Austos 1909 Tarihli Cemiyetler Kanunu Üzerinde Meclis-i Mebusan da Yapılan Müzakereler ve Cemiyetlerin Yapılanmasında ttihat ve Terakki Örnei The Negotiations Conducted on The Community Law Dated August 1909 in The Assembly of Deputies And The Example of Union And Progress During The Construction of Communities Zehra ARSLAN Özet 1909 anayasası çerçevesinde hazırlanmı olan 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu 1938 e kadar sivil toplum örgütlenmelerini düzenleyen temel yasa olmutur. II. Merutiyetle birlikte hiçbir yasal sınırlama olmadan kendiliinden kurulan dernekler, ancak 16 Austos 1909 günü Cemiyetler Kanunu yla meruiyet kazanmıtır. Edirne Mebusu Talat Bey tarafından hazırlanarak Meclis-i Mebusan a gönderilen kanun layihası üzerinde ilk görümeler 6, 13, 16 ve 22 Haziran 1325 tarihlerinde; ikinci dönem müzakereler ise 6,7 ve 14 Temmuz 1325 tarihlerinde yapılmıtır. Meclis-i Mebusan ın layiha ile ilgili ilk görümelerinde en çok 4. ve 20. maddeler tartıma konusu olmulardır. kinci müzakerelerde ise yine azınlık milletvekillerinin sert tepki gösterdii 4. madde gündemi belirlemitir ve hükümetin ısrarı sonucu yasada yerini almıtır. Cemiyetler Kanunu sonrası, çok sayıda siyasal örgütlenmeler ortaya çıkmıtır. Fakat cemiyetlerin yapılanmasında en önemli örnek, hem gizli hem de Cemiyetler Kanunu sonrası yasal örgütlenmeler açısından ttihat ve Terakki dir. oylama Anahtar Kelimeler: cemiyet, Meclis-i Mebusan, müzakere, madde, tasarı, kanun, merutiyet, Abstract The 1909 constitution prepared in 1909 within the framework of community law has been the basic law regulating non-governmental organizations until 1938. Legitimacy established associations were founded spontaneously without any legal restrictions, but the legitimacy of the Law of 16 August 1909 the League was worn. First discussions on Draft Law prepared by Talat Bey, the Deputy of Edirne and sent to the Assembly of Deputies were done on the 6 th,13 th,16 th and 22 nd of June, 1325, and the negotiations of second period were conducted on 6 th 7 th and 14 th of July, 1325. The 4 th and 20 th articles were discussed most in the first interview about Draft in National Assembly. During the second negotiations the 4 th article to which the minority deputies reacted against set the agenda and it took its place in the law as a result of government's insistence. After the Community Law, many political societies emerged. However, the most important example about the construction of societies is the Union and Progress(ttihat ve Terakki) in terms of secret organizations and legal community organizations following Community Law. Key Words: society, the Assembly of Deputies, negotiation, article, draft, law, constitutional monarchy, the voting Giri Osmanlı Devleti nde cemiyetler 19. yüzyılda yaanan dönüümün ürünleridirler. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, cemaat ya da grup kültürünün rol ve fonksiyonlarını giderek kaybetmesi ve onun yerine ortaya çıkmaya balayan bireyselleme, bireyin toplumsal yapıda bir deer olarak kabul edilmesine dünyevi, daha çok akla dayanan ve bireysellie fırsat veren bir toplumsal gelimeye yol açmıtır. Osmanlı literatüründeki kullanımıyla infiradileme ve enfüsileme eilimli bir toplumsal deiimin ortaya çıkması, hem Tanzimat döneminde, hem de I. Merutiyetle birlikte ortaya çıkan sosyopolitik deimelerin güçlenerek istikrar kazanmasında önemli etkenlerden biri olmutur. 1 Osmanlı nın özellikle Batılılama çabalarının younlatıı 1839 Tanzimat Fermanı sonrasında 1876 da ilan edilen I. Merutiyet ve 1908 de ilan edilen II. Merutiyet Cumhuriyet döneminin toplumsalsiyasal yapılanmasını yakından etkileyen, hem parlamenter, hem de anayasal geleneimizin çıkı noktalarını oluturmaktadır. Kimilerine göre Batıya açılma, kimilerine göre Batı emperyalizmine açık hale gelme sürecinin içinde barındırdıı anayasal ve parlamenter süreçler, geleneksel Osmanlı iktidar anlayıında kırılmanın ortaya çıktıı tarihsel anlardır. Söz konusu geleneksel iktidar anlayıı ekonomik- Rize Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılâp Tarihi Okutmanı, Karadeniz Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora Örencisi. zehra_arslan2009@hotmail.com 1 Ersin Kalaycıolu, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset, stanbul ubat 1998, s.114; Ahmet N. Yücekök Türkiye de Sivil Toplum Örgütleri Geliiminin Toplumsal Aamaları ve Süreci, S. 13; Mehmet Ö. Alkan, Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi 1839-1945, Tanzimattan Günümüze stanbul da STK lar, stanbul 1998, s.45.
58 toplumsal ve siyasal süreçleri denetim altında tutan sultanın temsil ettii iktidara balı monolitik bir toplumsal yapıyı öngörmekteydi. ktidarın halkla yani halkın temsilcileriyle paylaılabilecei yönündeki ilk kabullenme I. ve II. Merutiyet döneminin bir ürünü olarak ortaya çıkmıtır. I. ve II. Merutiyet sonrasında, geleneksel Osmanlı devlet-toplum ilikisinde gözlenmeyen yeni ikincil yapıların ortaya çıkması sadece sivil toplumun deil, sivil topluma oksijen taıyan basın ve eitim kurumlarının yeni muhalefet odakları olarak dönüümünde de rol oynamıtır. Ancak, özgürlüklerin kısa süre sonra askıya alınması örgütlenme hızının sürekliliini engellemitir. 16 Austos 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu ile daha önce kurulmu olan birçok gizli, ihtilâlci ve çeteci komiteler kurumsallamı, siyasal hedeflerini görünürde deiik amaçlı dernekler ardında gizleme olanaına kavumulardır. Fransız kanununun etkisinde kalınarak çıkartılan bu yasadan be gün sonra, 21 Austos 1909 tarihli bir yasayla Kanun-i Esasi ye 120. madde eklenerek, dernek kurma hak ve özgürlüü anayasal güvence altına alınmıtır. II. Merutiyetin ilanı ile birlikte Türkiye de demokratik gelimelerde ileri adımlar atılmaya balanmıtır. Kanun-i Esasi de yapılan ilk deiikliklerle kamu özgürlükleri yelpazesi geniletilmi, üstlerindeki baskılar kaldırılmı, toplanma ve dernek kurma hürriyetleri tanınmıtır 2. 1909 Kanun-i Esasi deiiklikleriyle kii hak ve özgürlüklerini hiçe indirgeyen padiahın 113 üncü maddede öngörülen sürgüne gönderme yetkisi kaldırılmı, kiinin ahıs hürriyetini ve bunun dokunulmazlıını ele alan 10.madde ile basın özgürlüünü içeren 12.madde deitirilmi, kiilere toplanma ve dernek kurma hakkını tanıyan 120.madde Kanun-ı Esasî ye konulmutur. 3 Buna göre dernek kurma hakkı bir sisteme balanarak düzenlenmi, yani ilgili birey özgürlüün kullanımında sonuçlarından sorumlu tutularak serbest bırakılmıtır. Bu hakkın kullanılmasıyla ilgili, amaç ve nitelie yönelik bazı sınırlamalar getirilmitir. Genel adaba, devletin bütünlüüne ters düen, hükümetin deitirilmesini Osmanlı ülkesindeki etkin unsurları siyasal bakımdan ayırıcı amaç güden dernekler yasaklanmıtır. Ayrıca kavmiyet ve cinsiyet isimlerine ve ilkelerine dayanan cemiyetlerin faaliyetleri de önlenmitir. 4 II. Merutiyet yıllarında siyasal partiler için de ayrı bir kanun çıkartılmamı, Cemiyetler Kanunu ndaki sınırlamalar onlar için de geçerli olmutur. 5 A. Cemiyetler Kanunu nu le lgili Meclis-i Mebusan da Yapılan Müzakereler 1. Layiha Üzerinde Yapılan lk Müzakereler (6, 16, 22 Haziran 1325) Cemiyetler Kanunu, Meclis kinci Bakanı ve Edirne Milletvekili Talat Bey in istei üzerine hükümet tarafından hazırlanarak Meclis-i Mebusan a gönderilmitir. 6 Talat Bey in 23 Mart 1325 (4 Nisan 1909) tarihinde Meclis-i Mebusan Reisliine sunduu layiha, görüülmek üzere 25 Mart 1325 te layiha encümenine havale edilmitir. 7 Yasanın bir an önce çıkartılmasında Hareket Ordusu Komutanı Mahmut evket Paa nın da ısrarcı olması üzerine, ura-yı devlette hazırlanan Cemiyetler Kanunu 23 Nisan 1325 tarihinde Hükümete sunulmutur. Hükümet bu yasanın bazı maddelerinde deiiklik yapıp, bazılarını da kaldırarak yeni bir taslak hazırlamı ve bu taslaı 4 Mayıs 1325 (17 Mayıs 1909) tarihinde Meclis-i Mebusan Bakanlıına göndermitir. 8 Layiha encümeni tarafından 21 madde olarak hazırlanan tasarının taslaı, Meclis-i Mebusan da 6 Haziran 1325 (19 Haziran 1909) tarihinde okunarak müzakerelere balandı. 13 Haziran 1325 (26 Haziran 2 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler, C. I, letiim Yay., stanbul 1998., s.36. 3 120. maddede Kanun-ı mahsusuna tebaiyet artıyle Osmanlılar Hakk-ı içtimaa maliktir. Devlet-i Osmaniye nin tamammiyet-i mülkiyesini ihlâl ve ekl-i merutiyet ve hükümet-i tagyir ve Kanun-i Esasi hilâfına hareket ve anasır-ı Osmaniye yi siyaseten tefrik etmek maksatlarından birine hâdim ve ahlâk ve âdab-ı umumiyyeye mugayir cemiyetler tekili de memnundur(md.3) denilerek belirtilen sınırlarmalar dıında, dernek kurma hak ve özgürlüü anayasada tanınmıtı. Bk.Zafer Toprak, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C.1, letiim Yayınları, stanbul 1983,,s.206. 4 Cemiyetler Kanunu na göre Kavmiyet esasına dayalı dernek kurmak yasaklanmıtı. Kanunun Meclis-i Mebusan da görümeleri esnasında, Müslüman-Türk unsuru dıındakiler, buna karı çıkmı ve kavmiyet esasına göre de cemiyetlerin kurulmasını savunmulardı. Görümeler sonunda ayrılıkçı nitelik taıyabilecek derneklerin kurulmasını yasaklayan madde, 60 oya karılık 90 oyla kabul edilmiti. Toprak, Cemiyetler Kanunu, s.207. 5 Toprak, Cemiyetler Kanunu, s.206. 6 Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, çtima Senesi:2, Devre: 1, (16 Mayıs 1325 Tarihli 80. ntikaddan- 11 Haziran 1325 Tarihli 100. ndikada kadar), ntikad: 96, Celse:1, 6 Haziran 1325,s. 481. 7 Talat Bey, 23 Mart 1325 tarihinde bu Layihayı Meclis-i Mebusan Reisliine; ttihat ve Terakki Cemiyeti ile evvel ve ahir teekkül eden sair cemiyetlerin tabi olacakları kuyudu kanuniyeyi irade edecek bir layihai nizanamiyenin, serian tanzim ve Meclise irsali ni öngören bir layiha olarak sunmutur: Bk. Türk Parlamento Tarihi, Merutiyete Geçi Süreci I. ve II. Merutiyet, C. I, Ankara 1998, s.456. 8 Türk Parlamento Tarihi, Merutiyete Geçi Süreci I. ve II. Merutiyet, C. 1, s.456.
