E-DERGİ ÖABT SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLİĞİ İÇİN COĞRAFYA SAYI 2 ULUTAŞ
DÜNYA'NIN HAREKETLERİ ve SONUÇLARI Dünya'nın iki çeşit hareketi vardır. Dünya bu hareketlerin ikisini de aynı zamanda gerçekleştirir. Bunlardan biri kendi çevresindeki hareketi, ikincisi ise Güneş çevresindeki hareketidir. A. DÜNYA'NIN KENDİ EKSENİ ÇEVRESİNDE DÖNÜŞÜ ve SONUÇLARI Dünya batıdan doğuya doğru, 24 saatlik zamanda kendi ekseni çevresinde bir tur atar. Batıdan doğuya doğru döndüğü için doğuda Güneş, batıdan önce doğar, önce batar. Dünya'nın dönüş yönü ve Güneş'in doğuş ve batış yerleri yerel saat hesaplamalarında önemlidir. Saatlerle ilgili sorularda bu durum dikkate alınmalıdır. 1-Dünya'nın eksen hareketine bağlı olarak; iki hız ortaya çıkar. a. Çizgisel Hız: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, dönüş hızıdır. Bu hız Dünya'nın şeklinden dolayı, Ekvatordan Kutuplara doğru azalır. Ekvator'da çizgisel hız saatte 1670 km ile en fazladır. Kutuplar' da ise sıfırdır. Çizgisel hız Ekvator'dan Kutuplara doğru azaldığı için, Güneş'in doğuş ve batış süreleri Ekvator'da en kısadır. Kutuplara doğru uzamaktadır. b. Açısal Hız: Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönerken birim zamanda taradığı açıdır. Bu hız dünya üzerinde bütün noktalarda aynıdır. e. Hayat düzene girer. Gündüz insanlar için çalışma, gece dinlenme zamanını oluşturur. f. Bitkiler gündüz oksijen üretir, gece ise kendilerine besin üretir. 3- Yerel saat farkları ortaya çıkar. 4- Sürekli rüzgârların (Alize, Batı ve Kutup rüzgârları) yönlerinde sapmalar oluşur. 5- Okyanus akıntılarında halkalanmalar oluşur. 6- Dinamik basınç kuşakları oluşur. 30 enlemleri çevresinde Dinamik Yüksek Basınç, 60 enlemleri çevresinde Dinamik Alçak Basınç oluşur. 7- Coğrafi yönler oluşur. SAATLER ve SAAT HESAPLAMALARI Saatler, ortak ve yerel saatler olarak ikiye ayrılır. Bunları ayrı ayrı inceleyelim. 1. Ortak Saatler: Zaman ve iş saatlerinin ayarlanması için bir ülkenin tamamında ya da bir bölümünde ortak olarak kullanılan saatlerdir. Bütün ülkelerde bir veya birden fazla ortak saat vardır. Örneğin, ülkemizde tek ortak saat kullanılır. Yazın ileri saat uygulamasında 45 Doğu meridyeni (Iğdır), kışın ise geri saat uygulamasında 30 Doğu meridyeni (İzmit) kullanılır. 24 saatte 360 1 saatte 15 4 dakikada ise 1 dir. 2- Gece ve gündüzler birbirini takip eder. Buna bağlı olarak; a. Güneş ışınlarının geliş açısı, gün içerisinde değişir. Gölge boyu değişir. b. Sıcaklıklar gün içerisinde değişir ve günlük sıcaklık farkı oluşur. c. Meltem rüzgârları oluşur. d. Fiziksel (mekanik) çözülme oluşur. Dünya'da 360 meridyen vardır. Dünya'nın ekseni çevresinde dönüş süresi 24 saattir. Buna göre bir saatte (360 :24=15 ) Güneş'in karşısından 15 meridyen geçer. Bunun için her 15 meridyen bir saat dilimidir. 15'in katları da (30 45 60 gibi) saat dilimlerinin ayar meridyenleridir. 12 adet batıda, 12 adet doğuda olmak üzere toplam 24 saat dilimi vardır.
