T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ORTAÖĞRETİM 11. SINIF BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ORTAÖĞRETİM 11. SINIF BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ANKARA 2009

ORTAÖĞRETİM 11. SINIF BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ HAZIRLANMASINDA GÖREV ALANLAR PROGRAM DANIŞMANLARI Prof. Dr. Musa DOĞAN Prof. Dr. Abdullah BAYRAM Doç. Dr. Mehmet BAHAR KOMİSYON ÜYELERİ Dr. Raziye AYDINLI Dr. Fatma TEZCAN Dr. İlknur KARACA Esin ÜLGÜT Gülseren ŞENYÜZ PROGRAMA KATKI SAĞLAYANLAR Erol ÖZSOY (Program Geliştirme)

TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI 1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu na göre Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları: Madde 2. Türk Millî Eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini; 1. Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk milletinin millî, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik; laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış hâline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; 3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek, gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; Böylece, bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; öte yandan millî birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı, seçkin bir ortağı yapmaktır.

İçindekiler 1. BÖLÜM: PROGRAMIN TEMELLERİ...1 1.1. Biyoloji Dersi Öğretim Programına Giriş..2 1.2. Programın Vizyonu 3 1.3. Programın Genel Amaçları 4 1.4. Programda Vurgulanan Temel Anlayışlar.4 1.5. Programın Temel Yapısı..17 1.6. Biyoloji Derslerinde Güvenlik.22 1.7. Ders Kitabı Yazarlarına Öneriler.23 Kaynaklar..24 2. BÖLÜM: 11. SINIF ÜNİTELER...28 1.Ünite.....30 2.Ünite......43 3.Ünite......57

ORTAÖĞRETİM 11. SINIF BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI 1. BÖLÜM PROGRAMIN TEMELLERİ 1

1.1. BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GİRİŞ Bilim ve teknoloji alanındaki birikimler son iki yüzyılda olağanüstü bir hızla artmıştır. Diğer alanlarda olduğu gibi biyoloji ve ona bağlı bilim dallarındaki (özellikle genetik, biyoteknoloji, moleküler biyoloji vb.) gelişmeler, insanlık tarihini pek çok açıdan değiştirebilecek bir konuma gelmiştir. Biyoloji ve onun teknolojik uygulamaları; insanların günlük hayatını, toplum ve çevreyi önemli ölçüde etkilemektedir. Bireyler, biyolojinin her geçen gün yaşamın anlaşılmasına sağladığı katkıları fark etmektedir. Ülkeler hızla gelişen bilimsel bilgi ve buna bağlı olarak değişen teknolojiyi bireylerin doğru algılamalarını sağlamak, çağın gerektirdiği bilgi, beceri ve anlayışları kazanmalarına fırsat tanımak, bir bilim insanının bakış açısıyla çevrelerini tanıyabilmeleri amacıyla öğretim programlarını düzenli olarak değiştirme ve geliştirme çabasında olmuşlardır. Ülkemizde de özellikle son yirmi yıl içerisinde bilimsel çalışma sonuçlarındaki öğrenme, öğretme ve değerlendirmeye bakış açılarındaki radikal değişim dikkate alınarak birçok dersin öğretim programı yenilenmiştir. Bu bağlamda 2004 yılında yapılandırmacı anlayış temelinde ilköğretim düzeyinde diğer derslerle birlikte geliştirilen 4-8. Sınıflar Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ndaki bilgi, beceri, tutum, değer ve anlayışlara yönelik kazanımlar ortaöğretim biyoloji, fizik, kimya dersleri için önemli bir temel oluşturmaktadır. Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı değişikliği ve diğer derslerdeki program geliştirme çalışmaları, biyoloji alanındaki hızlı gelişmeler, eğitim bilimleri, bilişsel psikoloji, ölçme ve değerlendirme alanındaki yenilikler; çeşitli gelişmiş ülkelerin fen bilimleri alanındaki program geliştirme çalışmaları, ortaöğretim kurumlarının üç yıldan dört yıla çıkarılması ve mevcut programla ilgili çeşitli öneriler biyoloji dersi için de bir program geliştirme çalışmasını gerekli hâle getirmiştir. MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığınca yürütülen öğretim programları yenileme ve geliştirme çalışmaları çerçevesinde Biyoloji Dersleri Program Geliştirme Komisyonu kurulmuştur. İlgili komisyonca hazırlanan Ortaöğretim 9-12. Sınıflar Biyoloji Dersi Öğretim Programı, biyoloji öğretiminin dayandığı kavram ve teorileri, becerileri, tutum ve değerleri kapsamaktadır. Söz konusu öğretim programının tamamı uygulamada bağlayıcı olduğu için bir bütün olarak ele alınması önem arz etmektedir. 9-12. Sınıflar Biyoloji Dersi Öğretim Programı nın geliştirilmesi esnasında; Talim ve Terbiye Kurulunca kabul edilen Lise Biyoloji Dersi Öğretim Programlarının tamamı gözden geçirilerek içerik, süreç ve değerlendirme açısından farklılık ve benzerlikler tespit edilmiştir. Ayrıca Çevre ve İnsan Dersi Öğretim 2