59 1909), 16 Haziran 1325(29 Haziran) ve 22 Haziran 1325 (5 Temmuz 1909) tarihlerinde yapılan müzakereler sonunda ilk görümeler tamamlandı. Kanunun ikinci görümelerine 6 Temmuz 1325 (19 Temmuz 1909) tarihinde balanarak, 7 Temmuz 1325 (20 Temmuz 1909) ve 14 Temmuz (27 Temmuz 1909) da yapılan müzakerelerle layihaya son ekli verilerek Meclis-i Ayan a gönderilmitir. 6 Haziran tarihli ilk görümelerde Adana Mebusu Ali Münif Bey yasaya ilikin ilk sözü almı 9 akabinde Aydın Milletvekili smail Sıtkı Bey de kısa bir deerlendirme yapmıtı. 10 Cemiyetler Kanunu ile ilgili müzakerelerin ilk oturumunda vükelâdan kimsenin bulunmaması milletvekilleri arasında tartımalara neden olmutu. 11 Tartıma konusu olan bir dier husus Cemiyetler Kanunu na ihtiyaç olup olmadıı meselesiydi. Meclis müzakerelerinde kanunun gereklilii yönünde söz alan mebuslardan bazıları, cemiyetlerin bir kanuna tabi olmasını ve böylece herkesin keyfine göre bir teekkül oluturmasının önüne geçilmesini savunurken 12 bazıları da cemiyetlerin tümden serbest bırakılmasını doru bulmadıklarını söyleyerek kanunu desteklemilerdir. 13 Destekleyenlerin yanı sıra Meclisi Mebusan da Cemiyetler Kanunu nun gereksiz olduu görüünde olan milletvekilleri de mevcuttu. 14 16 Austos 1909 da çıkartılan ve Türk tarihinin derneklerle ilgili ilk kanunu olan Cemiyetler Kanunu iki bölümden oluuyordu. 16 madde bulunan birinci bölümün ilk maddesinde; Cemiyet ehas-ı müteaddide tarafından malûmat veya mesailerini sureti daimede bittevhit mukasemei rıbıhtan gayrı bir maksatla tekil edilen heyettir. 15 denilmektedir. Bu madde ile cemiyetin tanımı, çeitli ahıslar tarafından, sorumluluu paylaılan ve kâr amacı gütmeyen, bu maksatla oluturulan heyet olarak yapılmaktadır. Bu maddeye suret-i daime sözünün kiileri mahkûm etmek anlamına gelecei düüncesiyle Serfice Milletvekili Yorgo Boo Efendi itiraz ederek, ifadenin kanun metninden çıkartılmasını teklif etmitir. Yozgat Milletvekili Hayrullah Efendi, Yorgo Efendi nin itirazına, amacın önemli olduunu, ahısların sadece araç olduunu vurgulayarak cevap verdikten sonra birinci madde üzerinde oylamaya geçildi ve suret-i daime ifadesiyle birlikte bu madde kabul edildi. 16 kinci maddede Cemiyet tekili evvelce ruhsat istihsaline menut deildir. u kadar ki teessüsünü müteakip altıncı maddeye tevfikan behemehâl Hükümete ihbar edilmesi lazımdır. denilmektedir 17. Burada Cemiyetin oluturulması için öncelikle bir ruhsata gerek olmadıı, cemiyet tekil edildikten sonra altıncı maddeye uygun olarak bunun hükümete bildirilmesi gerektii belirtilmektedir. kinci maddeye ilikin mecliste yapılan müzakerelerde milletvekillerinin bir kısmı ruhsat gerekliliini savunurken 18, bir kısmı da buna karı çıkmıtır. Ruhsatı savunan milletvekilleri, cemiyetlerin hükümetin bilgisi dahilinde oluturulması gerekliliinin altını çizerek, vatan ve halkın menfaati için çalıacak bir oluumun zaten izin almaktan korkmasının anlamsız olduu görüünde birlemilerdir. Meclisi Mebusan da cemiyetlerin oluumunda ruhsata karı çıkan çok sayıda milletvekilinin genel görüü ise; hükümetin haberdar edilebileceini fakat ruhsat gibi bir uygulamanın hiçbir yarar salamayacaı yönündeydi. 19 Cemiyetlerin 9. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.470. 10 smail Sıtkı Bey, 6 Haziran 1325 tarihinde Encümen-i Mahsus mazbatasında, cemiyetler hakkında hükümetçe tanzim ve irsal olunan kanunun tetkik olunduunu ve Cemiyetler Kanunu na ihtiyaç olup olunmadıının Heyet-i Umumiye nin kararına ait olacaının belirtildiini, fakat Heyet-i Umumiye nin buna karar verebilmesi için teklif eden Vükelâdan birisini gelip izahat vermesi gerektiini belirtmiti. Açıklama yapacak kiinin ise Dahiliye Nazırı olması gerektiini söylemiti. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, Celse:1, 6 Haziran 1325,s. 470.. 11 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.471. 12 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325,s.477. 13.Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:2, 6 Haziran 1325,s.495. 14 Amasya Milletvekili Fazıl Arif Efendi ve Fazıl Ahmet Efendi, Kanun-i Esasi nin 38. maddesinin, Osmanlılara meruti idareye, Kanun-i Esasiye aykırı topluma fitne düüren cemiyetleri yasakladıını bu nedenle Cemiyetler Kanunu na gerek kalmadıını savunmulardır. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:2, 6 Haziran 1325, s.496-497. 15 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Devre:1, çtima:1,celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, Ankara 1982, s.21. 16 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Devre:1, çtima:1,celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.21. 17 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Devre:1, çtima:1,celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.21. 18 Meclis-i Mebusan ın 6 Haziran 1325 tarihli oturumunda ikinci maddeye ve kanuna ilikin ilk esaslı deerlendirmeyi yapan Dersim Milletvekili Lütfi Fikri Bey, Almanya ve Rusya örneklerine deinerek cemiyetlerin varlıına karı olmadıını fakat ruhsata tabi tutulmaları gerektii görüünü ileri sürmütür. Aynı oturumda Lütfi Fikri Bey in sözlerine destek vererek cemiyetlerin ruhsata tabi olması gerektiini söyleyen bir dier isim Kırıkkilise Milletvekili Emrullah Efendi olmutur. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.471-472. 13 Haziran 1325 tarihli Mebusan Meclisi müzakerelerinde Konya Milletvekili Mehmet Vehbi Efendi de, cemiyetlerin oluumunda ruhsatın gerekli olduunu çünkü eer bir cemiyet, halkın ve devletin menfaati için çalıacaksa izin almaktan korkmasının söz konusu olmadıını belirttikten sonra, cemiyetlerin mutlaka hükümetin bilgisi dâhilinde oluturulmaları gerektiini söylemitir.; Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Devre:1, çtima:1, Celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.21. 19 Ruhsata karı olan milletvekillerinden Yorgo Boo Efendi, cemiyetin teekkülüne müteakip hükümete haber verilebileceini bunun dıında ruhsat alınması gibi bir durumun söz konusu olamayacaı görüündedir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4,
60 oluumunda, hükümetin görüünü dile getiren Dâhiliye Nazırı Ferit Paa 20 da ruhsatın gereksizlii üzerinde durmutur. 21 Ruhsat tartımalarının dıında ikinci maddeyi hak ve hükümetin hakları çerçevesinde ele alarak deerlendiren milletvekilleri de mevcuttu. 22 Görümeler sonunda yapılan oylamada, çounluun oyu ile ikinci madde kabul edildi. Üçüncü madde 23 ile devletin bütünlüünü, umumi adabı, hükümetin eklini vb. bozacak türden cemiyetler, dördüncü madde ile de kavmiyet ve cinsiyet esaslarına göre oluturulacak cemiyetler yasaklanıyordu. Üçüncü madde üzerinde hiçbir tartıma yapılmadan oylama yapıldı ve kabul edildi. Fakat dördüncü madde üzerinde ortamı gerginletirecek türden tartımalar olmutur. Karı çıkan milletvekillerinin genel görüleri hürriyetlerin zedelenecei eklindeydi. Bu maddeye özellikle azınlık vekilleri sert tepki gösterirken, Müslüman vekillerden de benzer görüler ortaya atanlar olmutur. lk olarak Dersim Milletvekili Lütfi Bey, 24 Fransa da yaanan gelimelere kısaca deinerek Cemiyetler Kanunu nun bu ülkeden örnek alınıp, 1-2 deiiklik yapılarak hazırlandıını söyledikten sonra, kanunun siyasi unvanlı cemiyetlerin kurulmasını yasaklamasını eletirmitir. Lütfi Bey e göre merutiyet olan bir ülkede çok tabidir ki, farklı siyasi partiler olacaktır ve bu siyasi partilerin cemiyet olmayacaını söylemek oldukça mantıksızdır. 25 Manastır Milletvekili Trayan Nali Efendi de Merutiyet idaresinin yapısı gerei cemiyetlerin serbest bırakılması gerektiini ve hükümetin bu konuda aır artlar ortaya koymaması icap ettiini söyledikten sonra, Osmanlı ülkesinde farklı unsurların bulunduunu bu nedenle de kavmiyet ve cinsiyet itibarıyla cemiyet oluturulmasının yasaklanmasını eletirmitir. 26 Selânik Mebusu Velahof Efendi de kavmiyet ve cinsiyet esasları ile siyasi cemiyet kurulmasının Cemiyetler Kanunu yla yasaklanmasına karı çıkmı, ayrıca Avusturya örnei hakkında bilgi vererek hiçbir devletin ırk, cinsiyet ve siyasi cemiyetlerin oluturulmasında engel çıkartmadıını belirtmitir. 27 Kozan Milletvekili Hamparsum Muradyan Efendi 28 de, Cemiyetler Kanunu nun Meclis-i Mebusan da kabul edilmesi durumunda hürriyetlerin zedelenerek, düünce özgürlüünün zarar göreceini, eer ırk, cinsiyet ve siyasi cemiyetlerin oluturulmasına izin verilmeyecek olursa da toplumun unsurlarının gizli örgütler kurmaya tevik edileceini ileri sürmütür. 29 Kastamonu Milletvekili smail Mahir Efendi 30 üçüncü madde varken, dördüncü maddenin gereksiz olduunu, Kırıkkilise Milletvekili Mustafa Arif Bey 31 ise Osmanlı ülkesinde kavmiyet, cinsiyet gibi ayrımları çarıtıracak çok sayıda dernein bulunduunu o nedenle de böyle bir yasaklamanın doru olmayacaını savundular. Böylece madde oylamaya sunuldu ve reddedildi. Meclisteki müzakerelerde ilk defa bulunan Dâhiliye Nazırı Ferit Paa, cinsiyet ve kavmiyete dayalı olarak kurulacak siyasi cemiyetlerin Osmanlı birliini pekitirmek bir yana ayrıtırabileceini bu nedenle tedbir alınması gerektiini ima ederek, dördüncü maddenin açıktan reddedilmesine karı çıkmıtır. Bunun Devre:1, çtima:1,celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.21.;adana Milletvekili ve Dâhiliye Encümen Reisi Ali Münif Bey de Yorgo Efendi ile paralel görüler ileri sürmü ve eer ruhsattan amaç cemiyetlerin kötü niyetli olup olmadıklarını anlamaksa, ihbarname ile bunun gerçekletirilebileceini belirtmitir. Kırıkkilise Milletvekili Mustafa Arif Bey de cemiyetlerin oluumunda ruhsata gerek olmadıını izah ettikten sonra Ergiri Milletvekili Yanko Mamapulo Efendi Arif Beyi teyit ederek Hükümetin zaten ruhsata gerek görmediini hatırlatmıtır. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Devre:1, çtima:1,celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.22. 20 Avlonyalı Mehmet Ferit Paa Konya valilii döneminde önemli hizmetler yaptı ve 1902 de Sadrazamlıa getirildi. 19 Mart 1909 da Ayan Meclisi Üyeliine Atandı Gazi Ahmet Muhtar Paa Hükümetinde Dâhiliye Nazırlıı görevinde bulundu. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.153. 21 Ferit Paa nın konuması için bk. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Cilt 5, Devre:1, çtima:1, Celse:2, ntikat:101, 13 Haziran 1325, s.25. 22 Karesi Milletvekili Abdülaziz Mecdi Efendi ye göre bu açılardan bakıldıında madde, mükemmel surette hazırlanmıtı. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, 13 Haziran 1325, s.24. 23 Üçüncü maddenin tam metni u ekildedir: Ahkâmı kavanine ve adabı umumiyeye mugayir bir esası gayri merua veya asayii memleket ve tamamiyeti mülkiye-i devleti ihlal ve ekli hazırı hükümeti tayir ve anasırı muhtelife-i Osmaniyeyi siyasetten tefrik maksadına müstenit olmak üzere cemiyetler tekili caiz deildir. Bk. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, 13 Haziran 1325, s.26. 24 Lütfi Bey, Abdülhamid e karı çıktıı için tutuklanmı ve yurt dıına kaçmak zorunda kalmıtır. Merutiyetin ilanı sonrası stanbul a gelerek milletvekili seçilmi fakat ttihat ve Terakki ile anlaamamıtır. Mutedil Hürriyetperver Partisi nin kurucu üyeleri arasında yer almı ve Tanzimat adında bir gazete çıkarmıtır. 1923 seçimlerinde de aday olmu fakat seçilememitir. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.471. 25 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.471-472. 26 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.474. 27 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.474-476. 28 Hambarsum Efendi aynı zamanda Ermeni Cemiyeti nin de üyesidir. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet Dönemi, C. II, s.228. 29 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.476. 30 1869 da Balcı Karyesi nde doan Mahir Efendi medrese kökenlidir. Kastamonu Öretmen Okulu nu bitirip ttihat ve Terakki Cemiyeti ne girdi. 3 Kasım 1908 de 121 oyla Kastamonu mebusu seçildi, ikinci ve üçüncü devrede de bu görevi devam ettiren Mahir Efendi 1916 da vefat etti. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.423. 31 Mustafa Arif Bey, Hizbi Terakki nin kurucuları arasında yer almıtır. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet Dönemi, C. II, s.348.