Saat Dilimleri TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ 180 boylamı tarih değiştirme çizgisidir. 180 boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarımküreye geçildiği için gün, bir gün ileri alınır. 180 Doğu boylamının doğusuna gidildiği zaman, Batı Yarımküreye geçildiği için gün bir gün geri alınır. 2. Zaman (Yerel Saat) Hesapları Türkiye 26-45 Doğu meridyenleri arasında olduğu için 2. ve 3. saat dilimlerini kullanır. 2. saat dilimini kışın geri saat uygulamasında, 3. saat dilimini yazın ileri uygulamasında kullanır. a. İstenilen merkezlerin ikisi de aynı yarımkürede ise; boylam derecesi büyük olandan boylam derecesi küçük olan çıkarılıp, iki meridyen arası zaman farkı olan 4 dakika ile çarpılır. (A B).4 veya (D C).4 gibi. İstenilen merkezlerin ikisi de farklı yarımkürede ise; boylam değerleri toplanır ve iki meridyen arası sabit zaman farkı olan 4 dakika ile çarpılır. (B+C).4 gibi Doğu - batı doğrultusunda genişliği fazla olan ülkeler (A.B.D, Avustralya, Kanada, Çin, vb.) aynı anda birden fazla ortak saat kullanırlar. Ancak doğu - batı yönünde genişliği az olan ülkeler (Türkiye, İtalya, Bulgaristan, İspanya, vb.) ise aynı anda tek ortak saat kullanırlar. b. Bulunan zaman farkı aşağıdaki kurallara göre çıkarılır ya da toplanır.
Meridyenin Tespit Edilmesi Üzerinde bulunduğumuz meridyenin tespit edilmesi için Güneş ışınları ve gölge boylarından faydalanılır. Güneş ışınlarının en dik açıyla geldiği zaman gölge boyu en kısa ve yerel saat 12.00'dır. Meridyenler arası zaman farkından yararlanarak, meridyenleri tespit edebiliriz. Bunun sonucunda; Doğu'da Güneş erken doğar, erken batar. Batı'da Güneş geç doğar, geç batar. Doğu'da yerel saat daha ileri, batıda ise daha geridir. - Dünya 360 lik dönüşü 24 saatte tamamlamaktadır. 15 lik dönüşü ise 1 saatte tamamlar. Pratik olarak, 15 meridyen farkını 1 saat yerel saat farkı alabiliriz. - İleri saat için verilen meridyenin doğusuna, geri saat için de batısına gidilir. Güneşin batışı, doğuşu ve gün uzunluğu ile ilgili sorular aşağıdaki yollarla çözülür, Güneş'in batışı ile gündüz uzunluğu verilip, Güneş'in doğuş saati sorulursa; Güneş'in doğuş saati=güneş'in batış saati gündüz uzunluğu Gündüz uzunluğu = Güneş'in batış saati Güneş'in doğuş saati Güneş'in doğuşu ile gündüz uzunluğu verilip, Güneş'i batış saati sorulursa; Güneş'in batış saati = Güneş'in doğuşu + Gündüz uzunluğu 21 Mart ya da 23 Eylül tarihlerinde herhangi bir meridyende Güneş doğuyorsa aynı anda o meridyenin anti meridyeninde Güneş batıyor, söz konusu meridyende Güneş batıyorsa aynı anda anti meridyeninde Güneş doğuyordur. 1875 yılında, ABD de düzenlenen uluslararası bir konferansta yapılan oylamayla, Londra yakınlarında (Greenwich Gözlemevi) geçen meridyen, Başlangıç meridyeni olarak seçilmiştir. 0 ile numaralandırılmıştır. Başlangıç Meridyeni de, Dünya yı gibi iki eşit yarım küreye ayırır. Bu meridyenin doğusunda kalan 180 meridyene doğu meridyenleri, batısında kalan 180 meridyene ise batı meridyenleri denir.
Türkiye de, 1978 yılına kadar, 2. saat diliminde yer alan 30 Doğu meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılmıştır. 1978 yılından sonra, güneş ışınlarından daha fazla yararlanmak ve enerji tasarrufu sağlamak amacıyla, ileri ve geri saat uygulamasına geçilmiştir. AYNI MERİDYEN ÜZERİNDEKİ NOKTALARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Güneş ışınlarının gün içinde en fazla açıyla geldiği an (öğle vakti), Gölge boyunun gün içinde en kısa olduğu an, Yerel saatleri, Saat dilimleri, Başlangıç meridyeni ile aralarındaki yerel saat farkı, Güneş in önünden geçiş anları, Güneş in ufuk düzlemi üzerinde en tepe noktaya geldiği an (Öğle vakti) Ekinokslarda Güneş in doğuş ve batış saatleri, Ekinokslarda gece ve gündüz süreleri, Açısal hızları. Farklı olan özellikleri: - Çizgisel hızları, - Yer çekimi kuvvetleri, - Güneş ışınlarının geliş açıları, - Sıcaklık değerleri, - Sıcaklık farkları, - Gölge uzunlukları, - Tan ve gurup süreleri, - Gece ve gündüz süreleri (Ekinoks tarihleri dışında).