Programı da IV. Çevre Şurası nda alınan tavsiye kararlar çerçevesinde gözden geçirilmiştir. Uluslararası fen sınavlarında başarılı olan gelişmiş ülkelerin biyoloji öğretim programları eleştirel bir bakış açısıyla incelenerek içerik, süreç ve beceriler açısından ortak olan hususlar ülkemiz gerçekleri de göz önünde tutularak programa yansıtılmıştır. İçeriği gereği, biyoloji dersleri için bir ön gereklilik olan 4 8. Sınıflar Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ve daha önce hazırlanan 2000 yılında kabul edilen Fen Bilgisi Öğretim Programı incelenmiş, bu programlarda yer alan birçok yeni yaklaşımdan önemli ölçüde faydalanılmıştır. 1997 yılında kabul edilen Biyoloji Dersi Öğretim Programı na yönelik illerden gelen raporlar, sivil toplum kuruluşlarının ulaşılabilen raporları titizlikle irdelenmiştir. Bu raporlarda ön plana çıkan görüşlerin (Bu görüşler daha çok içerik ve konuların sınıflar arası dağılımına yöneliktir.) programa yansıtılmasına özen gösterilmiştir. Uluslararası ve özellikle ulusal alanda biyolojiye yönelik (program, öğrenme ve öğretim teknikleri vb.) yüksek lisans, doktora tezlerinde ve akademik yayınlarda belirtilen hususlar (özellikle biyolojide sık rastlanan kavram yanılgıları ve öğrenciler tarafından zor olarak algılanan konular) tespit edilerek bunların giderilmesine yönelik önlemlerin programa yansıtılmasına dikkat edilmiştir. 1.2. PROGRAMIN VİZYONU Biyolojiyi herkesin severek, zevk alarak öğrenebileceği ve biyolojide herkesin başarılı olabileceğini varsayan Biyoloji Dersi Öğretim Programı nın vizyonu biyoloji okuryazarı bireyler yetiştirmektir. Biyoloji okuryazarı bir birey; Genelde bilimin, özelde biyolojinin doğasını anlar ve özümser. Kendisini tanıyabilmesi ve çevresindeki olayları anlayabilmesi için biyoloji öğrenmenin gerekliliğini idrak eder. Biyolojiye ait anahtar kavramlar etrafında yapılanmış anlamlı bir bilişsel yapıya sahiptir. Geçmiş, bugün ve gelecekle ilgili olarak bilim-teknoloji-toplum-çevre arasındaki etkileşimi analiz eder. Karşılaşacağı problemleri bilimsel yöntemi kullanarak çözme eğilimindedir. 3

Ruhen ve bedenen sağlıklı, yeteneklerinin farkında sosyal bir birey olarak çeşitli iletişim becerilerine, tutum, değer ve anlayışlara sahiptir. Biyolojiye ilişkin çalışma alanlarında gerekli teknolojik ve psiko-motor becerileri elde etmiştir. 1.3. PROGRAMIN GENEL AMAÇLARI Tüm bireylerin biyoloji okuryazarı olarak yetişmesi vizyonuna sahip bu programda öğrenciler; Bilimin doğasını anlar. Genelde fen bilimlerinin, özelde biyolojinin uğraşı alanlarını öğrenerek bilimin kültüre nasıl katkıda bulunduğuna ilişkin bilgileri geliştirir. Biyolojiye ilişkin çağın gerektirdiği bilgi, beceri, tutum ve değerlere sahip olur ve tüm bunları doğal dünyayı daha iyi anlamak için kullanır. Sorumluluk taşıyan bilinçli bir birey olarak bilimsel değerlerin birey, toplum ve çevre açısından önemini fark eder ve bu değerleri özümser. Günlük hayatla ilgili sorunların çözümünde biyoloji bilgisini kullanır. Karşılaşılan problemlerin çözümünde bilimsel metodu kullanır. Biyoloji ile ilgili meslekler için gerekli bilişsel ve duyuşsal temelleri oluşturur. Sahip olduğumuz biyolojik zenginliklerin tanınmasına ve korunmasına yönelik gerekli bilinci kazanmış bir birey olarak farklı etkinliklere katılır. Yukarıda ifade edilen bu genel amaçlara ilaveten bu program, biyoloji öğretimi yoluyla öğretmen rehberliğinde öğrenci merkezli etkinlikleri ön plana çıkaran; bireysel farklılıkları dikkate alan ama sosyal becerileri de göz ardı etmeyen; ürün kadar süreç odaklı bir değerlendirme anlayışını benimsemiş yapılandırmacı yöntem (constructivism) ile öğretime katkı sağlamayı hedeflemektedir. 1.4. PROGRAMDA VURGULANAN TEMEL ANLAYIŞLAR Biyoloji Okuryazarlığının Gereklerini Gözetme Programın vizyonuna paralel olarak ünite kazanımlarında, ünite değerlendirme örneklerinde biyoloji okuryazarlığının gerekleri gözetilmiş, öğrencilerin biyoloji okuryazarı 4

