KAN ve KAN ÜRÜNLERİNİN TRANSFÜZYON GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI Uzm.Dr. Esra Polat Adana Devlet Hastanesi Kan Merkezi
Kan ürünleri kandan hazırlanan tüm terapötik materyalleryani hem kan komponentleri hem de plazma fraksinasyon ürünlerini kapsar Kan komponentleri ile eritrosit, lökosit,trombosit konsantreleri, plazma ve kriyopresipitat anlaşılmaktadır.
Başlıca transfüzyon endikasyonları Kan volümünü yerine koymak Eksik kan komponentlerinin yerine konması (eritrosit, trombosit, lökosit, pıhtılaşma faktörleri,plazma proteinleri) Kan değişimi ve vücut dışı dolaşım uygulanması Kanama ve koagülasyon bozukluklarını ve immunolojik yetersizlikleri düzeltmek
Transfüzyonun riskleri: Eritrosit ürünü transfüzyonu ciddi bir hemolitik transfüzyon reaksiyon riski taşır. Kan ürünleri HIV, hepatit B, hepatit C, malarya ve Chagas hastalığını içeren infeksiyonları alıcıya geçirebilir. Herhangi bir kan ürünü doğru / uygun şekilde hazırlanmamış ya da depo edilmemiş ise bakteri bulaşabilir ve çok tehlikeli hale gelebilir
Transfüzyonun riskleri: Plazma tam kanda mevcut infeksiyonların çoğunu geçirebilir. Plazma aynı zamanda transfüzyon reaksiyonuna da sebep olabilir. Plazma transfüzyonu için çok az, net klinik endikasyon bulunur. Riskleri, hastaya herhangi bir muhtemel yarardan sıklıkla daha fazladır. Kan ve kan ürünlerinin doğru klinik kullanımı ve mümkünse transfüzyonun basit alternatiflerinin kullanımı ile gereksiz transfüzyonlardan kaçınmalıdır.
Güvenli kan: Verildiği kişide herhangi bir tehlike ya da hastalık oluşturmayan infeksiyon etkenlerini veya zararlı yabancı maddeleri içermeyen kandır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)
Güvenli kan: 1. Uygun koşullarda toplanmış 2. Transfüzyon öncesi serolojik testleri yapılmış 3. Uygun koşullarda saklanmış, 4. Hasta ve donör arasında çapraz karşılaştırmaları yapılmış 5. Uygun şekilde transfüzyonu yapılmış kandır.
1. Uygun koşullarda toplanmış kan: Güvenli kan için ilk basamak uygun donör seçimidir. Bağışçıyı olası zararlardan korumak Kanı alacak hastaları enfeksiyon bulaşı veya bağışçının kullandığı ilaçların yan etkisinden veya diğer tıbbi durumlardan korumak. Kanın yalnızca düşük riskli, gönüllü, karşılıksız ve ciddi usullerle seçilmiş donörlerden toplanması önerilmektedir.
Bağışçı seçim kriterleri Kan bağışçısı sorgulama formlarının doldurulması. Donör seçim ve red kriterlerini içeren rehber hazırlamalıdır. Bağışçıların tam bir tıbbi ve fizik muayenelerinin yapılması pratik olarak mümkün değildir. Bağışçının görünümüne, tıbbi geçmişiyle ilgili basit sorulara verdiği yanıtlara, genel sağlık durumu ve yaşam tarzına, temel laboratuar testlerine güvenmek gerekmektedir.(ulusal Kan ve Kan Ürünleri Rehperi 2011)
Donörden kan alınması işleminin kurallarına uygun olarak ve uygun cihazlar kullanılarak yapılması Güvenli kan komponenti elde etmek için kanların standartlara uygun olarak ayrılması gereklidir
2. Güvenli kan: Transfüzyon öncesi serolojik testleri yapılmış Güvenli kan= Non-infeksiyöz özellikte olmalı İnfeksiyoz etkenlerin bulaşını sıfırlamak mümkün değil. Bağışlanan kanlar aşağıdaki testlere tabi tutulmaktadır: Anti-HIV testi. Anti HCV testi HBsAg testi Sifiliz resti (VDRL) Kan Gurubu testi.
