Yrd.Doç.Dr.Dilek Seymen DEÜ.İİBF İktisat Bölümü

Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklık İlişkileri ve GümrG mrük k Birliği i SüreciS Yrd.Doç.Dr.Dilek Seymen DEÜ.İİBF İktisat Bölümü

Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklık İlişkileri ve Gümrük k Birliği i SüreciS Avrupa Birliği i ile Ortaklık k Anlaşmas ması İlişkileri ve Gümrük k Birliği Hazırl rlık k DönemiD Geçiş Dönemi Son Dönem: D GümrG mrük k Birliği i SüreciS Türkiye-AB GümrG mrük k Birliği i Sürecinde S Kaydedilen Gelişmeler GB Sonra TürkiyeT rkiye-ab DışD Ticaretinin Değerlendirilmesi erlendirilmesi 2

Avrupa Birliği i ile İlişkiler ve GümrG mrük Birliği i SüreciS Türkiye ile AB ilişki kisinin iki boyutu söz s z konusudur; Bunlardan ilki, TürkiyeT rkiye nin Temmuz 1959 da AET na ortaklık k anlaşmas ması imzalamak üzere başvurusu ile başlam lamıştır. Bugün n Türkiye T ile AB arasındaki GümrG mrük Birliği i bu ilişkiye dayanmaktadır. İlişkinin diğer yönüy ise 14 Nisan 1987 tarihinde AET na yapılan tam üyelik başvurusudur vurusudur. 3

Türkiye ile AB arasındaki ortaklık k ilişkileri, 1959 yılındaki başvurunun ve 4 yıl y l süren s görüşmelerin g ardından 12 Eylül l 1963 tarihinde Ankara Anlaşmas ması nın n imzalanmasıyla sonuçlanm lanmıştır. Ankara Anlaşmas ması,, Türkiye T ile AET arasında ortak üyelik statüsü kurmuş ve 1 Aralık k 1964 tarihinde yürürly rlüğe e girmiştir tir. 4

Türkiye nin AET ile ortaklık k anlaşmas ması yapmak istemesinin çeşitli nedenleri söz s z konusudur; Bunlardan ilki ve en önemlisi, Yunanistan ın n 8 Haziran 1959 tarihinde AET ye başvurusudur vurusudur. Diğer bir neden olarak da TürkiyeT rkiye nin belirlediği Batılıla laşma hedefi ve Batı ile ilişkilerini geliştirme isteği belirtilebilir. 5

Anlaşmanın n amacı, Türkiye ekonomisinin hızlandırılmış kalkınmas nmasını ve Türk T halkının çalıştırılma seviyesinin ve hayat şartlarının yükseltilmesini sağlama gereğini tümüt ile göz g önünde nde bulundurarak, taraflar arasında ticari ve ekonomik ilişkileri aralıks ksız z ve dengeli olarak güçg üçlendirmeyi teşvik etmek olarak belirlenmiştir tir.(md.2/1) Ankara Anlaşmas ması,, Türkiye T ile Topluluk arasında aşamalı olarak bir gümrg mrük k birliğinin inin kurulmasını öngörmektedir. 6

Anlaşmayla birlikte Türkiye ve AET arasında gümrük birliğine geçişte üç dönem öngörülmüştür; Hazırlık Dönemi Geçiş Dönemi ve Son Dönem (Gümrük Birliği Süreci) 7

Hazırlık Dönemi Hazırl rlık k dönemid nemi,, 1 Aralık k 1964 tarihinde uygulanmaya başlam lamıştır. Topluluk tek taraflı yükümlülüklerle Türkiye T ekonomisini güçg üçlendirmeye ve gümrg mrük k birliğine ine geçişe e hazır r duruma getirmeye çalışmıştır. Anlaşmaya ekli geçici protokol ve mali protokol çerçevesinde evesinde Topluluğun un TürkiyeT rkiye ye belli ürünlerde tarife kolaylıklar kları tanımas ması ve mali yardımda bulunması hükme bağlanm lanmıştır. 8

Bu dönemde d Topluluk, Türkiye ye 175 milyon ECU luk bir dışd yardım m yapmış ve geleneksel ihraç ürünlerini (tütün, kuru üzüm, incir ve fındf ndık k gibi) bir kontenjan dahilinde düşük d k gümrg mrüklerle ithal etmiştir. tir. Söz z konusu dönemded Türkiye nin tek yükümly mlülüğü ise ekonomisini güçg üçlendirerek geçiş dönemine hazırlanmak olmuştur. Böylece tek taraflı Topluluk tavizlerine dayalı olan Hazırl rlık k Dönemi, D Türkiye T AET ortaklığı ığının n tamamen sorunsuz bir aşamasa amasını oluşturmu turmuştur. 9

Geçiş Dönemi Geçiş döneminde, Türkiye ile Topluluk arasında bir gümrük birliği gerçekleştirilmesi ve ortaklığın iyi işlemesini sağlamak amacıyla Türkiye nin ekonomi politikalarının Topluluğunkine yaklaştırılması, bunun için de gerekli ortak eylemlerin geliştirilmesi öngörülmüştür. Bu dönemin süresinin birlikte belirlenecek istisnalar saklı kalmak üzere 12 yılı geçmemesi kararlaştırılmıştır. (Md.4) 10