61 üzerine meclis bakanı tekrar oylama istemi fakat Mustafa Arif Bey in itirazı üzerine dördüncü madde üzerinde yapılan görümeler sona ermitir. 32 Böylece 13 Haziran 1325 tarihinde yapılan görümelerde cinsiyet ve kavmiyete göre kurulacak siyasi cemiyetlerin yasaklanmasını öngören 4 üncü maddenin kaldırılması kabul edilmitir. Kavmiyet ve cinsiyet esası itibarıyla cemiyetlerin oluturulmasının yasaklanması hususuna azınlık vekillerinin yanı sıra Müslüman milletvekillerinin de çounluunun karı oluu, dönemin temel ideolojisi olarak Osmanlıcılık çerçevesinde açıklanabilir. Aynı zamanda merutiyetin de düünsel kaynaını oluturan Osmanlıcılık ön plana çıkartılıyordu çünkü Osmanlı Devleti tek bir milletten olumuyordu, farklı unsurların bulunduu ve bir arada yaadıı mparatorlukta, onları yok saymak her eyden önce merutiyetin ruhuna aykırı olarak görülüyordu. Önemli olan farklı unsurları yok saymak deil, farklılıkları kabul ederek onları Osmanlı birlii altında toplayabilmek ve ayrıımı engelleyebilmekti. Sonuçta Merutiyet in ilanında ve rejimin oluumunda bu unsurların da önemli destekleri ve katkıları olmamı mıydı? Oysa imdi kavmiyet esasına göre oluturulacak cemiyetlerin yasaklanması her eyden önce Merutiyetin getirdii hürriyet anlayıına ters olacaktı. Milletvekilleri bu esasları kendi özgürlük anlayıları çerçevesinde deerlendirirlerken, Hükümet toplumdaki ayrıımın giderilmesi için de çareler arıyordu. Sadece merutiyet ve Osmanlıcılık akımının devleti bir arada tutamayacaı kısa zamanda anlaılacaı için tedbirler almak gerekecekti. te tüm bu düüncelerin ekseninde 4. madde, ilk görümelerde reddedilmesine ramen hükümetin ısrarı sonucu, üzerindeki tartımalar 6 Temmuz 1325 tarihindeki layihanın ikinci görümelerinde devam edecekti. Beinci madde ile cemiyetlere üye olacaklar için sınırlamalar getirilmitir. Buna göre; cemiyet üyelerinin yirmi yaından gün almamı, bir cinayetle mahkûm olmamı ve medeni haklardan mahrum edilmemi olmaları gerekiyordu. Kanunda ayrıca cemiyete üye olanların istedikleri zaman ayrılabilmelerine de imkân tanınmıtır. 33 Dahiliye Nazırı Ferit Paa, kanunun beinci maddesine ilikin mecliste yaptıı açıklamada; amacın cemiyetlere girecek kiilerin doru seçilmesi olduunu 34, yoksa hükümetin baskı veya denetleme gibi bir durumda olmayacaını ifade etmitir. Selanik Milletvekili Artas Yorgaki Efendi de cinayetle mahkûm olmu veya yirmi yaından küçük çocukların bir araya gelerek cemiyet kurmalarının zaten doru olmayacaını ve hükümetin bu gibi giriimleri yasaklama hakkının olmasının halka hizmet olduunu söyleyerek beinci maddeyi desteklemitir. 35 Aydın Milletvekili Sıtkı Bey in 16 yaını tamamlayanların cemiyetlere girebilme haklarının olması gerektii görüüne, Ali Münif Bey, reit olmayanların bu yönde haklarının olamayacaını söyleyerek karı çıkmıtır. Ankara Milletvekili Mustafa Efendi nin daha önce oluturulmu ve 5.maddedeki üye artlarına uygun olmayan cemiyetlerin durumunun ne olacaı sorusuna, meclisteki milletvekilleri tarafından ihraç edilecekleri eklinde yanıt verildi ve madde üzerinde oylamaya geçildi. 36 Çounluun oyu ile ilk müzakerede beinci madde kabul edildi. Altıncı ve yedinci maddeler cemiyetlerin nasıl tekilatlanacaklarını, bu aamada uymaları gereken kural ve yükümlülüklerini belirliyordu. Altıncı madde 37 ile oluturulacak cemiyet eer Bakentte ise Dâhiliye Nezareti ne, tarada ise o bölgenin en büyük mülkiye memuruna verilecek ilmühaberde, cemiyetin ne amaçla tekil edildiinin yanı sıra merkezi ve genel idaresinde bulunan kiilerin isim, görev, ikamet vb. bilgiler yer alacaktı. Cemiyetler nizamnamelerini, idari heyetlerini, gelirlerini vb. derhal Hükümete bildirmek zorundaydılar. stanbul Milletvekili Mustafa Asım Efendi, altıncı maddedeki bildirim süresi ile ilgili muallâk bir ifade konulmasını eletirmi ve zaman sınırlaması getirilmesi gerektiini söylemitir. Cemiyet oluturulur oluturulmaz beyanname vermesinin zorluklarına dikkat 32 Mustafa Arif Bey, birinci müzakerede 4.maddenin reddine karar verildii için aynı gün tekrar oya konulamayacaını ancak be gün sonra tekrar teklif gelirse oylama yapılabileceini belirtmiti. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.27. 33 Cemiyetlerin azası her ne zaman ister ise nizamname-i esasilerinde aksi merut olsa böyle yalnız zaman tesviyesi hulul eden ve sal-i hale ait bulunan hazine-yi nakdiye-yi ifa ettikten sonra cemiyetten ayrılabilirler. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.27. 34 Cemiyetlere üye olacak kiilerin vaktiyle bir cinayet veya cürüm ilememi olan, ya ve cinsiyet gibi konularda üyeliklere uygun olmaları gerekiyordu. 35 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.28. 36 Meclis- Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.28. 37 Hafi cemiyetler tekili katiyen memnudur. Binaenaleyh bir cemiyet tesis edilir edilmez askeri merkez-i idarisi Dersaadetde ise Dahiliye Nezareti ne ve tarada ise mahallin en yakın mülkiye memuruna cemiyetin unvan ve maksadını ve merkez idaresini ve emvar idare ile mükellef olacakların isim ve seffet ve mahal ikametlerini mabeyin cemiyetin müessisleri tarafından mahtum ve mümezzi bir nizamname ita olunacak ve buna mukabil bir ilmühaber verilecektir. bu beyannameye cemiyetin nizamname-i esasiyesinden iki nüshası cemiyetin mühr-i resmiyesiyle musaddık olunarak rabt edilecektir.lmühaber ahzından sonra keyfiyet-i müessisleri tarafından ilan olunacaktır. Cemiyet ler gerek nizamname esası ve gerek heyet-i idare ve mahal ikametlerince icra edildikleri tadilat ve tebdilatı derhal hükümete bildirmeye mecburdurlar. bu tadilat ve tebdilatın ahsı salise karı hükmü ancak hükümete ihbarı kavaninde matbir olur. bu tadilat ve tebdilat bir defter-i mahsusaya kayd olunacak ve defter-i mezkür ceht edile. Ve mülkiyeden her ne zaman talep edilirse ibraz kılınacaktır.(madde 6). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.28.
62 çeken bazı vekiller; programını tanzim etmek, merkezi idaresini oluturmak gibi hususların zaman alacaını ve en az on be gün mühlet verilmesi gerektii görüünü ileri sürmülerdir. 38 Tokat Milletvekili Mustafa Sabri Efendi 39 cemiyetlerin oluturulduktan sonra nizamnamelerini tesis ettiklerini bu nedenle altıncı maddeyi sakıncalı bulduunu ifade etmi, Yorgo Boo Efendi de ne zaman nizamname nerolunmusa cemiyet o zaman ortaya çıkmıtır, diyerek Sabri Efendi ye cevap vermitir. Altıncı madde ile ilgili Meclis-i Mebusan daki müzakerelerin devamında Selanik Milletvekili Yorgaki Efendi den bir öneri gelmi ve cemiyeti oluturacak kiiler için, otuz yaını doldurmu olma artı konulmasını teklif etmitir. Bu teklife milletvekillerinden farklı tepki ve öneriler gelmitir. Karı çıkan 40 milletvekillerinin yanı sıra ya sınırının düürülmesi 41 halinde öneriye destek olanlar olmutu. Daha sonra Mentee Milletvekili Halil Bey 42 in, siyasi cemiyetler için, cemiyet müessislerinin yirmi be yaından küçük olmaması teklifi oylamaya sunuldu ve çounluun oyu ile kabul edildi. lmi ve hayır cemiyetleri için Artas Yorgaki Efendi nin otuz ya teklifi ise reddedilerek, tüm cemiyetlerin müessisleri için ya sınırı, yirmi be olarak kabul edildi. 43 Yedinci madde 44 ile her cemiyetin merkezinde en az iki kiiden oluan bir idare heyeti ve eer bu cemiyetin ubeleri varsa onların da merkeze balı birer idare heyetlerinin bulunması gerektii belirtiliyordu. Ayrıca idare heyetlerince, cemiyete üye olanların kimlikleri, doum tarihleri, idare heyetinin oluturulduuna dair tebligatları, yine cemiyete ait gelir-gider miktarları bir defterde kayıt altına alınacak, adliye ve mülkiyeden talep gelmesi halinde bunlar ibraz edileceklerdi. 45 Yedinci madde tıpkı üçüncü madde gibi üzerinde hiç bir tartıma olmadan Meclis-i Mebusan da kabul edilmitir. Sekizinci madde ile cemiyetlerin edinebilecekleri gayrimenkul ve birikimler belirleniyordu. 46 Cemiyet üyelerinin yirmi dört altından fazla yardımda bulunmaları yasaklanmı ve daha fazla yardım yapmak isteyen üyenin Hükümetten izin alması artı getirilmiti. Bu maddeye bazı milletvekilleri insanların tasarruf hakkını ve hürriyetlerini engelleyecei gerekçesiyle karı çıkmılardır. 47 Bu konuda hükümetin görüünü ve kanun maddesini savunan Sadrazam Hüseyin Hilmi Paa 48, bir cemiyete üye olarak gireceklerin yirmi dört liradan fazla yardımda bulunmalarının yasaklanmasının hürriyetin aleyhinde bir durum oluturduunu kabul etti, fakat baka devletlerde de buna benzer kurallar konulduunu hatırlattı. Sadrazam rakamın serbest bırakılması halinde ise cemiyetlerin para ile her yerden 38 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.29. 39 Tokat doumlu olan Mustafa Sabri Efendi 1908 seçimlerinde Tokat tan milletvekili seçilmitir.1916 da Romanya ya sürgüne gönderilmi, 4 Mart 1919 ve 30 Temmuz 1920 tarihlerinde eyhülislamlıa atanmıtır. Mustafa Kemal ve ekibiyle anlaamayarak Yunanistan a kaçmı ve orada Yarın adlı bir gazete çıkartmıtır. Daha sonra Mısır a giden Sabri Efendi yüzelllikler arasındadır. 12 Mart 1954 te Mısır da ölmütür. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet Dönemi, C. II, s.179. 40 30 ya teklifine karı çıkanlardan birisi olan Selânik Milletvekili Hiristo Dalçef Efendi, böyle bir artın cemiyetlerin tekilinde yasaklamalar getirecei endiesini taıdıını söylemitir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.31-32. 41 Kerek Milletvekili Tevfik Efendi Yorgaki Efendi nin teklifine cemiyeti oluturacakların en az yirmi be yaında olmaları gerektiini söyleyerek destek olmu, Kozan Milletvekili Hamparsum Muradyan Efendi ise ya sınırının yirmi bir olması gerektiini söylemitir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.31-32. 42 Halil(Mentee) Bey, Merutiyetin ilanı sonrası ttihat ve Terakki Cemiyeti nin meclis grup bakanı olmutur. Kanun-i Esasi Encümeni Reislii de yapmıtır. 18 ubat 1911 4 Ekim 1911 arası Dâhiliye Nazırlıı, ura-yı Devlet Reislii, 15 Mayıs 1912 de Meclis-i Mebusan Reislii, Hariciye, Adliye Nazırlıı yapmı ve Osmanlı Devleti nin I.Dünya Savaında Almanya nın yanında yer almasında etkin rol oynamıtır. Mondros Mütarekesi sonrası tutuklanmı, 1919 da Malta Adası na sürülmü, 1921 de serbest kalıp 1922 de Türkiye ye dönerek Terakkiperver Fırka nın kuruluunda görev almıtır. zmir suikastı nedeniyle de tutuklanmı fakat suçsuz bulunup serbest bırakılmıtır. 1931 46 yılları arasında da mebusluk yapan Halil Bey 1948 de vefat etmitir. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.206. 43 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.31-32. 44 Her cemiyetin merkezinde iki kiiden aaı olmamak üzere bir heyet idaresi ve onların sebatı var ise onların da merkeze merbut kezalik birer heyeti idaresi bulunmak ve bu heyetlerce evvela cemiyet azasının hüviyetlerini ve tarihi duhullerini saniyen heyet-i idarenin mukarrerat ve muhaberat ve tebligatını, salisen cemiyete ait varidat ve mesarifin müfredat vechile nevi ve miktarını mübeyyin birer defter tutulmak ve ciheti adliye ve mülkiyeden ve her ne zaman talep edilirse ibraz edilmek arttır. Meclis- Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.33. 45 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.33. 46 Altıncı madde mucibince beyanname ita etmi olan her cemiyet, dokuzuncu maddede gösterildii üzere bil- vasıta müddei ve müddeâ aleyh vuku bulacak ianattan mâdâ evvela azasının senevi yirmi dört altunu tecavüz etmemek üzere ita edecei hisası nakdiyeyi, sâniyen cemiyetin idaresine ve azasının içtimaına mahsus olan mahalli, sâlisen maksat ittihaz ettii hususun icrası için elzem olan emvali gayrimenkuleyi nizamı mahsusuna tevfikan tasarruf ve idare etmek selâhiyetini haiz olabilir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.33. 47 Karı çıkanlardan pek Milletvekili Hafız brahim Efendi ve Aydın Milletvekili smail Sıtkı Efendi üyelerin 24 altından fazla cemiyete yardımda bulunulamamasının özgürlükleri zedeleyeceini ifade etmilerdir. Meclis-i mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.33-34. 48 1908 de Kamil Paa Hükümeti nde Dâhiliye Nezareti ne daha sonra da Kamil Paa nın yerine sadrazamlıa getirilen Hüseyin Hilmi Paa, Heyet-i Ayan üyeliine de atandı. Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesinde de Adliye Nazırlıı yapan Hilmi Paa 1912 de Viyana Sefaretine atandı ve vefatına kadar bu görevde bulundu. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.687.