Pencere dönemi kan bağışları Mutant virüsler. Atipik (immunolojik sessiz) Serokonversiyon ve Laboratuvar yanlışlıkları sonucu bulaşlar olabilmektedir. Testlerin hiçbiri %100 kesinlikte tanı koydurucu değildir.
Pencere dönemi HBV de 56 gün HCV de ortalama 70 gün, HIV de ise ortalama 16-17 gündür (p24 ile birlikte) Nükleik Asit Teknolojisi (NAT) kullanımı ile Pencere dönemi HIV de 10-15 gün, HCV de 41-60 gün ve HBV de ise 6-15 güne inmektedir
KANLA GEÇEBİLEN ENFEKSİYON ETKENLERİ Hepatit B Hepatit C AIDS CMV EBV Vesivirus CMV Sıtma Yavaş virüs hastalıkları Sifiliz Salmonella Babesioz Toksoplazma Parvovirus B19 Colorado kene ateşi virusu Vesivirus Dengue virusu...
5624 sayılı Kan ve Kan Ürünleri Kanunu ve buna bağlı olarak çıkartılan yönetmelikte, kan birimlerinin yeni yapılanmasında Bölge Kan Merkezlerinin Türk Kızılayı tarafından kurulacağı, tüm yataklı tedavi kurumlarının, transfüzyon merkezi olarak çalışacakları belirtilmiş. Bölge Kan Merkezlerinin karşılayamadığı durumlarda Transfüzyon merkezleri kan alma yetkisine sahiptir.
3.Güvenli kan:uygun Koşullarda Saklanmış kan Kanın güvenliği:kan ve Kan Komponentlerinin uygun koşullarda muhafazası ve taşınması Tam kan ve eritrosit süspansiyonu Hemen kullanılamayacak ise kan merkezinden 2-6 C de saklanması gerekir.hastaya verilene 2-6 C de muhafaza edilmelidir. Üst sınırın 6 C olması bakteriyel bulaş riskinin en aza indirilmesi için gereklidir. Alt sınırın 2 C olması hemolizi önleme açısından önemlidir. Buzdolabından çıkarıldıktan sonra 30 dakika içinde hastaya verilmelidir
Taze Dondurulmuş Plazma (TDP) ve Kriyopresipitat TDP kan merkezinde, kullanılıncaya kadar 25 C veya daha düşük ısıda saklanmalıdır. Eritilme işlemi kan merkezinde yapılmalı. Eritildikten sonra 30 dakika içinde hastaya takılmalıdır. Hemen kullanılmayacaksa 2-6 C arasında saklanmalı ve 24 saat içinde tüketilmelidir. Trombosit konsantreleri Kan merkezinden çıkarken ısısın 2-24 C arasında koruyacak bir taşıyıcı içine konulmalıdır. Asla buzdolabına konulmamalı
5.Güvenli kan için hastaneler klinik transfüzyon sürecinin her aşaması için uygulama standartlarına sahip olmalıdır Yazılı düzenlemeler hazırlanmalı Kontroller yapılmalı Sorumlular belirlenmeli Eğitimler düzenlenmeli
I. Kan Bileşeni istek Formu Bulunması gerekli asgari hasta kimlik bilgileri Hastanın adı-soyadı, gün/ay/yıl olarak doğum tarihi, cinsiyeti ve hastane protokol numarasıdır. Eğer hastaya yeni bir protokol numarası verilmiş ise kan merkezine, yeni protokol numarası ile yeni bir kan örneği gönderilir ve kan merkezi bilgilendirilerek aynı hastaya ait iki farklı protokol numarası kaydı kan merkezi otomasyon sisteminde birleştirilir.
Kan bileşeni istek formları ayrıca aşağıdaki bilgileri de içermelidir İstem tarihi Hastanın yattığı/yatacağı bölüm ve oda numarası Kan bileşeni sayı ve tipi, Kanın kullanılacağı zaman Hastanın gebelik, transfüzyon ve transfüzyon reaksiyonu öyküsü Hastanın tanısı, bilinen kan grubu Transfüzyon endikasyonu, Ek işlem isteği (ışınlama, filtrasyon, yıkama vb), is İstemi yapan hekimin imza ve kaşesi
II. Kan grubu tiplendirmesi ve uygunluk testleri için Kan örneği alınması sırasında hasta kimliğinin belirlenmesi Doğru ve güvenilir yanıt vermeye uygun hastaya, adı-soyadı, cinsiyeti ve doğum tarihi (gün/ay/yıl olarak) sorulur. İstem kağıdındaki kimlik bilgileri, hastadan alınan veya bileklikte yazılı bilgiler ile hasta dosyasında yer alan kimlik bilgileri karşılaştırılır. Protokol numarası doğrulanır.