Türkiye nin 1967 yılında y geçiş dönemi için i in başvurusuyla birlikte gerçekle ekleştirilen görüşmelerin g ardından 23 Kasım m 1970 de Brüksel ksel de geçiş koşullar ullarını belirleyen Katma Protokol imzalanmış ve 1 Ocak 1973 de yürürly rlüğe e girmiştir. Katma Protokol, prensip olarak 12, istisnai olarak 22 yıl l sürecek s olan geçiş döneminin esaslarını belirlemektedir. Katma Protokolde sanayi malları için in gümrük k birliği, i, tarım ürünleri için i in ise tercihli bir rejim öngörülmüştür. 11

Geçiş döneminin en önemli özelliği,, TürkiyeT rkiye nin hazırl rlık k döneminde d herhangi bir maddi yükümly mlülük almamasına karşı şılık k bu dönemde d AET ye karşı bir takım m karşı şılıklı ve dengeli yükümly mlülükler üstlenmiş olmasıdır. Topluluk Türk sanayi ürünlerine uyguladığı gümrük vergileri ve eşe etkili vergileri bazı istisnalar dışıd ışında tamamen kaldırılm lmıştır. Türkiye ise, Topluluk Menşeli eli sanayi ürünlerine uyguladığı gümrük k ve eşe etkili vergileri 12 yıl y l içinde i inde aşama ama aşama a ama kaldırmay rmayı taahhüt t etmiştir. tir. Ancak rekabet gücüg daha zayıf f olan sanayi ürünleri için i in bu süre 22 yıla y uzatılm lmıştır. 12

Türkiye nin üstlendiği i diğer yükümly mlülük k ise OGT ne uyum ve kotaların n kaldırılmas lmasıdır. Katma Protokolde öngörülen gümrg mrük k indirimi, OGT ne uyum ve kotaların n kaldırılmas lması yükümlülükleri Tabloda gösterilmig sterilmiştir. tir. 13

12 YILLIK LİSTEDE İNDİRİM ORANI (%) KONSOLİDE SERBESTİ ORANI (%) 22 YILLIK LİSTEDE İNDİRİM ORANI (%) SERBEST OLMAYAN MALLARDA YILLAR YILLIK OGT YILLIK YILLIK OGT KONTENJAN ARTTIRIM %'Sİ 1973 10-35 5-1974 - - - - - 1975 - - - - - 1976 10-5 5-10 1977-20 - - - 1978 10 - - - - 10 1979 10 - - 5-1980 10 20 - - - 10 1981 10-5 - - 1982 10 20-5 - 10 1983 10 - - - 20 1984 10 - - - - 10 1985 10 40-10 - 20 1986 15 10-1987 - - - 20 1988-10 30 1989 - - - 20 1990-10 - 1991 20 10 20 20 1992 - - - 1993-10 - 20 1994 10-1995 TAM SERBESTİ 10 30 TAM SERBESTİ 14

Geçiş döneminin ilk yılında y (1973-1976) 1976) uygulama Katma Protokolde planlandığı gibi yürütülmy lmüştür. 1976 yılından y sonra Topluluk ile Türkiye T arasındaki ilişkilerde sorunlar yaşanmaya anmaya başlanm lanmıştır; Türkiye, tarife indirimleri ve miktar kısıtlamalark tlamalarında öngörülen yükümly mlülüklerini yerine getirememiştir. ememiştir. Topluluğun petrol krizi ve yaşanan anan stagflasyon nedeniyle işgücünün n serbest dolaşı şımını öngören yükümlülüklerini yerine getirmeyeceği i anlaşı şılmıştır. Lome SözleS zleşmesi ve Genelleştirilmi tirilmiş Preferanslar Sistemi kapsamında az gelişmi miş ülkelere tanınan nan sanayi ve özellikle de tarım m tavizleri, TürkiyeT rkiye nin Katma Protokol kapsamında elde ettiği i tavizleri önemli ölçüde aşındırmıştır. 15

Topluluğun un tekstil sektöründe Türkiye T ile devlet düzeyinde pazar payını düzenleme anlaşmalar maları kapsamında kota uygulama çabaları ilişkileri gerginleştirmi tirmiştir. Türkiye ile AET arasındaki ilişkilerin 1976 yılından y itibaren sorunlarla karşı şılaşmasının n ardından tarife indirimleri ve OGT ne uyum yükümly mlülükleri ertelenmiştir. tir. Bu dönemde d ilişkilerin canlandırılmas lması yönündeki ndeki çabalara rağmen, 12 Eylül l 1980 tarihinde askeri idarenin başa a geçmesiyle birlikte ilişkiler tamamen donmuştur. 16

16 Eylül l 1986 da, TürkiyeT rkiye-at Ortaklık k Konseyinin, 1980 de ilişkilerin dondurulmasından ndan sonra, ilk kez Bakanlar düzeyinde d toplanması,, TürkiyeT rkiye-topluluk ilişkilerinin normale dönmesinin d başlang langıcı olarak kabul edilebilir. Türkiye, 14 Nisan 1987 tarihinde Avrupa Topluluğuna una tam üyelik başvurusunda bulunmuştur tur. Türkiye, 1988 yılında y gecikmiş yükümlülüklerle birlikte Topluluktan yaptığı ithalatta gümrg mrük k vergilerindeki indirimleri hızlandırarak gerçekleştirmiştir. 17

