarına ayırmıştır. Eğitim programı öğrencileri değerlendirme bölümünden başka yeni eğitim programının uygulanması gereken hangi politika, doküman, ders kitapları, okul araç, gereçleri yeni eğitim belgeleri hazırlanması lazım olduğunu belirtmektedir. Eğitim programının sonunda bu yeni müfredat 2013/14 öğretim yılında pilot okullarda, 2014/15 2018/19 öğretim yıllarında tüm Kosova Cumhuriyeti okullarında uygulanacağı ve bu program uygulanması için hizmetiçi eğitim yapılması gerekliliğini vurgulamaktadır. Eğitim Bakanı Rame Buja ya göre 2013/14 öğretim yılında yeni öğretim programı pilot olarak Kosova nın 10 okulunda uygulanmıştır, 2014/15 öğretim yılında ise 114 okulda uygulanacaktır. XXI. yüzyılın başlangıcında Kosova da Türkçe eğitimin, diğer eğitim dillerinde yapılan eğitimde gibi öğrenci sayılarında bir azalma gözlenmektedir. On yıl içerisinde Kosova 38

Türkçe eğitiminde (ilk ve orta eğitimde) öğrenci sayılarında durumu tespit etmek için 2003/04 ve 2013/14 yılındaki eğitim istatiklerine göz atalım. 2003/04 öğretim yılında Kosova da Türkçe ilköğretimde 102 sınıfta 2108, orta öğretimde ise 26 sınıfta 714 öğrenci öğrenim görürken, on yıl sonra ilköğretimde 2013/14 öğretim yılında 113 sınıfta 1894, orta öğretimde ise 30 sınıfta 730 öğrenci öğrenim görmüştür ( EBTB Prizren Denetim Dairesinde yayınlanmamış öğrenci verileri). Buna göre on sene zarfında ilköğretimde 214 öğrenci daha az, orta öğretimde ise 16 öğrenci daha çok olduğuna çıkmaktadır. Orta okullarda öğrencinin azalmamasına ve daha çok büyümesine Mamuşa da lisenin açılması etki ettikten başka, Mamuşa da lisenin olması Mamuşa kız öğrencilerinm emansipasyonu için önemli olduğunu da vurgulamak gerekir. Belirtmek gerekir ki 2013/14 öğretim yılında Kosova da Türkçe eğitimde ana sınıfta ayrılan 8 sınıfta 155 öğrenci, Prizren Eğitim Fakültesi nin dört bölümünde (Matematik-Enformatik, Sınıf Öğretmenliği, Okul Öncesi Öğretmenliği ve Fizik-Kimya) 187 ve Filoloji Fakültesi nin Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde 60 kadar öğrenci öğrenim görmektedir. Son 3-4 yılda çeşitli nedenler yüzünden Türk eğitim sorunların çözümü için KDTP ve Türk Türk Öğretmenler Derneği gereken dikkat ve önem 39

vermediklerinden dolayı varılan sorunlardan başka yeni sorunlar da meydana gelmiştir. Son yıllarda koordineli çalışma yerine yetkili kişiler bireysel çıkışlarla sorunlar çözülmeye çalışıldığından dolayı daha büyük sorunlar meydana çıktı. Eğitimde sorunların belirginleşmesine eğitim stratejimiz olmayışından dolayı da ileri gelmektedir. Son dönemde, 2011 yılında çıkarılan Kosova Cumhuriyeti Üniversite Öncesi Müfredat Çerçevesine uygun Türkçe eğitimi için gereken tüm dokümanlarıun yayımlanmaması, Türk öğretmenlerine Türkçe tüm müfredat malzemeler olmadan hizmet içi eğitim yapılması, Türkçe eğitimi göreve mezun olan lise öğrencilerin çok az sayıda T.C. üniversitelerinde eğitimlerini görmeleri için kabul edilmemeleri, Priştine, Mitroviça, Gilan ve Dobırçan gibi birer okullu yerleşim yerlerinde kadro sorunu belirmesi, lise öğrenciler için ders kitapları yayınlanmamış olması, ilköğretim için öğrenci çalışma kitapları ve öğretmenler için kılavuz kitapları, ders araç-gereçlerin olmaması, Kosova Türkçe eğitiminin yeni belirgin sorunlarındandır. Bu gibi eğitim sorunları KDTP, Kosova Türk Öğretmenler Derneği ve diğer sivil toplum örgütleri yetkili merkezi ve belediye eğitim organlarıyla çözmek için çalışmalar yapması, 2010 yılında Kosova ve Türkiye Eğitim Bakanları eğitim 40