63 aza kabul edeceklerini ve hükümetin bunları denetlemesinin zorlaacaını ifade ettikten sonra da kanuna göre hiçbir cemiyetin emlak sahibi olamayacaını belirtti. 49 Sekizinci madde üzerinde yapılan görümeler ve bu maddenin kabulü ile 13 Haziran 1325 tarihli Meclis-i Mebusan daki Cemiyetler Kanunu üzerinde yapılan müzakereler sona ermitir. Cemiyetler Kanunu üzerinde yapılan Meclis-i Mebusan müzakereleri 16 Haziran 1325 tarihinde dokuzuncu maddenin 50 okunması ile baladı. Dokuzuncu madde cemiyete ait problemlerin ne ekilde çözülecei ve bunun için ne yapılması gerektiini ortaya koyarken, Onuncu madde 51 cemiyet üyelerinin istedikleri zaman, gereken yükümlülüklerini yerine getirdikten sonra, tekilatlarından ayrılabilecekleri hükmünü getirmiti. On birinci madde 52 ile cemiyet toplantılarında her türlü ateli silah bulundurmak veya saklamak yasaklanmı, yalnız avcılık ve kılıç talimi ile ilgili kulüplerde, güvenlik güçlerinin malumatı olması kaydıyla ihtiyaç kadarı bulundurulabilecei düzenlemesi getirilmiti. Dokuzuncu, onuncu ve on birinci maddeler de hiçbir itiraz olmadan Meclisi Mebusan da kabul edilmilerdir. On ikinci 53 ve on üçüncü 54 maddelerle yasalara uymayan veya yanıltıcı beyanname veren cemiyetlere verilecek para veya dier cezalar belirlenmitir. kinci ve altıncı maddelere uygun olarak beyanname ile hükümete bildirilmeyen ve ilan edilmeyen cemiyetler hükümetçe men edildikten sonra, duruma uygun davranmazsa be ve yirmi be altın arası nakit para cezasıyla cezalandırılacaklardı (md. 12). Altıncı maddenin haber ve ilânına uygun olmayan, 4., 5.,7. ve 9. maddelere aykırı harekette bulunanlardan ise iki altından dört altına kadar para cezası alınacak ve bunların tekrarı halinde de ceza iki katına çıkacaktı (md.13). On ikinci ve on üçüncü maddeler üzerinde de itiraz veya müzakere yapılma gerei duyulmamı ve aynen kabul edilmilerdir. On dördüncü maddede, üyelerin veya idarecilerin rızasıyla kendisini fesheden ya da hükümetçe yasaklanan cemiyete ait olan mallarına, eer o örgütün nizamnamesinde varsa ona göre yoksa cemiyetin heyeti umumiyesinin verecei karara göre muamele yapılacaı hükmü yer alıyordu. Ayrıca bu cemiyet üçüncü madde de belirtildii gibi kötü maksatla kurulmu bir örgüt ise tüm mal varlıına hükümetçe el konulabilecekti. Erzurum Milletvekili Ohannes Varteks Efendi 55, on dördüncü maddeye, hükümete cemiyetin içilerine karıma hakkını verdii gerekçesi ile itiraz etti. Aydın Milletvekili smail Sıtkı, Manastır Milletvekilleri Trayan Nali ve Pançedoref Efendiler müsadere olayının hükümetçe deil mahkeme kararı ile olması gerektiini savunmulardır. 56 On dördüncü maddenin kabulünün ardından kulüplerin de cemiyetlerle bir tutulduu hükmünü getiren on beinci madde 57 üzerinde müzakerelere geçildi. Bu maddeye ilk itiraz Serfice Milletvekili Yorgo Boo Efendi den geldi. tirazın gerekçesi de, kulüp ve cemiyetin aynı manayı ihtiva etmesinden dolayı on beinci maddenin gereksiz olduuydu. Fakat stanbul Milletvekili Kırkor Zöhrab Efendi aynı görüte deildi, ona göre kulüp ve cemiyet ayrı oluumlardı. 49 Meclis-i mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, s.33-34. 50 Cemiyete ait mesalih için cemiyetler namına memurin ve muhakeme ve meclis-i resmiyeye vuku bulacak müracaat ve mutalebatı kâtip-i umumi veya müdürlerinin imza ve mühür-i zatileri altında pullu istidanamelerden gayri vesaitle cereyan edemeyecektir. Cemiyet namına ifayı muamele edecek bu misillü kimselerin hüviyetleri cemiyetin nizamname-i esasisinde tasrih olunacaktır. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.88. 51 Onuncu Madde: Cemiyetlerin azası her ne zaman isterse, nizamname-i esasilerinde aksi merut olsa bile, yalnız zamanı tesviyesi hulûl eden ve salihale ait bulunan hissei nakdiyeyi ifa ettikten sonra cemiyetten ayrılabilir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.88. 52 Cemiyetlerin içtimagahlarında her nevi ıslah-ı nariye ve carihanın iddihar ve hıfzı memnudur. Yalnız saydu ikar ve meç talimine mahsus olacak kulüplerde zabıtanın malumatı tahtında olarak icab eden eslihadan lüzumu kadar bulundurulur. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.88. 53 On kinci Madde: kinci ve altıncı maddelere tevfikan beyanname itasıyla Hükümete ihbar ve ilan edilmemi olan cemiyetlerin, gerek alakadar olanların müracaatı ve gerek müddeiumumiliin resen veya ihbara müsteniden vaki olacak talebi üzerine, mahkeme kararıyla feshedildikten sonra müessesleriyle heyeti idaresi ve mahalli içtimam sahip veya müsteciri 5 altından 25 altına kadar nakdi ile mücazat olunacaı gibi, ibu cemiyetler 3.maddede muharrer ve Ceza Kanunu nda musarrah olan makasıdı muzırra ve memnuadan biri için tekil edilmi olduu surette kanunu mezkure tevfikan terettüp edecek ceza, bakaca hükmolunur. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.88. 54 Altıncı maddenin haber ve ilana muteallik olmayan ahkâm-ı sairesiyle dördüncü ve beinci ve yedinci ve dokuzuncu madde ahkâmına mugayir harekette bulunanlardan iki altından on altına kadar ve tekrarı halinde iki misli ceza nakdi alınır. On ikinci madde mucibince men edilen bir cemiyeti i bu kanuna muhalif olarak ibka veyahut ikiden tesis ve idare edenler on altından elli altına kadar ceza nakdi ve iki aydan bir seneye kadar hapis ile cezalandırılır. Men edilmi olan bir cemiyetin azasına mahalli içtima olmak üzere kendilerini istimal ettirenler hakkında aynı ceza tertip olunur. Türk Parlamento Tarihi, C. II, s.466. 55 Varteks Efendi Gedikpaa Ermeni Mektebi Müdürü iken Tanaksutyan Cemiyetine üye olmutur. Bir süre tutuklu kalmı, Merutiyetin ilanı ile kurtularak 16 Kasım 1908 de 162 oyla Erzurum mebusu seçilmitir. kinci ve üçüncü devrede de aynı görevi sürdürmütür. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet dönemi, C. II, s.363. 56 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.89-90. 57 Kulüpler dahi ibu fasılda münderiç cemiyetler kabilindedir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.91.