Topluluğun, un, tam üyelik başvuru kararı,, 5 Şubat 1990 tarihinde, açıklanma klanmış; Topluluğun un yeni bir genişleme sürecine s hazır olmadığı belirtilerek,, var olan Ortaklık k Anlaşmas masının tekrar hayata geçiril irilmesi önerilmiştir. Taraflar, 9 Kasım m 1992 tarihinde yapılan Ortaklık Konseyi Toplantısında nda Ortaklık k Anlaşmas masında öngörülen hükümlerin h yeniden uygulanmasına na ve gümrük k birliğinin inin tamamlanmasına na karar vermişlerdir. 18

1 Ocak 1995 yılına y gelindiğinde, inde, tarife indirimleri 12 yılly llık k listede %95, 22 yılly llık k listede ise %90 a ulaşmış ış, OGT ne uyum ise 12 yılly llık k listede %90, 22 yıllık k listede %85 oranında nda sağlanm lanmıştır.. Böylece B 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren, TürkiyeT rkiye-ab ilişkilerinde gümrg mrük k birliğine ine dayalı yeni bir döneme d girilmiştir. 19

Son Dönem: Gümrük Birliği Süreci 6 Mart 1995 de yapılan Ortaklık k Konseyi toplantısıyla 22 yılly llık k bir geçiş dönemi sonunda oluşturulmas turulması planlanan GümrG mrük k Birliği ne (GB), 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle geçilmesi kararlaştırılm lmıştır. GB, temelde taraflar arasında malların n serbest dolaşı şımını ve üçünc ncü ülkelere karşı ortak gümrg mrük tarifelerinin uygulanmasını öngören bir bütünleşmedir. Türkiye-AB GB ilişkisi, teorik anlamda gümrg mrük k birliği tanımına na göre g çok daha kapsamlıdır. 20

GB nin kapsamı ve uygulama koşullar ulları 22 Aralık k 1995 tarih ve 1/95 Sayılı Ortaklık k Konseyi Kararıyla belirlenmiştir. 1/95 Sayılı Kararın kapsamı; Malların n serbest dolaşı şımı ve ticaret politikası; Gümrük k vergilerinin, miktar kısıtlamalark tlamalarının n ve eşe etkili vergi ve önlemlerin kaldırılmas lması Ticarette teknik engellerin kaldırılmas lması Ticaret Politikası ve Ortak GümrG mrük k Tarifesi, Hassas ürünlere ilişkin uygulama Topluluğun un tercihli rejiminin Türkiye T tarafından üstlenilmesi İşlenmiş tarım ürünleri ithalatında uygulanacak sisteme ilişkin mevzuat 21

Tarım ürünleri nleri; Türkiye nin Ortak Tarım m Politikasına uyumu ve tarım ürünleri ticaretinde uygulanacak tercihli rejim, Gümrük k hükümlerih mleri; Malların n menşei, ei, gümrg mrük k değeri, eri, malların n gümrg mrük birliği i alanına na girişi, i, gümrg mrük k beyannamesi, malların n serbest dolaşı şıma bırakılması,, ekonomik etkili gümrg mrük k işlemleri i gibi esaslar Yasaların n yaklaştırılmas lması Fikri, sınai s ve ticari mülkiyetin m korunması, Rekabet kuralları ve mevzuatın n yakınla nlaştırılması, Devlet yardımlar mları, Tekeller, Ticari Korunma Araçlar ları, Kamu alımlar mları Vergilendirme, 22

Kurumsal Hükümler, H Türkiye-AB Ortak GümrG mrük k Birliği i Komitesi, Danışma ve karar alma usulleri, Anlaşmazlıkların çözümü, Korunma önlemleri Genel ve nihai hükümler. h 23

Türkiye-AB GümrG mrük k Birliği i Sürecinde S Kaydedilen Gelişmeler 1/95 Sayılı Kararın n "malların n serbest dolaşı şımı ve ticaret politikası" " bölümündeb nde,, Ortaklık k Anlaşmas ması'nın 11.Maddesinde tanımlanan tarım ürünleri dışıd ışında kalan ve Türkiye T ya da Toplulukta üretilmiş ya da üçünc ncü ülke kaynaklı olup serbest dolaşı şıma girmiş olan ürünlere uygulanacak hükümler h yer almaktadır Taraflar arasında ithalat ve ihracatta uygulanan miktar kısıtlamaları ile eşe etkili önlemler yürürlükten kaldırılm lmış,, bu çerçevede evede Türk T tekstil ve hazır r giyim ürünlerine yönelik y Topluluk kotaları ile rafine edilmemiş petrol ürünlerine tanınan nan 740.250 tonluk tarife kontenjanı 24 uygulamasına son verilmiştir.