bireyler olarak yetişmeleri için programın elverişli bir çerçeve oluşturmasına özen gösterilmiştir. Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı Programının hazırlanmasında birçok öğrenme yaklaşımı dikkate alınmıştır. Bilginin pasif olarak ya da kişisel bir katkıda bulunma olmaksızın inşa edilemeyeceğini; anlamanın, adaptasyon sonucu ortaya çıktığını; kişinin kendi tecrübeleri, bilgi ve birikimleriyle tartışılan konu arasında uyum sağlanarak ele alınan konuyu anladığını; bilginin etkileşim sonucu oluşturulduğunu; kullanılan dil ve içinde bulunulan sosyal yapının bu etkileşimde önemli rol oynadığını ileri süren yapılandırmacı öğrenme yaklaşımından büyük ölçüde faydalanılmıştır. Yapılandırmacı öğrenme yaklaşımı, ifade edilen tüm bu varsayımlar nedeni ile öğrenci merkezli öğrenme yaklaşımlarını (proje, drama vb.) ve öğretmen rehberliğini ön plana çıkarmaktadır. Bu öğretim programı da yapılandırmacı yaklaşımı benimsemekle birlikte program uygulanırken öğretmen ve öğrenci merkezli yöntem, teknik ve stratejiler, konunun durumuna bağlı olarak kullanılabilir. Sarmallık Bu programda konular, bir sınıfın belirli bir döneminde ve bir defa işlenmek yerine bütün sınıflara dağıtılmıştır. Başka bir ifade ile konular; basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, somuttan soyuta ilkesine göre her sınıfta biraz daha genişletilmiş, anahtar kavramların etrafındaki örüntü her defasında biraz daha artırılmıştır. Çevre konularıyla ilgili 9. sınıftan 12. sınıfa kadar devam eden ünitelerdeki önerilen konu başlıkları ile ilgili örnek aşağıda verilmiştir. Tablo 1. Çevre ile ilgili ünitelerdeki konuların yapılandırılması 9 10 11 12 * Çevre Sorunları * Ekosistemin Yapısı * Komünite Ekolojisi *Sürdürülebilirlik * Atatürk ün Doğa *Ekosistemde Enerji * Popülasyon * Biyolojik Çeşitliliğin ve Çevre anlayışı Akışı ve Madde Döngüleri *Ekosistemlerin Önemi Ekolojisi * Biyomlar Korunması * Çevrenin Rehabilitasyonu 5

Öğrencilerin Zihinsel ve Fiziksel Gelişim Seviyelerini ve Bireysel Farklılıklarını Gözetme Kazanımların yazılmasında ve sarmal yapının oluşturulmasında öğrencilerin göstereceği zihinsel ve fiziksel gelişim düzeyleri gözetilmiş, bireysel farklılıklar dikkate alınmıştır. Öğrenciler arasında birçok açıdan farklılıklar bulunabilir. En geniş anlamı ile bireysel farklılıklar olarak ifade edilebilecek bu değişkenlerin bir boyutu; bireyin zihinsel operasyonlarını ve alışılmış bilgi işlem becerilerini (öğrenme stilleri, bilişsel stiller, öğrenme stratejileri, motivasyon stilleri vb.) betimler. Diğer boyutu cinsiyet, sosyo-ekonomik durum vb. olarak ifade edilebilir. Bu öğretim programı farklı bireysel özelliklere sahip öğrencilerin bulunabileceği gerçeğinden hareketle, öğretmenlerin öğretim yöntem ve tekniklerini çeşitlendirmelerini, mümkün olduğu kadar çeşitli ölçme ve değerlendirme tekniklerini kullanmalarını önermektedir. İlgili Diğer Derslerin Öğretim Programları ile Paralellik ve Bütünlük Lise fizik ve kimya derslerindeki eş zamanlı değişim dikkate alınarak bu derslerin öğretim programlarındaki kazanımları ile paralellik ve bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Performansa dayalı ölçme ve değerlendirme yaklaşımı Son yıllarda yaşanan gelişme ve değişmeler, toplumların - geleceğin bireyleri olan - öğrencilerden beklentilerini de değiştirmiştir. Günümüzde öğrenciler temel bilgi, beceri ve tutumların yanı sıra eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, problem çözme, araştırma yapma, takım çalışması yapma, sonuç çıkarma, değerlendirme, etkili iletişim kurma, analiz yapma vb. bilgi, beceri ve tutumlara da ihtiyaç duymaktadırlar. Beceri ve bilgilerdeki değişmeler, öğretim programlarının yenilenmesi gerekliliğini de ortaya çıkarmıştır. Yeni öğrenme hedeflerine göre hazırlanan öğretim programları, öğretim ve değerlendirme arasındaki ilişkiyi de değiştirmektedir. Bu değişimler, temel bilgi, beceri ve tutumların öğrenciler tarafından kazanılıp kazanılmadığına ilişkin dolaylı bilgi sağlayan çoktan seçmeli, eşleştirme, boşluk doldurma, kısa yanıtlı, doğru yanlış vb. madde türlerinden oluşan geleneksel ölçme ve değerlendirme araçlarının yanı sıra, öğrencilerin daha üst düzey bilişsel beceri, tutum ve bilgilere ilişkin kazanımlarının doğrudan gözlemlenmesine imkân sağlayan performansa dayalı değerlendirme yaklaşımının kullanılmasını gerekli kılmaktadır. Geleneksel değerlendirmede eğer bir öğrenci çoktan seçmeli bir testte başarılı olduysa bu sonuca bakarak dolaylı bir şekilde öğrencinin gerçek yaşamda benzer bir durumla karşılaştığında başarılı 6