64 On altıncı madde 58 ; ile kanunun çıktıı tarih itibarıyla mevcut olan cemiyetler, kanunun ilân tarihinden itibaren bir ay zarfında ikinci ve altıncı maddeler mucibince beyanname ile yasalara uygun olarak kendilerini ilân etmeye mecbur tutulmulardı. Bir aylık müddeti yetersiz gören Yorgo Boo Efendi ve bu müddetin en az üç ay olması gerektiini söyleyen Kozan Milletvekili Hamparsum Muradyan Efendi bu maddeye itiraz etmilerdir. 59 On altıncı maddenin kabulü ile birlikte birinci bölüm üzerinde yapılan müzakereler tamamlanmı ve ikinci bölümdeki maddelerin oylanmasına geçilmitir. Cemiyetler Kanunun ikinci bölümü, meclise sunulan layiha ve ilk görümelerde, 17.,18., 19., 20. ve 21. maddelerden oluuyordu. On yedinci madde 60 ile bir cemiyetin umumi menfaate hizmet etmi sayılması, ura-yı devlet kararıyla, devlet tarafından tasdik edilmesine balanmıtı. On sekizinci madde 61 hükmüne göre; bir cemiyetin alacaı malların, cemiyet namına kayıt ve tahvili gerekmekteydi. Vasiyet ve hibe edilen mallar ise hükümet ruhsatı olmadan cemiyet tarafından kabul edilemiyor, hibe edilen mal gayrimenkulse ve cemiyetin buna ihtiyacı yoksa bu malın satıından elde edilecek gelirin cemiyete verilmesi öngörülüyordu. Tüm artları yerine getiren bir cemiyetin, vasiyet ve hibe gibi durumlarda yetki sahibi olamamasına ve hükümet ruhsatı gerekmesine bir anlam veremeyen milletvekilleri olduu gibi, maddeyi gereksiz bularak bir cemiyetin, vasiyet halinde dahi kendisine bırakılan parayı alması için hükümete müracaat etmesi gerekliliinin getirilmesini eletirenler de vardı 62. Çünkü haber verilmemesi halinde bırakılan para veya malların cemiyet tarafından elde edilememesi gibi bir durum ortaya çıkıyordu. Ayrıca Hükümet izin vermedikçe, üyeler yıllık yirmi dört lira dıında, cemiyet hibe kabul edemeyecekti. 63 Bu madde üzerinde benzer tartımalar devam etti. Karı çıkan milletvekilleri olduu gibi cemiyetlerin kontrolü açısından destekleyenler de vardı. 64 Fakat en ilginç yaklaım, 18.maddenin stanbul u satmaya yönelik bir adım olduu eklindeki deerlendirmesiyle Yozgat Milletvekili Hayrullah Efendi den geldi. Vasiyet veya hibe edilen mal taınmazsa ve cemiyetin görevini yerine getirmesinde ie yaramıyorsa, cemiyete bu malı satma hakkının verilmesinin doru bulmadıını belirttikten sonra bu durumun sakıncalarına iaret eden Hayrullah Bey, cemiyet kendisine bırakılan taınmazları hükümete haber vermeksizin, deerlendirmeye karar verip, bir de vakıfların mübadelesine izin verilirse yabancı bankalar tercih edilerek bu yapılar, rehin verilip karılıında para alınacaını bu paraların %50 si geri ödenemezse de eldeki bütün emlâkin kaybedilebileceini ileri sürüyordu. 65 On Dokuzuncu madde 66 ile devletin iç ve dı emniyetini tehdit edecek muamelelerde bulunan cemiyetler, meclis-i vükela kararıyla ve padiah iradesiyle kapatılırlar. Eer kapatılan cemiyetin 58 Elyevm mevcut olan cemiyetler, ibu kanunun ilanı tarihinden itibaren bir ay zarfında 2. ve 6. maddeler mucibince beyanname ita ve ilan artını ifaya ve mevaddı saire ahkâmına tevfiki muameleye mecburdurlar. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.92. 59 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.92-93. 60 Bir cemiyetin menafi umumiyeye hadm addolunması urayı Devlet kararıyla Devletçe tasdik olunmasına mütevakkıftır. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.93. 61 bu cemiyetler nizamnamei esasilerinin mani olmadıı kaffei muamelatı hukukiyeyi ifa edebilirler. Bir cemiyetin menafı-ı umumuna hadim olunmu sayılması ura-yı devlet kararıyla devletçe tasdik olunmasına mütevakkıftır. bu cemiyet nizamnameyi esasiyelerine mani olmadıı kâfi malumat-ı hukukıye-i ifa edebilirler. Bir cemiyetin malın alacaını idham ve tahvilinden hamiline ait olanların behemehâl cemiyet namına kayıt ve tahvili lazımdır. Vasiyet ve hibe edilen emval-i hükümetin ruhsat-ı mahsusası olmaksızın cemiyet kabul edemez. Vasiyet ve hibe edilen mal gayrimenkul olduu ve cemiyetin vazifesini ifa hususunda lüzumu olmadıı takdirde i bu mal satılana müddet zarfında satılık lazım gelecei kabulü hakkındaki karar da tasrih olunur. Satılan mülkün bedeli cemiyetin sandıına teslim edilir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.93. 62 Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:106, Celse:2, 22Haziran 1325, s.196-198. 63 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:103, Celse:2, 16 Haziran 1325, s.93-95. 64 Tokat Milletvekili smail paa, Serfice Milletvekili Yorgo Boo Efendi, zmir Milletvekili Seyyid Paa maddeye karı çıkanlar arasındadırlar. Seyyid Paa, bir cemiyetin kendisine bırakılan gelirinin dorudan doruya kira bedelinden istifade edilememesini eletirmitir. Karesi Milletvekili efik Bey, 18. maddenin gereksiz olduunu, stanbul Milletvekili Mustafa Asım Efendi de maddenin fazlalık olduunu ve bu nedenle kaldırılması gerektiini ileri sürmülerdir. Talıca milletvekili Ali Vasfi ve Nide Milletvekili Hayri Bey lerse genel olarak maddenin lehinde konumalar yapmılardır. Mentee Milletvekili Halil Bey ise 18.maddenin çok önemli olduunu ve dünyanın her yerinde bu tür maddelerin cemiyetlerin oluumunda kullanıldıını ifade etmitir. Bir cemiyetin bir çiftlie sahip olmasının, o çiftlikte yaayan halka da sahip olması anlamına geleceini, bu durumun siyaseten sakıncaları olacaını ekleyerek maddenin olduu gibi kabul edilmesini istemitir. stanbul Milletvekili Zehrap Efendi Halil Bey in düüncelerine itirak ettiini beyan etmitir. Nihayetinde 18.madde Halil Bey in teklifi istikametinde oya sunulmu ve kabul edilmitir. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, çtima:106, Celse:2, 22Haziran 1325, s.198-205. 65 Karahisar Milletvekili Ömer Feyzi Efendi, Hayrullah Efendi nin konumasına hükümet içerisinde hükümet olur, sözleriyle destek vermitir. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 4, çtima:106, Celse:2, 22Haziran 1325, s.201. 66 Azasından kısmi azamı ecnebi veyahut heyeti idaresi tebeai ecnebiyeden veya merkezi idaresi memaliki ecnebiyede olup da esham ve eya ticaretgahilerinin muamelatı carisini ihlal ve devletin emniyeti dahiliye ve hariciyesini tehdit edecek surette muamelatta bulunan cemiyetler Meclis-i Vükela kararı ve iradei Padiahi ile ılga olunur. Bu vechile ılga edilen cemiyetin müessisleri ve müdürleri ve heyeti idaresi ibu cemiyeti ipka veyahut ilga kararından sonra hilafi kanun olarak tekrar tekrar tekil edildikleri takdirde 12 nci maddede münderiç cezalar hükmolunur. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:106, Celse:2, 22 Haziran 1325, s.205; Türk Parlamento Tarihi, C. II, s.466.
65 idarecileri tekrar kanuna aykırı olarak cemiyet tekil ederlerse 9. madde hükmünce cezalandırılacaklardır. Bu madde Meclisi Mebusan da yapılan oylamada olduu gibi kabul edilir. 67 Yirminci madde 68 ile cemiyetler üzerinde askerlere tefti hakkı verilmi ve bu yapılanmaların güvenlik güçlerine her zaman açık bulundurulacaı hükmü getirilmiti. Fakat güvenlik güçlerinin cemiyetlerin bulunduu yerlere ihtiyaç gerei dâhilinde girdiklerini ispat için zaptiye nazırı ve vilayet merkezinin en büyük mülkiye amiri tarafından verilen resmi bir varakayı göstermeleri gerekiyordu. Meclis-i Mebusan görümelerinde en çok tepki gören maddelerden birisi de 20. madde olmutur. Özellikle azınlık milletvekillerinin tepki gösterdii madde ile ilgili olarak Selânik Milletvekili Velahof Efendi, cemiyetlerin üyesi olmayan kiiler, hükümet mensubu olsalar dahi, onların müzakere ve toplantılarına girmemeleri gerektiini söylemitir. 69 Erzurum Milletvekili Ohannes Varteks Efendi Cemiyetler Kanunu aleyhinde görüler ortaya koyarak, kanunun milletin elini ayaını baladıını savunmutur. Cemiyetlerin kontrolünü ön gören 20.madde ile ilgili olarak da ayıptır deerlendirmesini yapan Varteks Efendi, nasıl ki bir adamın evine girilmez, cemiyetin de evine girilmez diyerek bu esasa aır eletiriler getirmitir. 70 Son olarak 21. madde de, Cemiyetler Kanunu nun uygulanmasında Dâhiliye ve Adliye Nezaretleri görevli tutulmutur. 71 22 Haziran tarihinde yapılan görümelerde 20.madde olarak geçen ve okunan içerik, 6 Haziran tarihli görümelerde 18. ve 19. Maddeler olarak geçmitir. 6 Haziran tarihli görümelerde madde üzerinde youn eletiriler olmu, fakat 22 Haziran da yapılan müzakerelerde hiç itiraz olmadan aynen kabul edilmitir. Ayrıca 20. ve 21. maddeler birletirilmitir. 2. Cemiyetler Kanunu Layihası Üzerinde Yapılan kinci Görümeler (6, 7, 14 Temmuz 1325) 22 Haziran tarihli Meclis-i Mebusan toplantısıyla Cemiyetler Kanunu üzerinde yapılan ilk müzakereler sona ermiti. Görümeler sonunda encümene gönderilmi olan kanun tasarısının, ikinci defa müzakereleri 6, 7 ve 14 Temmuz 1325 tarihlerinde yapıldı. 6 Temmuz 1325 tarihinde balayan ikinci müzakerelerin ilk toplantısında Cemiyetler Kanunu nun maddeleri okunarak tekrar oylama yapıldı. lk üç madde, üzerlerinde hiçbir itiraz olmadan aynen kabul edildiler. Fakat dördüncü maddenin okunması tıpkı ilk görümelerde olduu gibi, milletvekillerinin sert tepkisine neden oldu ve silinmesine karar verildi. kinci görümelerde de tartımanın odak noktası olan 4. maddenin yasada yer almasını özellikle Dahiliye Nezareti istiyordu. Bu maddenin yasada yer almasını savunmak için meclise gelen Dâhiliye Nezareti Müstearı Adil Bey in itirazı üzerine madde tekrar okunarak görümelerine geçidi. Kavmiyet ve cinsiyet esas ve unvanlarıyla siyasi cemiyetlerin kurulmasını yasaklayan maddeyi Adil Bey, bu esaslarda kurulacak cemiyetlerin ülkeye zarar getireceini çünkü farklı unsurlar olan bir devlette bu unsurları ortaya koyan bu tür yapılanmaların ayrımcılıa yol açacaını ve Osmanlılıı zedeleyeceini ifade etmitir. Fakat Adil Bey in sözlerine özellikle azınlık milletvekillerinden tepkiler geldi. Yorgo Boo Efendi, Trayan Nali Efendi, Kozmidi Efendi, Emanuel Karasu Efendi, Hamparsum Muradyan Efendi ve Varteks Efendi gibi Mebuslar söz alarak kavmiyet ve cinsiyet esasları üzerine siyasi cemiyetlerin kurulmasını yasaklayan dördüncü maddeyi sert bir dille eletirdiler. Bu milletvekilleri nasyonalist olmadıklarını ve Osmanlılıı ilke edindiklerini, bu maddenin merutiyete ters dütüünü ifade ettiler. Ohannes Varteks Efendi nin bu madde üzerinde 7 Temmuz tarihinde yapılan görümelerde kendisinin bir Ermeni Osmanlı vatandaı 67 Madde üzerinde görümeler yapılması gerektiini Tokat milletvekili smail Paa ve Kütahya Milletvekili Abdullah Azmi Efendi ileri sürmüler fakat dier milletvekilleri madde üzerinde görümeler yapılmasına gerek görmemilerdir. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:106, Celse:2, 22 Haziran 1325, s. 205-206. 68 Cemiyetler kulüpler üzerinde zabıtanın hakkı-ı teftii vardır. Bunların içtimagâhları memurini zaptiyeye her zaman küade bulunacaktır. u kadar ki içtimagâhlara zabıta memurları lüzum-ı hakikiye müsteniden girdiklerini ledelhace ısbat için Dersaadet de zaptiye nazırı ve vilayette mahallenin en büyük mülkiye memuru veya vekilleri tarafından o mahalle duhulu hakkında emir veya icazatı mutazammın olarak verilmi bir varakayı resmiye ibrazına mecburdur. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.474; Türk Palamento Tarihi, C. II, s.466. 69 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.474 476. 70 Varteks Efendi nin ayıptır sözü üzerine Tokat Milletvekili smail Paa tepki göstererek, bu sözünü geri almasını istemitir. Bu tartımanın sürmesi üzerine Varteks Efendi, Hükümetin sadece cemiyetin ne fikir beslediine dikkat edebileceini, bundan ileriye gitmeye hakkı olmadıını söylemitir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Celse:1, 6 Haziran 1325, s.477-478. 71 22 Haziran tarihli görümelerde kanunun icrasına Dâhiliye ve Adliye Bakanlıklarının sorumlu olduu hükmü 21.madde olarak okunmutur. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, çtima:106, Celse:2, 22 Haziran 1325, s.206.