Türkiye nin, 1/95 Sayılı Kararın n yürürly rlüğe e girdiği tarihten itibaren beş yıl l içinde i inde ticaretin önündeki ndeki teknik engellerin kaldırılmas lması konusundaki Topluluk araçlar larını da içi hukuk sistemine dahil etmesi öngörülmüştür (Md.8). Bu araçlar arasında, standardizasyon, ölçüm, kalibrasyon,, kalite, akreditasyon,, test ve sertifikalandırma rma gibi düzenlemeler d yer almaktadır. 1995 yılından y başlamak üzere DışD Ticarette Teknik Düzenlemeler ve Standardizasyon Rejimi Kararı yürürlüğe e konulmuştur. 25

Ticaret politikası bölümünde yer alan hükümlerine h göre TürkiyeT rkiye nin, Topluluk üyesi olmayan ülkelerle ilgili olarak, Topluluğun un (ithalatta ortak kurallar, dampingli ve sübvansiyonlu ithalata karşı korunma, Ortak Ticaret Politikası alanındaki ndaki Topluluk usulleri, ihracatta ortak kuralların n tesisi, resmi destekli ihracat kredileri vb.) yönetmeliklerde belirlenen ticaret politikasına esas itibariyle benzeyen hükümleri h ve uygulama önlemlerini yürürlüğe e koyması,, ayrıca tekstil sektöründe Topluluğun un ticaret politikalarını uygulaması kararlaştırılm lmıştır. 26

Ortaklık k Konseyi Kararının ortak gümrg mrük k tarifesi ve tercihli tarife politikaları bölümünde; ; Kararın n yürürly rlüğe girdiği i tarihten itibaren Türkiye T Topluluk üyesi olmayan ülkeler bakımından OGT ne uyum sağlayacakt layacaktır (Md.13). Ancak Türkiye T Katma Protokolün n 19/2 inci Maddesine dayanarak, Ortaklık k Konseyinin, üzerinde anlaşmaya vardığı bazı hassas ürünler için, in, OGT nden daha yüksek olan gümrg mrük k tarifesini 1 Ocak 2001 tarihine kadar korumuştur (Md.15). Türkiye, rkiye, ayrıca, ticaret politikasını Topluluğun un ticaret politikasına uyumlu hale getirmek amacıyla Kararın yürürlüğe e girdiği i tarihten itibaren beş yıl l içinde i inde Topluluğun un tercihli gümrg mrük k rejimine (otonom rejim ve üçünc ncü ülkelerle tercihli anlaşmalar) aşamala amalı bir şekilde Dilek uyum Seymen sağlamakla yükümly mlü kılınmıştır. 27

Sanayi ürünlerinde OGT uyumunun istisnasını,, yukarıda da belirtildiği i gibi Ortaklık k Konseyi Kararının n 15. maddesi doğrultusunda 2/95 sayılı Ortaklık k Konseyi kararı ile belirlenen hassas ürünler oluşturm turmuştur. tur. Katma Protokolün n 19/2 inci maddesi 1967 yılıy toplam ithalatının n değer er olarak %5 ini aşmayan a bir kısım k m maddelerde, Türkiye nin 22 yılly llık k geçiş süresinin tamamlanması sonrasında nda da ortak gümrg mrük k vergisi oranları üzerinde vergi uygulamasına, diğer bir ifade ile bu ürünlerdeki korumasını son döneme d taşı şıyabilmesine olanak tanımış ıştır. 28

Türkiye 1/95 sayılı Kararın n 16. maddesi doğrultusunda AB nin otonom rejimler ya da tercihli anlaşmalar kapsamında uyguladığı tercihli gümrg mrük k rejimini 1 Ocak 2001 tarihine kadar üstlenmeyi de kabul etmiştir. tir. Türkiye T bu konuda uyum çalışmalarına daha önceden başlam lamış ve EFTA ülkeleriyle lkeleriyle 1991 yılında y serbest ticaret anlaşmas ması imzalamış ıştır. Ortaklık Konseyinin ardından ise İsrail, ve bugün çoğu u AB ne dahil olan Orta ve Doğu u Avrupa ülkeleriyle serbest ticaret anlaşmalar maları imzalamış ıştır. 2003 yılıy itibariyle Tunus ve Suriye ile Serbest Ticaret Alanı tesis eden Ortaklık k Anlaşmas ması ve Fas ile serbest ticaret anlaşmas ması imzalamış ıştır. 29

1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı, tarafların tarım ürünleri ticaretinde birbirlerine tanıdıkları tercihli rejimleri aşamalı olarak ve karşılıklı avantajlar yaratacak şekilde geliştirmelerini de hükme bağlanmıştır. Kararda ayrıca, Türkiye nin tarım politikasının OTP na uyumlaştırılması, Topluluğun da tarım politikasındaki gelişmelerde Türk tarımının çıkarlarını göz önünde bulundurması öngörülmüştür. 30

Topluluğun un 3448/93 sayılı Konsey yönetmeliy netmeliği ekinde yer alan işlenmiş tarım ürünleri de GB kapsamında yer almaktadır r (Md.17-21). Söz S z konusu ürünlerin ithalatında Topluluk sistemi ile uyumlu olarak oluşturulan yeni mevzuat çerçevesinde evesinde TKF (diğer bir ifadeyle tarım m payı) ) bütün b ülkeler kaynaklı ürünler için i in uygulanırken, gümrg mrük k vergisi oranı (diğer bir ifadeyle sanayi payı) ) sadece üçünc ncü ülkeler menşeli eli ürünlerde uygulanmaktadır 31

Avrupa Kömür K r ve Çelik Topluluğu u (AKÇT) kapsamındaki ürünler ise, 25 Temmuz 1996 tarihinde imzalanan TürkiyeT rkiye-akçt T Serbest Ticaret Anlaşmas ması hükümlerine tabi olmuştur. Anlaşma iki taraf arasındaki çelik ticaretinde gümrg mrük k vergileri ve diğer engellerin kaldırılmas lmasını içermiştir. Anlaşma ayrıca, TürkiyeT rkiye nin Topluluğun un çelik sektöründe uyguladığı devlet yardımlar mları ve rekabetle ilgili düzenlemelere uyumunu da kapsamış ıştır. 32