olacağı varsayılmaktadır. Ancak, bir öğrencinin deney yapmaya ilişkin çoktan seçmeli bir testten yüksek not alması bu öğrencinin laboratuvarda başarılı bir deney yapacağı anlamına gelmemektedir. Öğrencinin deney yapmasına fırsat tanınarak öğrencinin sahip olduğu bilgi ve beceriyi uygulamalı olarak göstermesi gerekmektedir. Bu nedenle, geleneksel ve performansa dayalı değerlendirme yaklaşımlarının birlikte ve dengeli bir şekilde kullanılması öğrencilerin öğrenmesi ve ilerlemelerine ilişkin daha bütün, doğru ve etkili bilgi toplanmasını sağlayacaktır. Öğrencilerin bilgiyi kavrayıp kavramadıkları hakkında tespitte bulunmak için geleneksel ölçme ve değerlendirme araçları etkili olurken, sahip oldukları bilgiyi gerçek durumlarda ne oranda uygulayabilecekleri konusunda tespitte bulunmak için ise performansa dayalı değerlendirme araçları etkili olacaktır. Alternatif değerlendirme ya da otantik değerlendirme olarak da adlandırılan performansa dayalı değerlendirme, öğrencilerin bir yanıt ya da ürün ortaya koyarak kendi bilgi, beceri ve stratejilerini göstermelerini gerektirir. Performansa dayalı değerlendirme, öğrencilerden yetkinlik kazandıkları bilgi, beceri ve tutumları uygulamak için belirli yeterlilikleri göstermelerinin istenmesi olarak da tanımlanmaktadır. Öğrencilerden temel bilgi ve becerilerinin uygulamalarını göstermeleri için gerçek yaşama ilişkin birtakım görevleri yerine getirmelerinin istendiği performansa dayalı değerlendirme iki bölümden oluşmaktadır: 1. Performans görevleri 2. Değerlendirme (puanlama) araçları. 1. Performans Görevleri Belirli ölçütlere göre değerlendirilen öğrenme etkinlikleridir. Performans görevleri öğrencilerin belirli bilgi ve becerileri gösterme ve uygulama yeteneklerini değerlendirmekte kullanılmaktadır. Performans görevleri, bir görevi ya da kullanılan işlemleri açıklama, hipotez oluşturma, deney yapma, plan yapma, yeni problemler oluşturma, genellemeler yapma, bir durumu tanımlama, çözüm yolları önerme vb. kapsayabilir. Performans görevleri öğrencilerin üst düzey bilişsel becerilerini (neden sonuç analizi, tümevarımsal ve tümdengelimsel akıl yürütme, deney oluşturma, problem çözme vb.) kullanmalarına imkân verecek şekilde tasarlanmalı ve gerçek yaşamla uyumlu olmalıdır. Performans görevleri, sürecin ya da ürünün değerlendirilmesini sağlar. Bireysel ya da grup çalışması şeklinde düzenlenebilir. Kısa süreli ya da uzun süreli olabilir. Performans görevlerinin puanlanması dereceli puanlama anahtarları, anekdot kayıtları, kontrol listeleri ya da derecelendirme ölçekleri ile yapılmaktadır. 7

2. Değerlendirme (Puanlama) Araçları Ürün ya da süreç içindeki performans daha önceden belirlenmiş ölçütlere göre hazırlanmış dereceli puanlama anahtarları, anekdot kayıtları, derecelendirme ölçekleri ya da kontrol listeleri kullanılarak değerlendirilebilir. a. Anekdot kayıtları (not alma) Öğrenciler üzerinde yapılan gözlemlerin yazılı tanımlamalarıdır. Öğretmenin, dersin işlenişi ya da bir etkinliğin gerçekleştirilmesi sırasında öğrencilerin performanslarına ilişkin olarak not almasıdır. Bu notlar bir dosyada ya da defterde toplanabilir. Ancak, notların üzerine tarih ve etkinliğin adının belirtilmesi yerinde olacaktır. Tarih:../../... Etkinliğin Adı:... Sınıf listesi Notlar Özgür Özdemir Sınıftaki tartışmaya pek fazla katılmadı. Konuya ilişkin daha fazla çalışma yapmalı. Elif Ülger b. Kontrol listeleri Gözlemlemek istenilen belirli kavramların, becerilerin, işlemlerin ve tutumların listesidir. Kontrol listeleri, öğrencinin hedeflenen düzeye gelip gelmediğini belirlemek için kullanılır. Kontrol listeleri ders esnasında ya da değerlendirilmek istenilen etkinlik sırasında doldurulmalıdır. Bunlar sıklıkla kullanılabilecek şekilde tasarlanmalıdır. Kontrol listeleri çoğunlukla gözlemlerin kaydı için kullanılmaktadır. Bunların not verme amaçlı kullanılmaları pek önerilmemektedir. Aşağıdaki kontrol listesi öğrencinin biyoloji ile ilgili bir konuda araştırma yaparken göstermiş olduğu performansa ilişkin gözlemlerin kaydedilmesi için hazırlanmıştır. Mevcut ölçütleri okuduktan sonra, bunların öğrenci tarafından sergilendiğini düşünüyorsanız evet, düşünmüyorsanız hayır sütununa X işareti koyunuz. Öğrencinin performansına ilişkin diğer düşüncelerinizi ise yorum sütununa not edebilirsiniz. 8