66 olduunu ve kendisini Türk addedenlerden daha çok Türk olduunu söyleyerek, Ermenilerin Osmanlı memleketinden baka hiçbir yerde yaayamayacaklarına vurgu yaptı. 72 Yorgo Boo Efendi, mecliste farklı unsurlardan gelen milletvekilleri olduunu belirttikten sonra tepkisini sorular sorarak dile getirdi. Örnein adının Yorgi olduunu ve bu isimle Osmanlı olup olamayacaını, Arnavutların, Rumların ve dier unsurların kavmiyetlerini çarıtıracak isimleri koymalarının onları Osmanlı olmaktan neden alıkoyacaı gibi sualler sorduktan sonra, ülkede slam mezhebinin hakim olduunu ve slam unsurundan olmayanların da bu mezhep altında yaamaya mecbur tutulduklarını iddia etti. Boo Efendi, bu durumda kavmiyetlerini korumaya mecbur olduklarını, bunun ise Osmanlılıa muhalif bir durum olmadıını, önemli olanın kalpte olduunu ve bu maddenin nasıl iki kez reddedildiyse yine kabul edilmeyecei ümidini taıdıını ifade etti. 73 stanbul Milletvekili Kozmidi Efendi, tam bir Osmanlı birlii taraftarı olduunu ifade ederek ekledi, bu birlik devleti oluturan farklı unsurların hukukunu ayaklar altına alarak salanamazdı. Kozmidi Efendiye göre Rum Osmanlı Siyasi Kulübü gibi oluumların devletin bütünlüüne zarar getirmezdi çünkü hiç kimsenin kendi milliyetini reddetmesi mümkün olamazdı. Ayrıca cemiyetle ayırım söz konusu olsaydı zaten Müslümanlar camiye, Hıristiyanlar da kiliseye giderek ayrılıyorlardı, dolayısıyla cinsiyet ve kavmiyete göre oluumlar aslında bir gereklilikti. 74 Azınlık mebuslarının tüm karı koymalarına ve çabalarına ramen hükümetin ısrarı sonucu 4. madde 69 karı oya karılık 90 oyla yasadaki yerini korudu. 14 (27) Temmuz da yapılan görümelerde 6., 7., 8., 9., 10., 11. maddeler üzerinde hiç itiraz olmadan kabul edildiler. 12.madde üzerinde bazı milletvekilleri görülerini tekrar dile getirmeyi tercih etmekle beraber nihayetinde bu madde de olduu gibi kabul edildi. 13., 14. 15. ve 16. maddeler de kabul edilerek, 14 Temmuz tarihli görümelerde 17. ve 18. maddenin birletirilmesine karar verildi. 75 Bu görümelerden sonra kanuna son hali verilmitir. Cemiyetler Kanunu tıpkı görümelerde olduu gibi iki bölüm halinde tasarlanmı; ilk bölüm 16 madde ve ikinci bölüm 3 madde olmak üzere toplam 19 madde halinde yasallamıtır. Böylece merutiyetin getirdii özgürlüklerden yararlanarak bu özgürlükleri ortadan kaldırmaya veya ülkenin birliini bozmaya yönelik örgütlenme hareketlerini kontrol altına alabilecek yasal bir çerçeve oluturulmu oldu. B. Cemiyet Yapılanmasına Bir Örnek( ttihat ve Terakki) Türkiye de siyasi parti ve cemiyet örgütlenmeleri, gizli-yasal ve 1909 Cemiyetler Kanunu öncesi sonrasına göre farklılık göstermektedir. Gizli siyasal cemiyetlerin ve parlamentoda partilerin örgütlenme modelini ttihat ve Terakki üzerinden incelememizin nedeni cemiyetin, mason ve talyan Calbonari tekilatı örnek alınarak yapılan örgütlenmelerin en iyi örneini oluturmu olmasıdır. Bu guruba ttihat ve Terakki nin 1908 e kadar olan dönemdeki örgütlenme biçimi, parlamentoda örgütlenme modeline de Ekim 1908 de kamuoyuna yaptıkları 13 maddelik duyuru sonrasındaki dönemi örnek olarak verilebilir. lk kuruluunda koulların gerei olarak gizli olan ve talyan Calbonari örgütünü örnek alarak örgütlenen ttihat ve Terakki Cemiyeti, ubeler halinde çalııyordu. Cemiyetin kurucularından brahim Temo, Birindisi de ve Napoli de bir arkadaı eliinde mason locasını ziyaret etmi ve Calbonari nin talya daki rolü ve örgütlenmesi üzerine bilgi edinmitir. Örgütün kuruluu bu model üzerine oluturulmu, küçük hücrelere ayrılmı ve her hücreye bir numara verilmitir. Hücre üyelerinin de birer kesirli numaraları vardır.(bu kesrin payı hücre numarasını, payda ise hücre üyesinin kayıt sırasını göstermektedir.) 76 Osmanlı ttihat ve Terakki Cemiyetine ait olduu sanılan ilk nizamname Ahmet Bedevi Kuran tarafından Mahmut Celâlettin Paa nın özel kâıtları arasında el yazması olarak bulunmutur. Bu tüzüe göre örgütlenme öyledir: Cemiyetin merkezi stanbul dur. Yönetim kurulu bir reis ve dört azadan olumaktadır ve cemiyet üyelerinin sayısına paralel olarak kurul üyelerinin de sayısı binde bir oranında artacaktır (md. 6). Eer örgüt genilerse tarada bir bakan ve iki üyeden oluan ube yönetimleri oluturulacak ve her ube bulunduu beldenin ismiyle anılacak (md. 7). Cemiyetin gizli örgütlenmesini en iyi ifade eden maddeler 8., 9., 15., 26. ve 27. maddelerdir. Buna göre; cemiyet üyeleri, stanbul Meclisi daresini oluturan be kiiden her birinin bakanı bulunduu be kola ayrılmıtır. Her bir kol 72 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Celse:1, :115, 7 Temmuz 1325, s.445-449. 73 Türk Parlamento Tarihi, C. II, s.473. 74 Türk Parlamento Tarihi, C.II, s.476. 75 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. 5, Celse:2, : 119, 14 Temmuz 1325, s.562-563. 76 Mehmet Kabasakal, Türkiye de Siyasal Parti Örgütlenmesi 1908 1960, stanbul Eylül 1991. s.25 26.
67 bakanından balayarak numara alır. Her bir üyenin bir kol numarası bir de sıra numarası vardır. Üyenin numarası, kol numarası pay, sıra numarası paydada bulunan bir kesirdir (md 9). Her üye ancak kendisini cemiyete alan bir üstünü (mafevki) ve kendisinin cemiyete alabilecei astını (madunu) tanıyabilecektir (md.8). Cemiyetin bir ifresi ve her ubede bir anahtarı olacaktır (md.15). Dernek üyeleri, aranan niteliklere her yönden sahip olduu konusunda her türlü deneme ve incelemeden sonra kesin bir kanı uyanmadıkça, kimseye dernekten söz etmeyecek ve dernee alınmayacaktır (md. 26). Dernee giren kii, tüzüün gereini yerine getireceine din, namus ve vicdanı üzerine and içecektir. Daha sonra kendisine kolbaından alınan numara verilecektir (md.27). 77 Bu tür gizli yapılanmalarda örgüte balılık, son derece önemlidir. te bunu temin içinde balangıçta bir takım artlar konulur, bunlara uyulmaması halinde en aır cezalarla, ölüm dahil, karılaılabileceinin bilinmesi istenir. Yani bir üye eklen deil, canıyla hayatıyla bu yapılanmalara girer ve örgütün menfaatleri için elinden geldiince katkı salar. Ayrıca örgüt de kendisine dahil olan üyenin can güvenliinden sorumludur. ttihat ve Terakki Cemiyeti nin ilk tüzüünde, bu konuları belirleyen, üyeleri cemiyete salam balarla balayan 23.,27.,30.,32.,33. ve 34. maddeler üyelerin balılıı ve güvenlii hususlarını kapsamaktadır. 23. Madde cemiyet üyelerinin, örgüt ileri yüzünden güç duruma dümeleri halinde güvenliklerini salamayı, 34. madde de cemiyet uruna kendisini feda edenlerin aile ve çocuklarının geçimleri ve korunmalarının dernekçe üstlenileceini taahhüt etmektedir. Üyelerin cemiyete karı sorumlulukları ve bundan kaçınanlara yapılacak yaptırımlara tüzükte deinilmitir. Dernek üyeleri, paraları, kalemleri ve bedenleriyle cemiyete hizmete zorunludurlar. Bundan kaçınanlara vatan haini gözüyle bakılacaktır (md.32). Dernek üyeleri idare meclisi tarafından verilecek görevleri yerine getirmeye mecburdurlar fakat bundan neden göstererek kaçınma ansları da vardır. Eer idare meclisi bu nedeni uygun bulursa o üyeden söz konusu görev istenmeyecek, tersi durumda ise o görevi yerine getirmedii için kendisine dönek gözüyle bakılacak ve cemiyete verdii para geri verilmeyecektir (md.30). Üyelerin cemiyete karı görevlerinden birsi de her ay verecekleri ödeneklerdir. Bu ödentiler üyelerin üstleri kanalıyla verilecek, ödenti üyenin durumu ve isteine göre saptanacak fakat belirli bir miktarın altında olmayacaktır( md. 33). 78 Bu maddelerden de anlaılabilecei gibi 1889 yılında doan ttihat ve Terakki, gizli ve ihtilâlcı bir örgüttür, siyasal bir parti niteliine sahip olması bu artlarda mümkün deildir. Cemiyetin ülke içerisinde ubelerinin oluması II. Abdülhamid in baskısı yüzünden mümkün olmayınca, üyelerden yurt dıına kaçanlar gittikleri yerlerde örgütlenmilerdir. 79 Osmanlı ttihat ve Terakki Cemiyeti ülke dıındaki örgütlenmesini balıca üç merkezde younlatırmıtır: Paris 80, Cenevre 81 ve Kahire 82. Jön Türkler, Prens Sabahattin Bey in katkısı ile Paris te 4-9 ubat 1902 tarihleri arasında bir kongre düzenlemi, kongre sonunda cemiyetin adı Osmanlı Terakki ve ttihat Cemiyeti olarak deitirilmi ve yeni bir tüzük hazırlanmıtır. 83 Bu tüzükte cemiyetin oldukça esnek bir yapıda olduu ve para sorununun büyük önem taıdıı görülür. Tüzüün önemli bir yanı da, ilk örgütlenmede olduu gibi hücre örgütlenmesi ne yer verilmemesi ve kurulacak ubelerin kendi iç tüzüklerine sahip olabileceklerinin öngörülmesidir. Bu tüzüe göre cemiyet, ihtilâlci bir dernek niteliinden uzaktır, reformcu ve federatif bir yapıyı yansıtmaktadır. Cemiyet, isim deiiklii sonrası daha düzenli çalımaya balar, 1 numaralı yazıma ile belirli kiilere genel duyurular gönderilir, buradan anlaıldıı üzere cemiyet örgütlenmede, Ermeni, Rum ve Bulgar derneklerinden de esinlenmitir. 84 77 ttihat ve Terakki nin ilk tüzüü için bk. Tunaya, age., s.70-75. 78 Tunaya, age., s.74-75. 79 Romanya ya kaçan brahim Temo, 1896 tarihinden sonra Köstence ve Mecidiye ubelerini bizzat kurmu; Bulgaristan da Ruscuk, Dobruca, umnu, Filibe, Sofya, Kızanlık ve Vidin ubelerinin açılıında da etkili olmutur. Arkadaları Berlin de ube kurmu, Paris e kaçanlar da Ahmet Rıza Bey le münasebete geçmilerdir. Rumeli de 1898 yılından itibaren cemiyet faaliyetleri ve ubeleri artmıtır. kodra da etkin olan cemiyetin, aynı yıl Tiran da dokuz ubesi bulunmaktadır. Kabasakal, age., s31. 80 Ülke dıındaki bir merkez niteliindedir. Meveret Gazetesi yayın organıdır. Ahmet Rıza Bey bu ubenin bakanıdır fakat daha sonra Murat Bey bakanlıa getirilmitir. 1897 yılında cemiyet merkezi Cenevre ye taınmıtır. Fakat Ahmet Rıza ve arkadaları çalımalarını Paris te sürdürmeye devam etmilerdir. 81 1897 yılında kurulmutur, 1898 yılından itibaren Osmanlı Gazetesini çıkartmıtır. 82 1897 yılında olumutur, baında Hoca Kadri Efendi vardır. Yayın organı Kanuni Esasi dir. 83 Tüzüün tam metni için bk.tunaya, age., s.76-80. 84 Bu yazımada fırkanın yeniden oluturulduu, düüncelerini Osmanlılara ura-yı Ümmet, yabancılara da Fransızca Mechveret ile bildirmeye devam edecei belirtilmektedir. Bu yazımada ayrıca ülke içinde etkin ubeler kurulması zorunluluu belirtilmektedir. Yazımada yine, kullanılmak üzere bir ifre defteri gönderileceinden söz edilmesi cemiyetin ii sıkı tuttuunu göstermektedir. Ayrıca mektupta, Ermeni, Bulgar ve Rumlar katında aratırma yapıldıı ve bir dernein amacına ulaması için en gerekli eylerin para ve özveri olduu belirtilmitir. Bu nedenle en önemlisi özveride bulunabilecek üyelerin seçilmesi olduu, Rum, Bulgar ve Ermenilerin deneyimlerinden edinilen tecrübeye göre de genç, bekar ve yoksulların daha çok kendilerini tehlikeye koymaktan çekinmeyecekleri üzerinde duruluyor. Kabasakal, age., s.34-35.