Kararın yasaların n yaklaştırılmas lması bölümünde, tarafların n fikri, sınai s ve ticari mülkiyet m haklarının korunması (Md.31), rekabet kuralları ve mevzuatın yaklaştırılmas lması (Md.32-43), ticari korunma araçlar ları (Md.44-47), 47), kamu alımlar mları (Md.48), dolaysız z vergiler (Md.49), ve dolaylı vergiler (Md.50-51) 51) konularına na yer verilmiştir. 33

AB ile Türkiye T arasında, anti-damping ve antisübvansiyon önlemlerine ilişkin hükümlere h Katma Protokolün n 47., Ortaklık k Konseyi Kararının n ise 44. maddelerinde yer verilmiştir. Esas olarak anti-damping ve anti-sübvansiyon önlemlerinin uygulanmasının n Ortaklık k Konseyi tarafından askıya alınmas nması öngörülmekle birlikte, söz s konusu önlemlerin uygulanmamasına na koşul olarak Türkiye nin içi pazarla ilgili rekabet, devlet yardımlar mlarının denetimi ve diğer konularla ilgili mevzuatı benimsemiş ve etkin bir şekilde uygulamaya koymuş olması ve dolayısıyla yla haksız z rekabete karşı iç pazardakine denk bir korunma sağlamas laması koşulu getirilmiştir. tir. 34

GB Sonrası Türkiye-AB Dış Ticaretinin Değerlendirilmesi

AB ile Türkiye T arasındaki ticari ilişkiler 1950 li yıllardan beri çok güçg üçlüdür. GümrG mrük k birliği öncesinde olduğu u gibi sonrasında nda da AB, TürkiyeT rkiye nin en büyük b ticaret partneri olmaya devam etmiştir. tir. 2004 yılıy itibariyle bakıld ldığında TürkiyeT rkiye nin AB ne ihracatının n toplam ihracatı içindeki indeki payı %51.4 iken, AB den yapılan ithalatın n toplam ithalat içindeki i indeki payı %43.9 olarak gerçekle ekleşmiştir. 36

Türkiye nin Toplam Ticaret Hacmi, AB ile Ticareti (Milyar Dolar). 60000 60000 50000 50000 40000 40000 30000 30000 20000 20000 10000 0 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 10000 0 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 İhracat (TR) İhracat (AB) İthalat (TR) İthalat (AB) 37

Türkiye nin AB Ülkelerine İhracat ve İthalatı (1995-200 2004 ortalaması,, %) Türkiye'nin AB Ülkelerine İhracatı Türkiye'nin AB Ülkelerine İthalatı 5,7 3,9 9,8 12,1 11,5 35,6 Almanya İtalya İngiltere Fransa Hollanda Benelux İspanya Avusturya Yunanistan Danimarka İsveç Diğerleri 5,3 6,1 12,9 10,9 17,9 30,6 Almanya İtalya İngiltere Fransa Hollanda Benelux İspanya Avusturya Yunanistan Danimarka İsveç Diğerleri 38

AB ülkelerinin toplam ithalatının n %60 ı bölge içinden i inden olmak üzere %70 i i Avrupa dan gerçekle ekleşmektedir. Türkiye ise, AB nin en önemli beşinci pazarı konumundadır. 2000 yılıy itibariyle, AB nin toplam ihracatı içerisinde Türkiye %2,9 luk bir paya sahip iken, toplam ithalatında %1,6 lık k bir paya sahip bulunmaktadır. 2003 yılı itibariyle, AB(25) nin toplam ihracatının %3.5 luk kısmını Türkiye ye gerçekleştirirken, toplam ithalatında Türkiye nin payı % 3 olarak gerçekleşmiştir. 39

GB nin Ekonomik Etkileri Teorik hatırlatma: GB oluşturulmasındaki temel amaç sınırlı da olsa- dış ticaretin serbestleştirilmesi sonucu ortaya çıkan yararın sağlanmasıdır; işbölümü uzmanlaşma, kaynak dağılımında etkinlik, refah artışı Dış ticaretin (yararları) etkileri, statik etkiler dinamik etkiler 40

GB nin ekonomik etkileri GB nin Ekonomik Etkileri Statik Etkiler -Serbestinin faktör dağılımı üzerindeki etkisi (üretim faktörlerinin yeniden dağılımı) -Karşılaştırmalı üstünlüklere göre uzmanlaşma -Kaynak dağılımındaki etkinlik -Refah artışı Ticaret Saptırıcı Etki Ticaret Yaratıcı Etki Dinamik Etkiler Rekabet Artışı Teknolojik gelişme Teknoloji ve Teknik Bilgi Transferi Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Ölçek Ekonomileri Ekonomik İstikrar 41