Ölçütler Evet Hayır Yorum Araştırma Süreci 1. Araştırmaya başlamadan önce uygun bir araştırma planı hazırladı. 2. Araştırma için verilen süreyi etkili şekilde kullandı. 3. Konuya ilişkin doğru kaynakları topladı. 4. Zorlandığı durumlarda başkalarından yardım istedi. 5. Araştırma raporunu zamanında teslim etti. 6. 7.. Araştırma Raporu 1. Konuya ilişkin kavramları doğru ve yerinde kullandı. 2. Kaynaklardan elde ettiği bilgileri doğru şekilde yorumladı. 3. Kendi yorumlarını kattı. 4. Yapmış olduğu yorumları tarihsel kanıtlarla destekledi. 5. Anlatım ve yazım kurallarına uydu. 6.. 7.. c. Derecelendirme ölçekleri Öğrenci çalışmasında gösterilen belirli kavramların, becerilerin, işlemlerin ya da tutumların ne oranda kazanıldığını tespit etmek için kullanılan araçlardır. Bunlar öğrenci performansının bir bütün olarak tanımlanması gereken (tartışmaya katılım vb.) durumlarda kullanışlıdır. Aşağıdaki derecelendirme ölçeği örneği öğrencinin biyoloji ile ilgili bir konuda araştırma yaparken göstermiş olduğu performansa ilişkin gözlemlerin kaydedilmesi için hazırlanmıştır. Mevcut ölçütleri okuduktan sonra, bunların öğrenci tarafından ne oranda sergilendiğini düşünüyorsanız ilgili sütuna X işareti koyunuz. 5 Çok iyi 4 İyi 3 Orta 2 Kötü 1 Yetersiz 9

Ölçütler Araştırma Süreci 5 4 3 2 1 1. Araştırmaya başlamadan önce uygun bir araştırma planı hazırladı. 2. Araştırma için verilen süreyi etkili şekilde kullandı. 3. Konuya ilişkin doğru kaynakları topladı. 4. Zorlandığı durumlarda başkalarından yardım istedi. 5. Araştırma raporunu zamanında teslim etti. 6.. Araştırma Raporu 5 4 3 2 1 1. Konuya ilişkin kavramları doğru ve yerinde kullandı. 2. Kaynaklardan elde ettiği bilgileri doğru şekilde yorumladı. 3. Kendi yorumlarını kattı. 4. Yapmış olduğu yorumları tarihsel kanıtlarla destekledi. 5. Dil ve yazım kurallarına uydu. 6.. Puanlama: Ölçüt sayısının örnekteki gibi 10 olduğu varsayıldığında, öğrencinin bu formdan alacağı maksimum puan 10 x 5 = 50 dir. Örneğin, öğrenci 50 üzerinden 30 puan almış olsun. Öğrencinin formda almış olduğu puan 100 lük not sistemine dönüştürüldüğünde; 100 x 30 = 3000, 3000 / 50 = 60 tır. 60, öğrencinin yüz üzerinden almış olduğu nottur. d. Dereceli puanlama anahtarları Bir ürünün, çalışmanın, etkinliğin ya da cevabın niteliğinin değerlendirilmesinde kullanılan puanlama rehberidir. Dereceli puanlama anahtarı, öğrenci performansını belirli ölçütlerle değerlendirebilmek için hazırlanan bir çeşit derecelendirme ölçeği olarak da tanımlanabilir. Dereceli puanlama anahtarları, öğretmenin öğrencilerden beklentilerini açıkça belirttiği için öğrenme-öğretme sürecinde, hem öğrenciler hem de öğretmenler açısından yararlı bilgiler sağlar. Dereceli puanlama anahtarları sayesinde öğretmenin öğrencilerden beklentileri somut ve anlaşılır hâle gelir. Böylece öğrenciler, kendilerinden beklenenin ne olduğunu bilirler ve kabul edilebilir bir performans görevinin hangi ölçütleri karşılaması gerektiğini anlarlar. Dereceli puanlama anahtarı daha nesnel bir değerlendirme aracıdır. Öğrencinin performansı karne notu olarak değerlendirilecek ise değerlendirme aracı olarak dereceli puanlama aracının kullanılması önerilmektedir. 10

Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı örneği öğrencinin biyoloji ile ilgili bir konuda araştırma yaparken göstermiş olduğu performansa ilişkin gözlemlerin kaydedilmesi için hazırlanmıştır. Mevcut ölçütleri okuduktan sonra, bu ölçütlere ilişkin açıklamalardan hangisinin öğrencinin performansını tam olarak yansıttığını düşünüyorsanız o açıklamaya ilişkin rakamı puan sütununa yazınız. Ölçütler Araştırma Süreci 4 3 2 1 Puan 1. Plan oluşturma ve uygulama 2. Kaynak kullanma Araştırma öncesinde araştırma sürecini etkili şekilde planladı ve planını öğretmeniyle paylaştı. Yapmış olduğu plana tam anlamıyla uydu. Araştırma raporunu tam zamanında teslim etti. Konuya ilişkin çok fazla ve çeşitli kaynak kullandı. Toplamış olduğu kaynakları pratik bir şekilde düzenledi. Kullandığı kaynaklar konuyla ilişkiliydi. 3. İş birliği yapma Araştırma sürecinde takıldığı yerlerde öğretmeninden, arkadaşlarından ve etrafındaki diğer kişilerden yardım istedi. Gerekli olduğunda arkadaşlarıyla iş birliği yaptı. Arkadaşlarını kendi araştırmaları konusunda teşvik etti. 4 Araştırma Raporu 1. Kavrama Konuya ilişkin kavram, olgu ve prensipleri doğru ve yerinde kullandı. Konuya kendi yorumlarını da kattı. 2. Delil sunma Kaynaklardaki bilgileri doğru bir şekilde sundu. Yapmış olduğu yorumları ve çıkarımları uygun kaynaklardaki delillerle destekledi. 3. Dil kullanımı Dil ve yazım kurallarına tam olarak uydu. 4. 5. Araştırma öncesinde araştırma sürecine ilişkin plan yaptı. Yapmış olduğu plana çoğunlukla uydu. Araştırma raporunu zamanında teslim etti. Konuya ilişkin yeterli sayıda kaynak kullandı. Kaynakların çoğunluğu konuyla ilişkiliydi. Kaynaklarını düzenledi. Araştırma sürecinde takıldığı yerlerde öğretmeninden yardım istedi. Gerekli durumlarda arkadaşlarıyla iş birliği yaptı. Konuya ilişkin kavram, olgu ve prensipleri doğru şekilde kullandı. Bazı yerlerde kendi yorumlarını kattı. Kaynaklardaki bilgileri doğru şekilde kullandı. Yorumlarının bazılarını uygun delillerle destekledi. Dil ve yazım kurallarını kullanırken az sayıda önemsiz hata yaptı. Araştırma sürecine ilişkin planlama yaptı ancak plana tam anlamıyla uymadı. Araştırma raporunu teslim tarihinden bir iki gün sonra teslim etti. Konuya ilişkin kaynak kullandı ancak kaynaklardan bir kısmı konuyla tam anlamıyla ilişkili değildi. Araştırma sürecinde sadece bir iki kez öğretmeninden yardım istedi. Arkadaşlarıyla pek fazla işbirliği yapmadı. Konuya ilişkin kavram, olgu ve prensipleri kullanırken bazı hatalar yaptı. Kaynaklardaki bilgileri aktarırken bazı hatalar yaptı. Ancak, raporda daha çok kaynaktaki bilgilere bağlı kaldı. Dil ve yazım kurallarını kullanırken bazı ciddi hatalar yaptı. Araştırma süreci öncesinde bir plan yapmadı. Araştırma raporunu oldukça geç teslim etti. Konuyla ilgili olarak yeteri kadar kaynak kullanmadı. Kullandığı kaynaklar ders kitabı ile sınırlıydı. Araştırma sürecinde takıldığı konularda hiç kimseden yardım istemedi ve arkadaşlarıyla gerekli durumlarda iş birliğinde bulunmadı. Konuya ilişkin kavram, olgu ve prensipleri kullanırken ciddi hatalar yaptı. Tamamen kitaptan aldıklarını aktardı. Kaynaklardan edindiği bilgileri hiçbir yorum katmadan olduğu gibi aktardı. Ciddi ve çok sayıda dil ve yazım kuralı hatası yaptı. 11

Ölçme ve Değerlendirmede Dikkat Edilmesi Gerekenler 1. Seçilen ölçme ve değerlendirme yöntem ve teknikleri ders programında hedeflenen kazanımlara uygun olmalıdır. Ölçme değerlendirme araçları ve değerlendirme ölçütlerinin programın temel amaçlarına hizmet eder nitelikte olmalarına ve programda kazandırılması hedeflenen becerileri (eleştirel düşünme, problem çözme vb.) kapsamasına ve öğrencilerin mesleki yeterliliklerini (iletişim kurma, takım çalışması vb.), becerilerini desteklemesine dikkat edilmelidir. 2. Öğretmenler geleneksel değerlendirme araçları (çoktan seçmeli, doğru-yanlış, eşleştirme, boşluk doldurma, kısa cevaplı sorular vb.) ile performansa dayalı değerlendirme araçları arasında seçim yapmak zorunda değillerdir. Her iki değerlendirme yaklaşımının birlikte ve dengeli kullanılması öğrenci kazanımlarının daha etkili değerlendirmesini sağlayacaktır. 3. Öğretim programında sunulan ölçme ve değerlendirme araçlarına ilişkin formlar örnek olarak sunulmuştur. Bu formların aynı şekilde kullanılması zorunlu değildir. Formlar ve formlarda yer alan ölçütler, sınıf mevcudu, çevre ve sınıf imkânları, dersin işleniş yöntemi, süre vb. faktörler göz önünde bulundurularak yeniden yapılandırılabilir. Formların kullanımı daha pratik bir hâle getirilebilir. 4. Performansa dayalı değerlendirme yapmak için verilen performans görevlerinde öğrencilerin performansının, daha önceden hazırlanmış ölçütlerden oluşan değerlendirme araçlarından (dereceli puanlama anahtarı, derecelendirme ölçeği vb.) biri ile değerlendirilmesi ve puanlanması gerekmektedir. 5. Öğrencilerin performansına ilişkin değerlendirme sonuçları hakkında öğrencilere değerlendirme sonrasında mümkün olduğunca kısa sürede geri bildirim verilmelidir. 6. Sınıfta yapılan her türlü etkinliğin değerlendirilmesi zorunlu değildir. Öğrencilerin üst düzey bilişsel becerilerini en etkili şekilde ölçtüğü düşünülen etkinlikler bir değerlendirme aracı gibi kullanılarak değerlendirilmeli ve nota dönüştürülmelidir. 7. Değerlendirme amaçlı kullanılan formlar, etkinliğin ya da performans görevlerinin öğrenci tarafından sınıf içinde gerçekleştirildiği sırada doldurulmalıdır. 8. Sınıf mevcudunun kalabalık olduğu durumlarda, her bir öğrencinin her performans görevi için tek tek değerlendirilmesi çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Grup çalışmaları bu nedenle oldukça pratiktir. Grup çalışması şeklinde verilen performans görevlerinde, her grup ayrı ayrı değerlendirilerek grubun aldığı not ya da puan tüm grup üyelerine verilebilir. Fakat grup üyelerinin grup çalışmasına katkı düzeyleri akran değerlendirme ve grup değerlendirme süreçleri de kullanılarak yürütülmeli ve değerlendirmede objektiflik gözetilmelidir. 12