III. Kan grubu tiplendirmesi ve uygunluk testleri için Kan örneği alınması Tüpler, kimlik doğrulaması yapıldıktan sonra etiketlenmelidir. Önceden etiketlenmiş tüpler kullanılmamalıdır. Tüplerin üzerinde; hasta adı-soyadı, doğum tarihi (gün/ay/yıl), cinsiyeti, protokol no, örneğin alındığı tarih yer olmalıdır Birden fazla hastanın aynı oda içerisinde tedavi edildiği bölümlerde kan örneği, her hasta için ayrı zamanlarda alınmalı, bir hastanın işlemi bitirilmeden diğerine geçilmemelidir.
IV. Güvenli Kanın Temininde Kan Merkezi İşleyiş Süreçleri Eksik doldurulmuş istek formu ve etiketsiz örnek tüpleri kan merkezi tarafından kabul edilmez. İstek formu ve örnek tüp etiketi arasında uyumsuzluk vb. Bu tür durumlarda kan merkezi yeni örnek ve/veya ek bilgi isteminde bulunur. Güvensizlik oluşturan örnek imha edilir.
Kan Merkezi Kayıtları Kan merkezi, aynı hastaya ait çift kayıttan kaçınmalıdır. Otomasyon sisteminin olduğu kan merkezlerinde arama, TC kimlik no üzerinden ya da diğer kimlik belirleyicilerden en az üçü (ad-soyad, doğum tarihi, protokol numarası) kullanılarak yapılmalıdır. Gelen her istek için sistemde ayrı numara (istek numarası) bulunmalı ancak aynı hastaya ait tüm istekler tek hasta üzerinde birleştirilmelidir.
Transfüzyon Öncesi Uygunluk Testleri Kan merkezi, önceki kayıtlarından hastanın ABO ve Rh (D) grubunu kontrol etmeli ve yeni örneğin kan grubu ile arasında bir uyumsuzluk bulursa, sorun çözülmeden kan bileşeni çıkışı yapılmamalıdır. Sorunun çözümü için hastadan yeni bir kan örneği istenir. Acil durumlarda, transfüzyon öncesi uygunluk testleri tamamlanmadan kan bileşeninin klinik kullanımı gerekebilir. Böyle bir uygulamanın tüm sorumluluğu endikasyonu koyan hekime aittir. Acil Kan İstem formu doldurulur imzalanır.
Transfüzyon öncesi yapılması gereken uygunluk testleri Hastaya ait eski kayıtların gözden geçirilmesi Alıcı ve vericinin ABO ve Rh (D) gruplaması Alıcı antikor taraması Çapraz karşılaştırma Alıcıya ait örnek transfüzyon için planlanan tarihten en fazla 3 gün öncesine ait olmalıdır. Kullanılan alıcı ve vericiye ait örnekler transfüzyon merkezi laboratuvarına ulaştığı tarihten itibaren 7 gün süre ile +4C de saklanır)
V. ServisteTransfüzyonu başlatma ve transfüzyon takibi Transfüzyona başlamadan önce, transfüzyon hakkında hastaya bilgi verilmeli, soru sormasına fırsat tanınmalı, bilgilendiğinden emin olunmalıdır. Bu süreç bilgilendirilmiş onam formunun imzalatılması ile tamamlanır. Hastanın ve transfüzyonu yapılacak kan ve kan bileşeninin doğru olarak tanımlanması çok önemlidir. Bu basamak, kritik bir hatanın saptanabileceği son fırsattır. Bu nedenle tercihen iki yetkili personel tarafından karşılıklı kontrol edilerek uygulanmalıdır.