GB sınırlı sayıda ülkeyi kapsadığı için bu sınırlı serbestliğin neden olacağı statik etkiyi*; GB nin Statik Etkisi Ticaret Yaratıcı Etki Ticaret Saptırıcı Etki Ticaret saptırıcı etki: üçüncü ülkelere karşı uygulanan ortak gümrük tarifesi nedeniyle ithalatın düşük maliyetli bir ülkeden yüksek maliyetli bir gümrük birliği üyesi ülkeye kaymasıdır. (Daha yüksek maliyetle üretim yapsa da birlik üyesi ülke birlik pazarına hakim olmaktadır) toplam üretim maliyetleri artar olumsuz üretim etkisi Ticaret yaratıcı etki; aksine, yüksek maliyetli bir kaynaktan, gümrük birliği üyesi daha düşük maliyetli bir kaynağa ithalatın kaymasıdır, girdileri ve nihai ürünü daha ucuza temin etme şansı doğar, ticaret hacmi artar. * Jacob Viner, The Customs Union Issue, Stevens and Sons LTD, London 1950. 42

GB nin ticaret yaratıcı etkisini değerlendirebilmek için; AB ile dış ticaret hacmindeki değişmeler incelenebilir. 43

Türkiye-AB Ticareti (milyon dolar,%) İhracat (TR) Değişim (%) AB'ye İhracat Değişim (%) AB'ye İhracat (%) İthalat (TR) Değişim (%) AB'den İthalat Değişim (%) AB'den İthalat (%) TR - AB Dış Ticaret Dengesi Yıllar 1990 12,9-6,9-53,4 22,3-9,9-44,4-3,0 1995 21,6-11,1-51,2 35,7-16,9-47,2-5,8 1996 23,2 7,3 11,5 4,2 49,7 43,6 22,2 23,1 37,2 53,0-11,6 1997 26,3 13,1 12,2 6,1 46,6 48,6 11,3 24,9 7,5 51,2-12,6 1998 27,0 2,7 13,5 10,2 50,0 45,9-5,4 24,1-3,2 52,4-10,6 1999 26,6-1,4 14,3 6,3 54,0 40,7-11,4 21,4-11,0 52,6-7,1 2000 27,8 4,5 14,5 1,1 52,2 54,5 34,0 26,6 24,3 48,8-12,1 2001 31,3 12,8 16,1 11,1 51,4 41,4-24,0 18,3-31,3 44,2-2,2 2002 35,8 14,1 18,1 12,0 50,5 51,3 23,8 23,1 26,5 45,1-5,1 2003 47,3 32,3 24,5 35,7 51,8 69,3 35,2 31,7 37,1 45,7-7,2 2004 56,2 18,8 28,9 18,0 51,4 86,8 25,3 38,1 20,2 43,9-9,2 2004 verileri, Ocak-Kasım Kaynak:DTM 44

Beklendiği gibi Türkiye ile AB arasında ticaret hacmi artmıştır Bu ticaret yaratıcı etkinin varlığını gösterir. 45

AB den yapılan ithalatta özellikle ilk yıl itibariyle önemli artış gözlenmiştir. Gümrük k birliğinin inin ilk uygulama yılında y (1996) Türkiye nin AB den ithalatı yüzde 37.2 oranında nda bir artış ile 23,1 milyar dolara ulaşmış ıştır. Bu aynı yıl l %22,2 olarak gerçekle ekleşen en TürkiyeT rkiye nin toplam ithalat artış oranına na göre g oldukça a yüksektir y ve GB nin etkisini göstermektedir. g 46

2001 yılınday Türkiye ekonomisinin içinde i inde bulunduğu kriz nedeniyle talep daralmasına bağlı olarak, AB den ithalatta %31.3 oranında nda daralmış ıştır GB sürecinde gerek Türkiye de yaşanan krizler gerek dış krizler Türkiye nin dış ticaretini etkilemiştir. Bu nedenle dış ticaret hacmi üzerinde GB nin etkileri ile yaşanan krizlerin (gerek içerde gerek dışarda) etkilerini ayırt etmek güçtür. 47

GB sonrası dönemde Türkiye nin AB ne ihracatı artmakla birlikte, beklenen! düzeyde olmamıştır. Bu gelişmenin nedeni, Türkiye nin tek taraflı olarak zaten 1971 yılından itibaren bazı istisnalar dışında sanayi ürünlerinde AB pazarına gümrüksüz giriş hakkı kazanmış olmasıdır (AB ise bu hakkı 1996 yılında elde etmiştir) Türkiye ihracatı açısından GB sonrası en olumlu gelişme, tekstilde uygulanan kotaların kaldırılmış olmasıdır.. 48

2004 yılınday AB den yapılan ithalattaki artış oranı, ihracattaki artış oranına na göre g yüksek y olmuş,, AB den yapılan ithalat %20.2 lik bir artış ışla 38.1 milyar dolara ulaşı şırken, AB ne ihracat %18 lik artış ışla 28.9 milyar dolara ulaşmış ıştır. DışD ticaret açığıa 9,2 milyar dolar olarak gerçekle ekleşmiştir. 49

GB nin ticaret saptırıcı bir etkisi olup olmadığını anlayabilmek için Türkiye nin AB ülkeleri ticari ilişkileri yanı sıra diğer ülkeler ile ticaretine de bakmak gerekir. 50

