ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU II 12-13 Mart 2004 B LD R LER C LT 2 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü Tel. 0216 341 05 00 Fax 0216 391 60 61
Üsküdar Belediye Baflkanl Üsküdar Araflt rmalar Merkezi Yay n No: 16 ISBN Tak m No: 975-92019-4-1 ISBN Cilt 2: 975-92019-6-8 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü Mart, 2005 stanbul TEKN K HAZIRLIK: KAKNÜS AJANS KAPAK DÜZEN : KAKNÜS AJANS Ç BASKI: ALEMDAR OFSET KAPAK BASKI: M LSAN C LT: D LEK MÜCELL T Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çaml ca E itim Merkezi Tarih: 12-13 Mart 2004 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi
AL ÜSKÜDÂRÎ VE ÜSLÛP ANLAYIfiI Gülnur Duran * sminden de anlafl laca gibi Üsküdarl olan Ali Üsküdârî, Türk Bezeme san atlar tarihimizde önemli bir yere sahiptir. 18. yüzy lda yaflad n bildi imiz Ali Üsküdârî nin hayat hakk nda çok az mâlumat olmakla beraber, eserlerine imza ve tarih atan nadir san atkârlar m zdand r. Do um ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. mzal eserlerinden 1718-1763 y llar aras nda, Osmanl Sultanlar III. Ahmed (1703-1730), I. Mustafa (1730-1754), III. Osman (1754-1757) ve III. Mustafa (1757-1774) devirlerinde hayatta bulundu u imzalar ve tarihleri ile sâbittir. Ali Üsküdârî ile ilgili en fazla bilgiye Habib in Hat ve Hattâtan ve Müstakimzâde nin Tuhfe-i Hattâtîn isimli eserlerinde rastlanmaktad r. Hat ve Hattâtan n Nakkaflan ve Musavv ran ve Müzehhiban ve Tarrâhan bafll kl bölümünde: Ali Çelebi Ruganî Üsküdârî denilür idi ibaresi okunmaktad r (s. 268). Ayn eserin E rikap l Çelebi bahsinde, Ali Üsküdârî nin 1755 tarihinde vefat eden meflhur hattat Mehmed Rasim in yaz lar n tezhipleyenler aras nda bulunan Sultan Selimli Reflid Mustafa Çelebi ye hocal k etti inden de söz edilmektedir (s.146). Müstakimzâde de eserinin Yedikuleli Seyyid Abdullah bahsinde; Mesâhif-i fleriflerini ekseriya hizmet-i tezhîb ile flerefyâb olan üstâdlar n biri merhum Rugânî Üsküdârî Ali Çelebidir ki, el-hac Yusuf- M srî flakirdlerindendir. Vaktimizde saz yazmak vadisinde fiah-kul -i vakitdir der (s. 271). Ali Üsküdârî nin hocas müzehhip Yusuf- M srî nin san at üslûbunun takipçisi oldu u, onun yolundan ayr lmad eserlerinden anlafl lmaktad r. Hattâ, Türk bezeme san at na getirmifl oldu- u yeniliklerle de hocas n geçmifltir. Sadece müzehhip de il, ayn zamanda çiçek ressam, ruganî (lake) ve halkârî üstâd olan Ali Üsküdârî, 45 y l n bilebildi imiz san at hayat nda; birçok eser vermifltir. Bunlar: kubur kalemdan, kitap kab, yaz altl, yaz çekmecesi, murakkaa, levha, yay gibi ço unlu u ruganî tekni inde olan eserlerdir, bugüne kadar tespit edilen 25 eseri, yurt içi ve yurt d fl müze ve kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda korunmaktad r. Pek çok imza flekli bulunmakla birlikte, eserlerinde en çok Bunu Üsküdârî Ali tezhipledi mânâs na, Zehhebehu Ali el- Üsküdârî yi kullanm flt r. San at tarihimizin dehas Ali Üsküdârî, san ata ve kitaba afl r sevgisi olan, bundan dolay Topkap Saray dahilinde Sultan Ahmed-i Sâlis Kütüphanesi ni inflâ ettiren ve raflar n nadide eserlerle dolduran Sultan III. Ahmed zaman nda en güzel eserlerini vermeye bafllam flt r (Derman, 1982, s. 14). Bu dönem di er san at dallar nda oldu u gibi bezeme san atlar m zda da Avrupa san at ak mlar n n etkili oldu u y llard r. Özellikle Frans z Rokoko- * Yrd. Doç. Dr. Marmara Üniversitesi Güzel San atlar Fakültesi Geleneksel Türk El San atlar Bölümü Ö retim Üyesi.