Transfüzyon Öncesi Kontroller 1.Hastanın adı soyadı ve doğum tarihi (gün,ay,yıl) sorularak, kan bileşeni uygunuk raporundaki kimlik bilgileri ile karşılaştırılmalıdır. 2. Hastanın kan grup belgesinde bildirilen kan grubu ile kan ünitesi üzerindeki etikette yazan kan grubu karşılaştırılmalıdır. 3. Kan bileşeni uygunluk raporundaki kan ünite numarası ile kan ünitesi üzerindeki numara karşılaştırılmalıdır
Transfüzyon Öncesi Kontroller 4. Kan ünitesi üzerinde çapraz karşılaştırma uygundur ifadesi görülmelidir. Uygunluk testleri tamamlanmadan verilmiş kan ünitesi üzerinde bu durum açık olarak belirtilmiş olmalıdır. 5. Kan ünitesi üzerindeki son kullanım tarihinin geçmemiş olduğu kontrol edilmelidir. 6. Hekimin hastaya verilecek kan bileşeni ve miktarı ile ilgili istemi görülmelidir.
Transfüzyon Öncesi Kontroller Transfüzyona başlanmadan önce, hastanın başlangıç vücut ısısı, kan basıncı, nabız ve solunum sayısı kaydedilir. Transfüzyonu başlatan kişi; transfüzyona başlanan günü, saati, transfüze edilen bileşeni, transfüzyon hacmini ve torba numarasını kaydeder. Rutin bir transfüzyon öncesinde kanın ısıtılması gerekli değildir. Masif transfüzyonda Soğuk aglütinin bulunan olgularda Yenidoğanlarda exchange transfüzyonda kanın ısıtılması önerilir
Transfüzyon izlemi Kan bileşenlerinin transfüzyonu sırasında hastanın dikkatle gözlenmesi zorunludur. Transfüzyonun ilk dakikalarında infüzyon hızı yavaş olmalıdır. Transfüzyonun 15. dakikasında, yaşamsal bulgular tekrar değerlendirilir. Eğer bir sorun yoksa transfüzyon hızı arttırılarak, ürünün istendiği sürede infüzyonunun tamamlanması sağlanır. Transfüzyon süresince her 30 dakikada bir ve tamamlanmasını izleyen birinci saatte yaşamsal fonksiyonlar tekrar kayıt edilmelidir. Transfüzyonun tamamlandığı saat kayıt edilmelidir.
Akut Transfüzyon Reaksiyonları: Akut transfüzyon reaksiyonları, transfüzyon sırasında veya izleyen 24 saat içinde oluşan reaksiyonlardır. Genellikle transfüzyon sırasında veya transfüzyonu izleyen ilk saatlerde ortaya çıkar. Bu nedenle, infüzyonun ilk 15 dakikası daha yoğun olacak şekilde, transfüzyonun tamamlanmasından 1 saat sonrasına kadar hasta yakından gözlenmelidir.
Transfüzyon reaksiyonu ile ilişkili olabilecek belirti ve bulgular Ateş Ağrı: İnfüzyon alanında, göğüste, karında, sırtta, boşluklarda tanımlanabilir. Kan basıncı değişiklikleri: Genellikle akut gelişen hipotansiyon veya hipertansiyon Solunum sıkıntısı: Genellikle dispne, takipne ve hipoksi eşlik etmektedir. Ciltte kızarıklık veya ürtiker. Bulantı: Kusma eşlik edebilir.
Akut transfüzyon reaksiyonu, transfüzyonu uygulayan tüm sağlık personeli tarafından tanınmalı ve şüphe edildiğinde dahi transfüzyon hemen durdurulmalı, gerekli uygulamalar başlatılmalıdır İntravenöz yol %0.9 NaCl solüsyonu ile açık tutulur. Doğru kan ünitesinin doğru hastaya veridiğinden emin olunur. Hastanın hekimine haber verilir.
Akut hemolitik transfüzyon reaksiyonu Anaflaksi Transfüzyon ile ilişkili sepsis Transfüzyonla ilişkili akut akciğer hasarı (TRALI) hızlı tıbbi yardım gerektiren reaksiyonlardır. TRANSFÜZYONA BAĞLI CİDDİ REAKSİYONLARIN TANIMLANMASI, TAKİBİ VE RAPORLANMASINDA İŞLEYİŞ TALİMATI adlı talimata göre hareket et
SONUÇ Güvenli kan ve kan ürünü temin edilir. Güvenli transfüzyon sağlanır. Sürecin tüm aşamaları standart hale getirilir. Personeller eğitimli olur. Alıcının ve vericinin tıbbi riskleri en aza indirilir..