Türkiye nin İhracatının Ülkelere Göre G Dağı ğılımı (%) İHRACAT 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 A. OECD Ülkeleri 61,4 62,1 59,3 62,9 67,9 68,6 65,8 64,3 61,8 64,3 1.AB Ülkeleri 51,2 49,7 46,6 50,0 54,0 52,5 51,4 50,5 50,5 54,7 2.EFTA Ülkeleri 1,4 1,4 1,6 1,3 1,4 1,2 1,0 1,1 1,1 1,0 3.Diğer OECD Ülkeleri 8,9 10,9 11,1 11,6 12,6 14,9 13,3 12,7 10,2 8,6 B.OECD-Dışı Ülkeler 38,6 37,9 40,7 34,0 29,2 28,2 31,2 29,9 38.2 35,7 1.Avrupa + Bağ.Dev.Top. 16,1 15,7 17,8 14,8 10,3 10,8 8,5 9,4 6,8 4,9 2.Afrika Ülkeleri 4,9 5,0 4,7 6,7 6,2 4,9 4,9 4,6 4,2 4,7 3.Amerika Ülkeleri 0,6 0,6 0,8 0,9 0,9 0,9 1,1 0,6 7,9 9,1 4.Orta Doğu Ülkeleri 9,8 9,7 9,1 8,1 8,3 7,8 11,4 9,6 12,7 11,5 5.Diğer Ülkeler 7,1 6,9 7,3 3,5 3,4 3,8 5,4 5,6 6,6 5,5 Türkiye'nin Tpl. İhracatı (Milyar $) 21.637 23.225 26.261 26.974 26.588 27.775 31.334 35.762 47.253 62.774 51

Türkiye nin İthalatının Ülkelere Göre G Dağı ğılımı (%) İTHALAT 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 A. OECD Ülkeleri 66,4 71,3 71,7 72,9 69,6 65,4 62,9 63,5 63,3 61,2 1.AB Ülkeleri 47,2 53,0 51,2 52,4 52,6 48,9 44,2 45,1 45,7 43,5 2.EFTA Ülkeleri 2,5 2,5 2,7 2,5 2,3 2,1 3,6 4,7 4,9 4,0 3.Diğer OECD Ülkeleri 16,7 15,7 17,8 17,9 14,7 14,4 15,1 13,7 12,7 13,7 B.OECD-Dışı Ülkeler 33,6 28,7 28,3 26,2 29,1 33,7 36,5 34,5 36,7 38,8 1.Avrupa + Bağ.Dev.Top. 12,5 9,4 9,6 10,2 11,5 13,2 12,7 12,2 3,7 5,2 2.Afrika Ülkeleri 3,9 4,6 4,5 3,8 4,1 5,0 6,8 5,1 4,8 4,9 3.Amerika Ülkeleri 1,7 1,5 1,6 1,6 1,2 1,1 1,0 1,1 7,1 6,7 4.Orta Doğu Ülkeleri 7,5 7,4 5,6 4,2 4,9 5,7 8,0 7,1 6,3 5,3 5.Diğer Ülkeler 8,0 5,8 7,0 6,4 7,4 8,7 7,9 9,0 15,4 16,7 Türkiye'nin Tpl. İthalatı (Milyar $) 35.708 43.627 48.559 45.921 40.687 54.503 41.399 51.270 69.340 97.161 52

Türkiye nin AB ile dış ticaret hacmindeki genişlemenin yanı sıra, diğer ülke grupları ile olan ticaret hacminde de bir artış görülmektedir. Bu nedenle GB sonrası AB ülkeleri lehine, üçüncü ülkeler aleyhine bir ticaret saptırıcı etkiden kesin olarak söz etmek mümkün değildir. TR nin ithalatını birbirine rakip olmayan ülke gruplarından yaptığı göz önüne alınırsa, ticaret saptırıcı etkinin ortaya çıkması pek beklenmemektedir. TR, sermaye birikiminin temel kaynağı olan yatırım malları ithalatını gelişmiş ülkelerin olduğu AB den; Enerji kaynakları ithalatını ise Orta Doğu, Kuzey Afrika, ve Rusya gibi ülkelerden yapmaktadır. 53

Tüketim Etkisi; Olumlu tüketim etkisi Olumsuz tüketim etkisi Tarifelerin ve diğer ticaret engellerinin kalkması, birlik içinden ithalatı artırır, OGT ise, üçüncü ülkelerden ithalatı azaltır.. AB ile ticaretin mal grupları itibariyle dağılımına bakıldığında; -en önemli dönüşüm tüketim malları ithalatının toplam ithalat içindeki payında meydana gelmiştir.. -GB sonrası Türkiye deki tüketicilerin önemli bir kısmının yerli üretimi olan mallar yerine, fiyat ve kalite açısından daha uygun olan Birlik üyesi diğer ülke mallarına yöneldikleri görülmektedir. Tüketim etkisinden kaynaklanan bir ticaret artışı gerçekleşmiştir. (Bu sapmanın ne kadarının yerli üretimden ne kadarının üçüncü ülkelerden olduğu oranlara bakılarak anlaşılmamaktadır). 54

Türkiye nin AB den İthalatının n Mal Gruplarına Göre G Dağı ğılımı (%) % 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Tüketim Yatırım Ara malı 55