9. Verilen performans görevleri öğrencilerin bilgiyi aynen sunmalarını gerektirecek şekilde değil; bilgiyi transfer etme, yorum yapma, analiz etme vb. üst düzey becerileri de kullanmalarını gerektirecek şekilde düzenlenmelidir. 10. Öğretmen rehberliğinde aşağıdaki proje örneklerinden veya program sınırlılıkları dâhilinde öğrencinin ilgisini çekecek başka proje konusu da seçilebilir. Projeler, bireysel veya grup çalışması olarak yapılabilir. Biyoloji Dersinin Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Ölçme ve Değerlendirme Araçları Biyoloji dersinin değerlendirilmesinde çoktan seçmeli, eşleştirme, kısa cevaplı, doğruyanlış, boşluk doldurma vb. türdeki sorulardan oluşan yazılı sınavlar ve testlerin yanı sıra performans görevleri de kullanılmalıdır. Biyoloji dersinin değerlendirilmesinde kullanılabilecek performans örnekleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 13

Performans Görevi Örnekleri Yaratıcı Performanslar Proje Grafik Düzenleyiciler Kavram haritaları, tablo grafik oluşturma, yapılandırılmış grid vb. Öz Değerlendirme ve Akran Değerlendirme Yazılı Görevler: Deney raporu, araştırma raporu vb. Sunular BİYOLOJİ DERSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE KULLANILABİLECEK PERFORMANS GÖREVİ ÖRNEKLERİ Açıklama Öğrencilerin biyoloji dersine ilişkin kavram, olay, olgu ve prensiplere ilişkin kavramalarını göstermelerinin yanı sıra, iletişim kurma, kendini ifade etme, yaratıcılık, katılımcılık, kendini değerlendirme, sorumluluk alma, sorun çözme, eleştirel düşünme, iş birliği yapma vb. becerilerini göstermelerine imkân sağlamak için yaratıcı performans görevleri kullanılabilir. Biyoloji dersinde deney yapma, sınıf ya da okul panosu oluşturma, resim yapma, çevre kampanyası düzenleme, çevre konulu afiş hazırlama, dergi ya da gazete hazırlama vb. yaratıcı performans görevleri verilebilir. Öğrencilere yaratıcı performans görevlerini yerine getirirken kendi bilgilerini göstermek için farklı öğrenme ve iletişim becerilerini kullanma fırsatı sağlanmalıdır. Projeler, farklı bilgi ve becerilerin ölçülmesinde kullanılabilecek yazılı performans görevlerindendir. Öğrenciler bir yıl içinde istedikleri ders ya da derslerden proje hazırlayabilirler. Projeler mümkün olduğunca çok fazla sayıda bilgi ve beceriyi işe koşmayı gerektirecek şekilde tasarlanmalıdır. Sadece ürün olarak değil, projelerin bazı kısımları sınıfta yaptırılarak süreç olarak da değerlendirilmeleri daha yararlı olacaktır. Projeler sunum, dergi, makale yazma vb. performans görevleri ile birleştirilerek de kullanılabilir. Grafik düzenleyiciler, öğrencilerin düşünmelerini temsil eden haritalardır. Öğrencilerin kavramları ya da süreçleri sunmaları için sıralama, karşılaştırma ve sınıflama gibi becerilerini kullanmalarını gerektirir. Grafik düzenleyiciler, karmaşık ilişkileri belirginleştirir ve soyut fikirlerin daha somut ve görülebilir olmasını sağlarlar. Bu araçlar öğrencilerin anladıkları bilgileri görsel olarak ifade etme ve karşılaştırma imkânı sağlar. Öğrencilerin daha önceki anlamalarını örneklendirmelerini sağlar. Düşüncelerin görsel olarak ifadesine fırsat verirler. Öğrencilerin mevcut bilgilerini değerlendirmelerine yardımcı olurlar. Grafik düzenleyiciler yaratıcı ve teşvik edicidir. Ayrıca, geleneksel yazılılardan ya da nesnel madde türlerinden daha eğlencelidirler. Sunumlarda ve projelerde kullanışlı olabilirler. Öz değerlendirme ve akran değerlendirme, öğrencilere öğrenmelerinin daha fazla sorumluluğunu almaları için fırsat sağlamaktadır. Ayrıca öğrencilerin kendi çalışmalarını ve arkadaşlarının çalışmalarını eleştirel bir gözle değerlendirmelerine, yapmış olduğu değerlendirmeleri uygun bir dille ifade etme gibi konularda da fırsat sağlamaktadır. Öz değerlendirmede öğrenci kendi etkinlikleri hakkında düşünerek öğrenmeyi öğrenirken, akran değerlendirmede öğrenci diğer öğrencilerin etkinliklerine ilişkin düşünceleri ile öğrenmeyi öğrenir. Yazılı görevler, öğretmen tarafından öğrencinin ilerlemesi, öğrencilerin plan yapma, organize etme ve üretme becerileri hakkında bilgi veren yazılı ürünlerin toplanmasıdır. Bunlar bireysel ya da grup çalışması olarak düzenlenebilir. Yazılı raporlar sunularla birleştirilebilir ya da ayrı olarak değerlendirilebilir. Bu içerik, beceri gelişimi, göreve karşı öğrencilerin tutumunun yanı sıra yazılı materyalin oluşturulması sırasındaki öğrenme süreçlerini değerlendirmek için kullanılabilir. Sunular öğrencilerin bildiklerini ve kavradıklarını sözlü olarak diğer insanlarla aktarma yeterliliklerinin değerlendirilmesinde kullanılabilir. Ayrıca, öğrencilerin topluluk önünde konuşma, düşüncelerini, görüşlerini paylaşma ve savunma, sözlü ve sözsüz iletişim ögelerini kullanma gibi beceri ve yeterliliklerinin değerlendirilmesinde etkili ölçme ve değerlendirme araçlarıdır. Sunular, bireysel ya da grup çalışması şeklinde olabilir. Bunlar yazılı ödevlerle de birleştirilebilir. ** Not: Tabloda yer alan performans görevleri tek tek kullanılabilecekleri gibi birbirleri ile ilişkilendirilerek ya da birleştirilerek de kullanılabilirler. Değerlendirme (Puanlama) Araçları Dereceli Puanlama Anahtarı Kontrol Listeleri Değerlendirme Ölçeği Not Alma 14