68 II. Merutiyet in ilanını ttihat ve Terakki nin Manastır ve Selanik ubeleri salamıtır. Selanik te Eylül 1906 da kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin kesin bir bakanı yoktur, her toplantı, o toplantıda seçilecek bir bakan tarafından yürütülmektedir. Talat, Rahmi ve smail Canbulat Beylerden oluan bir Heyet-i Aliye seçilmi, daha sonra bu kurul Merkezi Umumi adını almıtır ve cemiyetin tüzüünü hazırlamıtır. Cemiyetin kurucuları olan on kiiden her birine, yalarına göre 1 den 10 a kadar bir numara verilmiti. Bu on kurucudan sonra yapılan yeni üye kayıtlarında verilen numaralara yüz ilave ediliyordu ve 111 den balanıyordu. Amaç, cemiyetin güçlü gösterilmesi ve üyelerin maneviyatının güçlü tutulmasıydı. 85 Cemiyete üye olacaklar için bazı koullar getirilmitir. Cemiyete katılacaklar konusunda çok titiz davranılmı, gizli bir örgüt olması nedeniyle hiçbir eyin sızdırılmamasına özen gösterilmitir. Buna göre cemiyete üye olanlar, yalnız kendilerini öneren rehber ile iki arkadaı tanıyacaklardır. Bunlar dıında kimse ile danııklıkları olmayacaı gibi, cemiyetin dier üyeleri hakkında da bilgi istemeyeceklerdir. Bunun yanı sıra yemin ekli saptanmı ve kısa bir giri töreni yapılması kararlatırılmıtır. Cemiyetin örgütlenmesi askeri tıbbiye örencilerinin 17 yıl önce uyguladıkları, Carbonari sisteminin aynısıdır. Fakat bu örgüt, Makedonya daki Bulgar ve Rum komitacılarıyla sürekli iliki içinde olduundan, Bulgarların ünlü ç Örgüt (MRO) adlı kurulutan esinlenmi olmaları da mümkündür. Semtlere göre örgütlenmeye giren cemiyette numaralar buna göre saptanmıtır. 86 Ayrıca ttihat ve Terakki nin hızla yayılması esnasında Selânik teki ve Makedonya daki mason localarından yararlandıı biliniyor. 87 Bu örgüt 27 Eylül 1907 günü düzenlenen bir belgeyle Paris teki Terakki ve ttihad Cemiyeti ile resmen birlemitir. 88 ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908 yılında da bir tüzük çıkartmıtır. Üzerinde cemiyet arması bulunan Dahili Nizamname yine gizli ve yasa dıı bir örgütün tüzüüdür. Bu tüzüe göre, Merkezi Umumi Osmanlı ülkesinde bulunacak ancak bulunduu yer duyurulmayacaktır. Dı merkez Paris tir. Cemiyete girebilmek için, heyet-i idarenin adayı uygun bulması gerekmektedir. Cemiyete girite üye, kararlara uyacaına ve ihaneti ortaya çıkarsa idama razı olacaına dair, din, vicdan, kutsal kitap, tabanca üzerine yemin edecektir. Cemiyetin fedai üyelerinden oluan fedai ubeleri vardır. Bunlar merkez heyeti dıında baımsız giriimde bulunamayacaklardır. Ayrıca merkez heyetleri cemiyet adına yargılama da yapabileceklerdir. 89 Ekim 1908 de ttihat ve Terakki 13 maddelik bir duyuruyla, siyasal programını kamuoyuna açıklamıtır. Bir de bu kongrede ttihat ve Terakki Fırka-i Siyasiye si çıkartmı ve 1913 yılına kadar sürecek olan fırka-cemiyet ikilemi balamıtır. 90 Bu duyuruda cemiyetin içyapısına dair programın açıklanmamı olması, cemiyetin gizliliinin bir ölçüde devam ettiinin göstergesidir. ttihat ve Terakki nin örgütlenmesine baktıımızda, liderliin her zaman kolektif bir nitelik taıdıını görürüz. Parti lideri sayılabilecek Reisi Umumilik ancak 1913 kongresinde tüzüe girmitir. Bu göreve getirilen kii (Sait Halim Paa) gerçek bir liderden çok, simgesel bir lider sayılır. Örgüt içinde sivil ve eski subaylardan oluan iki kanat mevcuttur. 91 1913 Kongresine göre yeni örgütlenme u ekildedir: Reisi Umumi yönetimindeki Meclis-i Umumi iki kola ayrılmıtır; yasama organı dıındaki örgüt ilerinden sorumlu bir kâtibi umumi yönetimi altındaki Merkezi Umumi, yasama meclisi ileriyle ilgilenen bir vekili umumi yönetiminde toplanan kalemi umumi. Merkez ve balı yerlere ait olmak üzere sancak örgütü, kongreler, kulüpler ve stanbul örgütü. 1916 kongresinde Merkezi Umumi nin görev ve yetkileri açıklıkla belirtilmitir. 92 Bunlar dıında bir de, 1908 tüzüünde yer verdii, fedai ubeleri gibi yan örgütleri vardır. II. Merutiyet devrindeki yapılanma konusunda, ttihat ve Terakki dıında kurulan dier siyasi partilerin ve cemiyetlerin oluumuna da kısaca deinmek gerekir. Adı antaj ve komplo hareketlerine karıan, balangıçta programı ve tüzüünü açıklamayan Fedâkârân-ı Millet Cemiyeti nin merkez dıında ubeleri hakkında bilgi yoktur, ayrıca kongresi de olmamıtır. 93 Paris te oluan Prens Sabahattinci akımın 1908 yılında Osmanlı siyasi hayatına giriiyle oluan Ahrar Fırkası bu dönemin ilk gerçee en yakın partileme teebbüsü olmutur. Cemiyetler Kanunu öncesi kurulan parti, bir kadro partisidir ve 85 Cemiyetin kurucuları; Bursalı Tahir, Naki (Yücekök), Talât Bey, Mithat ükrü Bey, Rahmi Bey, Ömer Naci Bey, Kazım Nami(Duru),smail Canbulat, Hakkı Baha, Servet (Tör). Bk. Hasan Babacan, Mehmed Talât Paa (1874-1921), Ankara 2005, s.15. 86 Kabasakal, age., s.35-42. 87 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin gelimesinde etkili olan mason locaları Makedonya Rizorta ve Veritas localarıdır. Talât Bey, Mithat ükrü, Kazım Nami Beyler Makedonya Rizorta Locasına üyedirler. Babacan, age., s.16. 88 Birleme belgesi için bk. Tunaya, age., s.81. 89 1908 tüzüünün tam metni için bk. Tunaya, age., s.82-91. 90 1913 Kongresini düzenledii tüzüün 1.maddesine göre, Cemiyet geni bir siyasi partiye dönümütür. Tunaya, age., s.145. 91 Sivil kanatın baını Talat Bey çeker ve parlamento gurubu ile Kara Kemal in önderliindeki stanbul örgütü ona destek olmaktaydılar. Etkin bir bakandan yoksun olan askeri kanat ise kendisine yakın gördüü Enver Paa yı desteklemektedir. 92 Kabasakal, age., s.57. 93 Tunaya, age., s.165-174.
69 demokratik bir yapılanmaya sahiptir. Avrupa partilerini örnek almı bir bürokratlar gurubu olan parti, gelime olanaı bulamadıından örgütlenememitir. 94 Parlamento içerisinde kurulan ilk siyasi parti örnei olan Mutedil Hürriyetperveran Fırkası(Kasım 1909), varlıı kısa süreli olduu için örgütlenmeyi baaramamıtır. Sadece Rize ve Basra da iki ubesi açılmıtır. 95 Parlamento içerisinde kurulan dier bir siyasi parti Ahali Fırkası(21 ubat 1910) dır. Fırkanın siyasal programı ve nizamnamesi vardır. 96 Bu dönemde kurulan bazı partiler liderlerinin kiilikleriyle adeta birlemilerdir. Bunlardan birisi de Islahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası(1909) kurucusu erif Paa nın etkisindedir ve Cemiyet-i Hafiye iddiaları dıında ülke içinde örgütlenmeye sahip olamamıtır. 97 II. Merutiyetin en büyük ve önemli muhalefet partisi üphesiz ttihat ve Terakki ye karı tüm muhalifleri bir araya toplayan Hürriyet ve tilaf Fırkası dır. Bu fırka da dier Osmanlı fırkalarına benzemektedir. Bunun en büyük delili de programındaki sosyal konulara ilikin yetersizliktir. Bir sınıf partisi deildir, halktan kopuktur, örgütlenmede önce Hürriyetperveran ın ubelerini devralmıtır. Sonuç olarak II. Merutiyet döneminde örgütlenme fırka ve cemiyetler arasında benzer yöntemlerle olmutur diyebiliriz. Bu sebeple dier fırkaları burada ayrıca belirtmeye gerek görmüyoruz. Son olarak merutiyet dönemlerinde kurulan yerel cemiyetlerin yapılanmasına, örneklerle kısaca deinmek konunun tamamlayıcılıı açısından yararlı olacaktır. lk olarak 1882 de 12 maddeden oluan nizamnamesini yayınlayan göçmenlerin ve gayrimüslimlerin oluturduu Nevehirli Peynirci Esnafı ttihadı nın yapılanmasına deinelim: Cemiyetin kurulu amacı nizamnamesine göre; esnafın ve ahalinin zararlarının önlenmesi, yardıma muhtaç esnaflara yardım vb. kısaca esnafı korumak ve haklarını imkânları ölçüsünde savunmak. Nizamnameye göre birlik 42 kiiden oluuyordu ve bunlar malın alımına göre üç sınıfa ayrılmılardı. 98 Dier bir örnek Edirne de fakir çocuklara yardım amaçlı kurulan, Osmanlı Fakir Çocuklarına Yardım Cemiyeti(1910) dir. Edirne deki kimsesiz kız ve erkek çocuklarına yetimhane açmayı hedefleyen cemiyetin kurucuları arasında ttihat ve Terakki nin Edirne ubesindeki kiiler vardır. Cemiyete üye olabilmek için, ayda en az bir kuru ödemek, cemiyetin kurulu nizamnamesine uymak artı vardı. Üye aidatları ve baılar dıında cemiyete gelir getirebilecek yardım kampanyaları düzenlenecei de belirtilmiti. Cemiyetin heyet-i umûmiye adıyla anılan genel üye toplantıları, her yıl Mart ve Eylül aylarında olmak üzere, yılda iki kere düzenleniyordu. Toplantı baında oturumu yönetecek olan divan bakanı ve kâtibi seçiliyordu. Mart ayında toplanan genel kurulda cemiyetin Heyet-i dare adıyla anılan ve 15 kiiden oluan yönetim kurulu seçiliyordu. Yönetim kurulu üyelerinin üçte biri kurucu üyeler tarafından kendi aralarından, üçte ikisi de genel kurul tarafından dier üyeler arasından seçiliyordu. Üyeler yönetim kuruluna yazılı olarak bavurma ve teklifte bulunma hakkına sahiptiler. ttihat ve Terakkinin Edirne ubesi, cemiyetin yönetim kurulunun yapacaı tüm faaliyetleri tefti etme yetkisine sahiptir. 99 ttihat ve Terakki nin güdümü altında zmir de kurulan milliyetçi nitelikteki Halka Doru Cemiyeti, cemiyetin kurucularından Dr. Nazım Bey in telkinleri sonucu 112 kii tarafından verilen 35.000 liralık yardım parasıyla 1917 yılında kurulmutur. Cemiyetin kurucuları ttihat ve Terakki nin zmir de bulunan üyeleridir. 24 maddelik nizamnamesi iki bölümden olumaktadır, birinci bölümde cemiyetin kurulu amacını içeren maddeler, ikinci bölümünde ise cemiyeti meydana getiren heyetler ve cemiyet üyeliine ilikin bilgiler yer alıyordu. Cemiyetin fahri üyeleri dıında, kurucu ve yardımcı üyeleri de vardır. Sonuç Meclisi Mebusan da yapılan uzun müzakereler sonucu 16 Austos 1909 günü çıkartılan Cemiyetler Kanunu na göre genel olarak u esaslar getirilmiti: Dernek kurmak için izin almak gerekmiyordu fakat kurulduktan sonra bildirim artı vardı. Gizli cemiyet kurmak yasaktı. Kurulu aamasında; eer kurulan cemiyetin idare merkezi stanbul da ise Dâhiliye Nezareti ne, tara da ise yörenin en büyük mülkiye memuruna, cemiyetin unvanını, amacını, idare merkezini, yöneticilerinin isim, 94 Ahrar Fırkası hakkında bilgi için bk. Tunaya, age., s.175-204. 95 Tunaya, age., s.241-252. 96 Tunaya, age., s.266-277. 97 Yurt dıında örgütlenen fırkanın yurt içinde bir Cemiyet-i Hafiye kurarak eyleme geçtii ttihat ve Terakki çevresi tarafından ortaya atılmıtır. Tunaya, age., s.252-266. 98 Birinci guruptakilerin sayısı 7, ikinci guruptakilerin 19 ve üçüncü guruptakilerin 16. nizamnameye göre ilerde birliin kasasına toplanacak para, gerekli masraflar çıkartıldıktan sonra, bu guruplara bölüülecekti. Bk. Stefo Benlisoy, Dersaadet te Mukım Nevehirli Peynirci Esnafı ttihatı, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler Özel Sayı-2), S. 239, C. 40, stanbul Kasım 2003, s.5. 99 Yavuz Selim Karakıla, Osmanlı Fakir Çocuklarına Yardım Cemiyet-i Hayriyesi(1910) Edirne nin Fakir Ama Akıllı Çocukları, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler Özel Sayı-2), S. 239, C. 40, stanbul Kasım 2003, s.19-27.