Türkiye nin AB den ithalatının n %85-90 90 lık bölümünü yatırım m ve ara malları oluşturmaktad turmaktadır. r. Ancak, tüketim t malları ithalatının n payında, gümrg mrük birliği i sonrası dönemde, tarifelerin sıfırlanmass rlanmasına na bağlı olarak hızlh zlı bir artış görülmektedir. Söz z konusu mallarda ithalat payı 1999 yılına y gelindiğinde inde yaklaşı şık üç kat artarak %19.2 ye yükselmiş (gümr mrük k birliği öncesindeki yüzde y 6,2 lik oranından), ndan), daha sonra krizinde etkisiyle biraz düşerek 2002 yılında y %13.3 seviyesinde gerçekle ekleşmiştir.2004 yılıy itibariyle tüketim t mallarının n AB den ithalat içindeki i indeki payı %17.4 olarak gerçekle ekleşmiştir. 56

Dış Ticaret Hadleri Etkisi; Birliğe üye ülkelerin tarifelerini kaldırmaları sonrasında, ülkelerin ihraç ve ithal ettikleri malların niteliği ile talebinin şiddeti ölçüsünde, dış ticaret fiyatlarının değişmesinden kaynaklanmaktadır. İthal malları talebinin şiddeti yüksek ve ihraç mallarının niteliği düşük (tarım ürünleri ve standart sanayi ürünleri vb.) olan ülkenin ticaret hadlerinin GB sürecinde aleyhe dönmesi beklenir. 57

GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE DIŞ TİCARET HADLERİ Yıllar 1994 İhracat Fiyat Endeksi İthalat Fiyat Endeksi Dış Ticaret Haddi (NDTH) 100 100 100 NDTH (%) Değişme 1995 1996 112,7 116,8 96,5-0,0351 107,6 109,7 98,1 0,01654 1997 102,5 100,2 102,3 0,04919 1998 98,4 96,1 102,4 0,000957 1999 91,7 90,8 101,0-0,01369 2000 87,7 94,9 92,4-0,08494 2001 85,5 94,6 90,4-0,02199 2002 83,9 93,5 89,7-0,00717 2003 91,3 100,4 90,9 0,013414 58

Özellikle imalat sanayi üretimi için gerekli olan ara ve yatırım malları ihtiyacının önemli bir kısmını ithalatla karşılayan, dolayısıyla üretimi ithalata bağımlı (ithal mallarının talebinin şiddeti yüksek) bir ülke olan Türkiye nin dış ticaret hadlerinin de GB sürecinde aleyhe dönmesi beklenen bir durumdur. Kuşkusuz bu dönemde dış ticaret hadlerinin gerilemesinde sadece GB değil, ülkenin ekonomik yapısından ve uygulanan ekonomi politikalarından yaşanan sorunlar da etkilidir.. 59

Türkiye nin AB ne İhracatının Sektörel Dağı ğılımı (%) 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Demir-Çelik Tarım Tekstil M akine ve Taşımacılık San Diğer İmalat San 60

İmalat sanayi ihracatı,, tekstil ve hazır r giyim, makine ve taşı şımacılık k sektörleri üzerinde yoğunla unlaşmıştır. Tarımsal ürünlerin ihracatında ise taze meyveler ağırlıktadır. Demir ve çelik ürünleri de hala ihracatta önemli bir paya sahiptir. Türkiye nin AB ne ihraç ürünlerinin yapısına bakıld ldığında bu ürünlerin emek yoğun geleneksel, düşük k teknolojiye sahip yarı mamul veya mamuller olduğunu unu söylemek s mümkm mkündür 61

1996-2004 GB sonrası dönemde, tekstil ve konfeksiyon sektörünün n AB ne olan ihracat içindeki i indeki payı %48.3 den %33.9 a a düşerken, d makine ve taşı şıma sektörünün n payı %11.2 den %33.3 e yükselmiştir. Bu gelişme, zaman içinde i inde Türk T ihracatının n daha yoğun teknoloji gerektiren ve katma değeri eri yüksek y mallara doğru yöneldiy neldiğinin inin bir göstergesi olabilir. 62

GB nin Vergi Gelirleri Üzerindeki Etkisi; GB ne üye ülkeler arasında tarife oranlarının sıfırlanmasıyla birlikte üye ülkelerde vergi kayıpları ortaya çıkmaktadır Bununla birlikte Birliğe üye olmayan ülkelere karşı uygulanan ortak tarife oranı üye olmadan önce uygulanan tarife oranından daha yüksek ise ve bu ülkelerden yapılan ithalatın azalması söz konusu değilse (ticaret saptırıcı etki yoksa) vergi gelirlerinde artış söz konusu olabilecektir. 63

GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE DIŞ TİCARETTEN ALINAN VERGİLERİN GELİŞİMİ YILLAR GSYİH Cari Fiyatlarla Milyar TL Dış Ticaretten Alınan Vergiler Milyar TL Vergilerin GSYİH Payı (%) (a) (b) (b/a) 1994 3,879,094 89,649 2,31 1995 7,926,359 194,648 2,46 1996 14,345,412 387,147 2,70 1997 28,720,649 826,211 2,88 1998 53,522,969 1,317,351 2,46 1999 82,925,537 1,976,954 2,38 2000 127,844,312 4,289,401 3,36 2001 188,141,290 5,551,053 2,95 2002 276,971,617 9,487,175 3,43 64

GB ile birlikte Türkiye ile AB ülkeleri arasında sanayi ürünlerinde gümrük vergileri ve Toplu Konut Fonu Kaldırılmıştır. Üçüncü ülkelere ortak vergi uygulaması başlamıştır Dış ticaretten alınan vergi gelirlerinin GSYİH içindeki payı incelendiğinde oranda bir artış görülmektedir 65