PROJE ÖRNEKLERİ 1. Çevre sorunları ve bunların çözümüne ilişkin toplum bilincinin ortaya çıkarılmasına yönelik röportaj, rapor ve sunu çalışmaları yapılması 2. Bitki büyümesinde hormonların etkisinin araştırılması 3. Tarımsal üretimde kullanılan bazı tahıl türlerinin sonbaharda ekilme nedenlerinin araştırılması 4. Tohumun çimlenmesinde mevsimsel değişimin etkisinin irdelenmesi 5. Tohumlarda hastalıklara direnç ile ilgili olarak yapılan biyoteknolojik çalışmaların araştırılması 6. Bitkisel hormonların ya da gübrelerin bilinçsiz kullanımının olası sonuçlarının araştırılması 7. Yakın çevresinde ve ülkemizdeki nesli tükenme tehlikesi gösteren türlerin korunmasına yönelik uygulanabilir öneriler geliştirilmesi 8. Hassas ekosistemlerin araştırılması ve korunmasına yönelik öneriler geliştirilmesi 9. Doğal ve insan kaynaklı etkilerin bazı özel yaşam alanlarında bulunan canlılar üzerine etkilerinin araştırılması 10. Ekosistemlerin sürdürülebilirliğinin araştırılması 11. Sivil toplum kuruluşlarının doğal kaynakların ve çevrenin korunmasına yönelik faaliyetlerinin sorgulanması 12. Türkiye de erozyonun boyutları, nedenleri, ekolojik etkilerinin araştırılması, bireysel ve iş birliğine dayalı çözüm önerileri üretilmesi 13. Günlük hayatta kullanılan çeşitli ürünlerin çevre dostu olup olmaması yönünden değerlendirilmesi 14. Yaşadığı ortamda enerji kaynaklarının ekonomik düzeyde kullanabilmesine ilişkin bir model tasarlanması 15. Ulusal ya da uluslararası düzeyde bir başka okul ya da grupla çevreye ilişkin web tasarımı, paylaşımı ve sunumunun hazırlanması 16. Yerel çevre sorunlardan herhangi birisine ilişkin olarak belediye, Çevre ve Orman İl Müdürlüğü vb. resmî kurumlarla ya da sivil toplum kuruluşlarıyla (STK) bu sorunların çözümü için iş birliği yapılması 17. Türkiye nin enerji sorununun çözümüne yönelik olarak alternatif enerji kaynaklarından (biyomas, rüzgâr, güneş vb.) herhangi birisinin uygulanabilmesine yönelik olumlu ve olumsuz yönlerinin ortaya konması 18. Türkiye de nükleer enerjinin kullanılmasının ekonomik, sosyal ve çevresel açıdan avantaj ve dezavantajlarının poster olarak hazırlanması 15

19. Biyolojik savaş ajanlarının ve etkilerinin araştırılması 20. Yerel veya bölgesel endemik bir türün seçilerek tanıtım ve korunmasına ilişkin web tasarımı ve paylaşılması 21. Küresel ısınmanın olası sonuçlarını dikkate alarak, yerel ve ulusal etkilerinin irdelemesi ve bu bağlamda elli yıl sonrasının Türkiye si için olası çözüm önerileri getirilmesi 22. Türkiye deki çevre sorunlarına ilişkin; NASA, BM, AB, üniversite, STK vb. nin çalışma raporlarının incelenmesi ve yorumlanması 23. Bir yerel ürünün alternatif değerlendirme yollarının araştırılması Not: Yukarıda verilen projeler örnek olup öğrenci öğretmen iş birliğinde başka proje konuları da belirlenebilir. 16