alanında ilişkileri geliştirme protokolü uygulanması için çalışmamız zaruridir. Kosova Türkçe eğitiminde belirttiğimiz sorunlar çözülmüş olursa Türkçe eğitim daha da gelişmiş ve Türkçe eğitimiyle birlikte Kosova da Türk varlığı devam etmiş olacaktır. Kaynakça Akgün Sibel, Sibel, Kosova Türkerinin Tarihten Bugüne Kadar Kimlik Mücadelesi,Karadeniz Araştırmaları Yaz 2012, Sayı 34. Akyüz Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-2004, Pegem Yayınları, Ankara 2004. Asim Mücahit, Kosova Vilayetinde İptidailer, Çevren, Yıl X, No 37, Priştine, Mart 1983 Asim Mücahit, Kosova Vilayetinde Rüşdiyeler, Çevren, Sayı 22, Eylül 1983 Baklacıoğlu Özgür Nurcan, Dış Politika ve Göç Yugoslavya dan Türkiye ye Göçlerde Arnavutlar (1920-1990), Derin yayınları, İstanbul, 2010 1896 Kosova Vilayeti Salnamesi (Yaına Hazırlayan :Yıldırım Ağanoğlu),İstanbul. Çanoviç Svetozar, Speçifiçni Problemi Nastave U Şkolama Kosova I Metohiye, Priştine, 1967. Çelebi Durmuş Mustafa, Koro Bedrettin, XX. Yüzyılda Kosova da Türkçe Öğretim Programlarının Uygulanması, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 32 Yıl: 2012/1. 41

Demir Necati, Başbakanlık Osmanlı Arşivlerine Göre 1877-1912 Yılları Arasında Kosova da Eğitim Ve Öğretim ZFWT, Zeitschrift für die Welt der Türken, Journal of World of Turks, Vol. 2. No. 3 (2010). EBTB Prizren Denetiim Dairesi, Türk öğrenci sayıları verileri EBTB, Yeni Kosova Müfredat Çerçevesi, Priştine 2001 İpek Nedim, Kosova Vilayeti Dahilinde Gerçekleşen Göçler, History Studies, Volume 2/1, 2010 Kaleşi Hasan, Prizren kao kulturni centar za vrene Turskoga perıoda, Djufrmime Albanologjile 1, Priştine, 1962. Karal Ziya Enver, OsmanlıTarihi, Cılt VII, 2. Baskı, Ankara 1977. Kodoman Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1980. Koro Bedrettin, Kosova Türkçe Eğitimde Gelişmeler, Prizren, 2011. Kosova İlk ve Orta Eğitim Yasası, (No. 2002/2 Yasasi). Lika Salih, Yugoslavya da Türkçe Eğitim Hayatı Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Bilgi Şöleni, TDK Yayınları, Ankara 1999. Müzbeg İskender, Hukuki Belgeler Çerçevesinde Kosova Türkleri, Balkan Türkleri (Derleyen: Erhan Türbedar), Asam Yayınları, Ankara, 2003. Özkan Salih, Arşiv Belgelerine ve Maarif Salnamelerine Göre XX.. Yüzyıla Girerken Kosova da Eğitim ve Eğitim Kurumları,(Yayınlanmayan Bildiri), VII.Uluslararası Atatürk Kongresi,, Üsküp-Manstır, 2011. Poyraz Tuğçe, Etnik Sosoıyoloji Açısından Kosova Türkleri: Prizren ve Mamuşa Örneği, (Yayınlanmıyan Doktora tezi), Hacetetepe Ün iversştesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007. 42

Prizren Pedagoji Kurumunun yayınlanmayan Türk öğrenci verileri. Recepagiç Yaşar, Bugünkü Yugoslavya Topraklarında 1912 yılına değin Türk Okulların gelişimi ve Niteliği, Çevren Sayı 62, Priştine 1977. Recepagiç Yaşar, Shkollat dhe aresimit ne Kosove nga fundi ı Shekullıt XVIII gjer ne 1918, Kosova, 1, Priştine,1972. Reçepagiç Yaşar, Zhvillimet I arsimit dhe I sistemit shkollor se Kombesise Shqıptafre ne teritorin e Jugoslave se sotme deri ne vitin 1918, Priştine, 1970 Recepoğlu Altay Suroy, 45 Yıl Önce Kosova da Türk Eğitimi Görme Hakkını Tanıyan Karar. Bay Kültür-Sanat Dergisi, Yıl 3, sayı 19, Prizren, 1996. Safçı Nazan, Bedrettin Koro, Kosova da Türkçe Eğitimde Öğretmen Kadrosu, Türk Öğretmenler Derneği Yayınları, Prizren, 2008. Sofuoğlu Ebubekir Belgelerle Kosova da Osmanlı Asırları, TİKA, Kültür Yayınları,, 2006 Taşdemirci Ersoy, Türş Eğitim tarihinde Azınlık Okulları ve yabancı Okullal, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü dergisi, Sayı:10, Yıl:2001. Topsakal Cem, Koro Bedrettin, Kosova da Yaşayan Türkçe Eğitim, Bay Yayınları, Prizren, 2007. Ukaj Sakibe, Arsimi dhe Shkollat ne Kosove Ndermjet dhy Lufterave Boterore, Kosova 12, Priştine,1983. Ünlü Mücize, Kosova Vilayeti nin İdari ve Sosyal Yapısı (1877 1912), Gece Kitaplığı, Ankara, 2014. 43