70 meslek ve ikametgâhlarını içeren bir beyanname verilecek, karılıında bir ilmühaber alınacaktı. Ayrıca beyannameye, nizamnameden iki adet, cemiyetin resmi mührüyle tasdik edilmi ekilde eklenecekti. Nizamnamede, idare heyetinde ya da ikametgâhlarda yapılacak herhangi bir deiiklik derhal hükümete bildirilecekti. Cemiyetler Kanununa göre, dernek kurma hakkı iki bakımdan sınırlandırılmıtı. lk sınırlama derneklerin amaçları ve nitelikleriyle ilgilidir. Kanunları, umumi adabı, devletin bütünlüünü, hükümetin deitirilmesini, Osmanlı ülkesindeki etnik unsurları siyasal bakımdan bozacak cemiyetler kurulamazdı. kinci sınırlama da üye olacaklar için getirilmiti. Herhangi bir cemiyete üye olabilmek için yirmi ya sınırı konulmutu. 100 Ayrıca adayın bir cinayet le mahkûm ve medeni haklardan mahrum olmaması gerekiyordu. Cemiyetin merkezinde iki kiiden az olmamak kouluyla bir idare heyeti bulunacaktı. Varsa, ubelerde de merkeze balı birer idare heyeti faaliyet gösterecekti. Bu heyetler cemiyet üyelerinin kimliklerini ve üye kayıt tarihlerini; idare heyeti karar, yazıma ve tebligatını, cemiyete ait gelir ve giderleri kayda geçeceklerdi. Bu defterleri adli ve mülki merciler gerektiinde görebileceklerdi. 101 Cemiyetler Kanunu nun uygulamaya konulmasının ardından II. Merutiyet döneminde tüzelkiilikler bakımından önemli bir düzenleme de, 1913 de çıkarılan Ehas-ı Hükmiyye nin emvâl-i gayr-i menkuleye tasarruflarına mahsus Kanun-i Muvakkat olmutur. Fakat bu kanun dernekler alanında 1909 Cemiyetler Kanunu ndan sonra bir yenilik getirmi sayılmaz. 1909 Cemiyetler Kanunu esasen sınırlı olarak taınmaz elde etme hakkını tanımıtı, bu kanunla ona gönderme yapılmıtır. Daha çok Müslüman olmayan cemaatler için çıkarılmı gibidir. Böylece 1926 Medeni Kanunu nun yürürlüe girmesinden önce, dernek adı verilen tüzelkiilik türü, bir hukuki çerçeve olarak Türk Hukuku nda benimsenmi oluyordu. 102 30 Temmuz 1909 tarihinde 13 maddelik Tatil-i Egâl Kanunu (Grev Kanunu) çıkartılmı ve içilerin örgütlenmelerine sınırlamalar getirilmitir. Bu kanuna göre kamu hizmeti gören müesseselerde sendika tekil edilmesi yasaklanmıtır. Bu sınırlamalar siyasal partiler için de geçerlidir, çünkü yasaya göre onlar da birer cemiyettir. Zira siyasi partiler için ayrı bir kanun çıkartılmasına lüzum görülmemitir. Böyle bir kanun ancak 1965 yılında çıkartılacaktır. 103 Bu kanunun uygulanmasında dâhiliye, adliye, ticaret ve nafıa vekâletleri sorumlu tutulmutur. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu nda sınıf esasına dayalı cemiyetlerin kurulamayacaı ilkesinin yer alması, sonuçta sivil toplumun özünü oluturacak tüm toplumsal kesimlerin, yüz yıllar boyunca gerçek kimliklerini bulamadıkları, yeterince gelimemi bir düzende, sınırları yine belirsiz bir magma görünümünde kalmalarına yol açmıtır. Aslında tek partili dönemdeki pek çok anayasal ve yasal düzenleme sivil toplum örgütlenmelerinin önünü açıcı nitelikteydi. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan gazeteler, fırkalar, dernekler ve çeitli düzeydeki farklılamı gruplar sivil toplumun Türkiye deki tarihsel geliimine olumlu bir katkı salayabilirdi. Ancak, 1940 lara dek devam eden süreçte Matbuat Kanunu, Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, Cemiyetler Kanunu, Seçim Kanunu gibi kanunlarla sivil topluma sınırlamalar getirilmitir. Dolayısıyla, tek partili dönemde teorik açıdan salanmı olan hak ve özgürlüklerin yaama geçirilmesine ilikin araçların (siyasal partiler, dernekler, sendikalar vb.) merkezi vesayetçi yönetim tarzı içinde yaama ansı pek yoktu. KAYNAKÇA ALKAN Ö. Mehmet, Osmanlı da Cemiyetler Çaı, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler 1 Özel Sayı), C. 40, S 238, letiim Yayınları, stanbul Ekim 2003, s.5., 1856-1945 stanbul da Sivil Toplum Kurumları Toplumsal Örgütlenmenin Geliimi (Devlet Toplum likisi Açısından Bir Tarihçe Denemesi, (der.:ahmet Yücekök), Tanzimattan Günümüze stanbul da STK lar, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, stanbul 1998, s.104., Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi 1839-1945, Tanzimattan Günümüze stanbul da STK lar, Tarih Vakfı Yay., stanbul 1998, s.45. ANAGNOSTOPULU, Athanasia, Tanzimat Ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi, 19. Yüzyıl stanbul unda Gayrimüslimler, Editör: Pinelopi Stathis, (çev.: Foti ve Stefo Benlisoy), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul 1999, s.21. 100 Tarık Zafer Tunaya ya artını 18 olarak belirtiyor. Bk. Tunaya, age., s..397. 101 Toprak, Cemiyetler Kanunu, s..207. 102 Hüseyin Hatemi, Bilim Derneklerinin Hukuki Çerçevesi (Dernek Tüzelkiilii), Osmanlı lmi ve Mesleki Cemiyetleri 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu, stanbul 3-5 Nisan 1987, s..83. 103 Tunaya, age., s.397.
71 BABACAN Hasan, Mehmed Talât Paa (1874-1921) Siyasi Hayatı ve craatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005. BAYDUR Mithat, Demokrasi ve Modernleme Sürecinde, Devletin Sivil Topluma Baskın Gelmesi ve Kemalizm,Yeni Türkiye Dergisi, Sivil Toplum Özel Sayısı, (Kasım-Aralık 1997), S 18, s.195. BENLSOY Stefo, Dersaadet te Mukım Nevehirli Peynirci Esnafı ttihatı, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler Özel Sayı-2), S 239, C 40, stanbul Kasım 2003, s.4-9. BERKES Niyazi, Türkiye de Çadalama, Yapı Kredi Yayınları, stanbul 2004, s.272. CELALYAN Agop, Kadın Yazarların Gözüyle 19. Yüzyıl stanbul unda Ermeni Kadını, 19. Yüzyıl stanbul unda Gayrimüslimler, Editör: Pinelopi Stathis, (çev.: Foti ve Stefo Benlisoy), stanbul 1999, s. 97. EKSETZOGLOU Haris, Osmanlı da Cemiyetler ve Rum Cemaati -Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi 1861-1912, çev.f.benlisoy, S.Benlisoy, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul 1999. EYCL Ahmet, Osmanlı ttihat ve Terakki Cemiyeti, Türkler, C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.228-242. GÖRKEM smail, Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti nin Türk Eitim Tarihindeki Yeri, Türk Yurdu, C. 19-20, S 148-149, Aralık 1999-Ocak 2000, s..229. HATEM Hüseyin, Tanzimat ve Merutiyet Dönemlerinde Derneklerin Geliimi, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1,letiim Yayınları, stanbul, s.198., Bilim derneklerinin Hukuki Çerçevesi( Dernek Tüzelkiilii), Osmanlı lmi ve Mesleki Cemiyetleri 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu, stanbul 3-5 Nisan 1987, s.81-84. HERGÜLLÜ Melike, Halka Doru Cemiyeti, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler Özel Sayı-2), S 239, C 40, stanbul Kasım 2003, s.38-47. DEMR Ulu, Kuleli Vakası Hakkında Bir Aratırma, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1937. HSANOLU Ekmeleddin, Modernleme Süreci çinde Osmanlı Devleti nde lmi ve Mesleki Cemiyetleme Hareketlerine Genel Bir Bakı, Osmanlı lmi ve Mesleki Cemiyetleri Birinci Milli Türk Tarihi Sempozyumu, 3-5 Nisan 1987 stanbul, s.1-26., Osmanlı Türkiye sinde Kültür ve Bilim Hayatında Tüzel Kiiliin Gelimesi ve Tekilatlanmanın Balaması, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Adnan Sayılı Özel Sayısı-I, C. 9, S. 25, s.265-291. KABASAKAL Mehmet, Türkiye de Siyasal Parti Örgütlenmesi 1908-1960, Tekin Yayınevi, stanbul Eylül 1991. KALAYCIOLU Ersin, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset, Küreselleme, Sivil Toplum ve slam, Vadi Yayınları, ubat 1998, s.114-120. KARAÇAVU Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri, Basılmamı Doktora Tezi, Ankara 2006. KARAKILA Yavuz Selim, Osmanlı Fakir Çocuklarına Yardım Cemiyet-i Hayriyesi (1910) Edirne nin Fakir Ama Akıllı Çocukları, Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler Özel Sayı-2), S. 239, C. 40, stanbul Kasım 2003, s.19-27. KARPAT Kemal, Türkiye de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, (çev.. E.Soancılar), mge Kitabevi, Ankara 2007. ---------------------, Osmanlı da Deiim, Modernleme ve Uluslama, (çev.: Dilek Özdemir),mge Kitabevi, Ankara Haziran 2006. KATZ Daniel; Robert L.Kahn, Örgütlerin Toplumsal Psikolojisi, (çev.: Halil Can; Yavuz Bahadır), Doan Basımevi, Ankara 1977. KL Suna, Türkiye de Örgütleme Sorunu ve Örgütsel Dengesizlik, Boaziçi Üniversitesi Dergisi, Sayı:4-5, stanbul 1976-1977, s.63-65. KUTUÇKAS Yeorgies, 1878 e Kadar stanbul daki Bulgar Cemaati, 19. Yüzyıl stanbul unda Gayrimüslimler, Editör: Pinelopi Stathis, (çev.: Foti ve Stefo Benlisoy), stanbul 1999, s.45. KÖKER Levent, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, letiim, 2. Baskı, stanbul 1993. MARDN erif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), letiim Yayınları, stanbul 2003. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre:1, çtima:1, C. 3, TBMM Basımevi, Ankara 1982. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre:1, çtima:1, C. 4, TBMM Basımevi, Ankara 1982. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre:1, çtima:1, C. 5, TBMM Basımevi, Ankara 1982. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre:1, çtima:1, C. 6, TBMM Basımevi, Ankara 1982. SARINAY Yusuf, Türk Milliyetçiliinin Tarihi Geliimi ve Türk Ocakları (1912-1931), Ötüken Yayınevi, I. Baskı, stanbul 2004. ENIIK Pınar, Etnik-i Eterya Cemiyeti ( 1894), Tarih ve Toplum (Osmanlı da Cemiyetler 1 Özel Sayı), C. 40, S 238, stanbul Ekim 2003, s.52-55. TANÖR Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelimeleri, Yapı Kredi Yayınları, stanbul 2005. TOPRAK Zafer, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, letiim Yayınları, stanbul 1983, s.205-208.
72 II. Merutiyet Döneminde Paramiliter Gençlik Örgütleri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1985, s.531-536. TUNAYA Tarık Zafer,Türkiye de Siyasal Partiler, C. I, letiim Yay., stanbul 1998. Türk Parlamento Tarihi, I. ve II. Merutiyet, C. II, T.B.M.M Vakfı Yayınları No:15, Ankara 1998 Türk Parlamento Tarihi, Merutiyete Geçi Süreci, C. I, T.B.M.M Vakfı Yayınları No:14, Ankara 1998. YÜCEKÖK Ahmet, Türkiye de Sivil Toplum Örgütleri Geliiminin Toplumsal Aamaları ve Süreci, Tanzimat tan Günümüze stanbul da STK lar, Tarih Vakfı Yay., stanbul 1998, s.13.