su ndan etkilenen Osmanl san at, Türk rokokosu ad verilen yerli üslûbu ortaya koymakta gecikmez. San at m za giren bu yeni üslûbun en önemli özelliklerinden biri, gölgeli boyama ile hacim kazand r lm fl motifler, gerçekçi üslûpla yap lm fl çiçekler, kurdeleler ve vazolard r. Bu etki, klâsik dönem tezhip san at n n temsilcisi olan Ali Üsküdârî nin san atkâr kiflili inde ve yorumunda yeni bir üslûbun ortaya ç kmas na sebep olur. Üsküdârî, klâsik üslûbun yan s ra tezyînî san atlar m za giren Avrupa bezeme unsurlar n da -karakteristik yap lar n bozmadan ve biribirlerine kar flt rmadan- beraber kullanarak eserlerini ve üslûbunu ortaya koymufltur. Ali Üsküdarî, 16. yüzy l n ilk yar s nda Kanunî Sultan Süleyman dönemi Saray Nakkaflhanesi nin sernakkafl fiah Kulu nun etkilerinin görüldü ü eserlerindeki iri ve k vrak yapraklar ve hatayî grubu motiflerin kullan ld desenleri, tamam yla kendi üslûbunda yorumlayarak seçkin eserlerini vermifltir. San atkâr n fiah Kulu üslûbundaki en güzel halkârîlerinden biri, 262x134 mm. eb ad ndaki ruganî yaz altl d r (Arthur M. Sackler Gallery, Washington, S. 1986-23). Bu yaz altl n n ön yüzünde, siyah zemin üzerine ifllenen saz yolu üslûbundaki yaprak motifi, yeflil ve sar alt n n birlikte kullan ld tarama halkârî bulunmaktad r. Halkârî deseninin etraf ndaki k rm z zeminli d fl pervazda, iri sencîde rumî ve natüralist üslûptaki çiçeklerle yap lm fl desen, tarama usûlüyle boyanm flt r. Desenin zemin boflluklar nda, Ali Üsküdârî nin hemen hemen bütün eserlerinde karfl m za ç kmakta olan, alt n ile yap lm fl çift tahrir tekni- indeki desen görülür (Resim 1). Yaz altl n n -imzan n da bulundu uarka yüzünde, ana desen flemse formunda iplikle paftaya ayr lm fl, iç k s mda siyah zemin üzerinde rokoko, pafta d fl ndaysa klâsik halkârî tarz nda desenler yer al yor. Bu k s mdaki iki küçük pafta içine müzehhibin imzas, Zehhebehu Ali ve el-üsküdârî, 1160 alt nla ve ta lîk hatt yla yaz lm flt r. Arka yüzün d fl pervaz nda, k rm z zemin rengi üzerine yine iri hatâyî, yaprak ve penç motiflerinin kullan ld desen, halkârî tekni inde çal fl lm flt r (Resim 2). Ali Üsküdârî nin üslûbunun oluflmas nda etkili olan bir di er san atkâr ise 16. yüzy l n ikinci yar s nda Saray Nakkaflhanesi nin sernakkafll n yapan müzehhip Kara Memi dir. Kara Memi nin, gül, karanfil, lâle gibi yar üsluplaflt r lm fl çiçekleri, Ali Üsküdârî nin elinde çiçek ressaml na dönüflerek, yeniden flekillenmifltir. San atkâr n çiçek resimlerinde -Bat tarz resim anlay fl n n yan s ra- klâsik san atlar m zdaki üslûplaflt rma da kendini gösterir. AL ÜSKÜDÂRÎ VE ÜSLÛP ANLAYIfiI 235 Resim 1: Yaz altl, Ön yüzü. (Arthur M. Sackler Gallery, Washington, S.1986-23)
236 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Ali Üsküdârî nin önemli eserlerinden biri olan Mecmûa-i Gazeliyat n ruganî kab ve içindeki 30 adet çiçek resmi, san atkâr n bu tarz çal flmalar na en güzel örnektir ( stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 5650); 115x280 mm. eb ad ndaki bu fliir defteri cönk fleklindedir. Defterin içindeki fliirler 1726 (1139 H) da Dervifl Mustafa b. el-hâc Mehmed taraf ndan, ta lîk hatt yla yaz lm fl, çiçek resimleri ve tezhipleri Ali Üsküdârî taraf ndan yap lm flt r. Defterin bafl nda Sultan III. Mustafa b. Ahmed in mührü bulunmaktad r. Eserin ruganî kab nda çok ince bir iflçilik hâkimdir. D fl kapaktaki desende, gül, flebboy, anemon, süsen, menekfle, sümbül, mine ve papatyadan meydana gelmifl bir buket yer al r. Naturalist üslûpta boyanan buketin etraf ndaki hatayî grubu motiflerle yap lm fl, ters simetri özelli i gösteren desen, ruganî üslûbundad r. Desenin zemin boflluklar nda yine çift tahrir helezonlar dolaflmaktad r. Siyah renkle çal fl lan motiflerin meflîmeleri alt nla yap lm flt r. Müzehhip imzas Zehhebehu Ali el-üsküdârî, 1140 ara pervaz üzerinde yer al r. D fl pervazda ise içteki desen tarz ve boyama tekni i tekrar edilmifltir. Bu k s mda, siyah, zemindeki desen bofllu una yap lan çift tahrirler alt nla ifllenmifltir (Resim 3). Resim 2: Yaz altl, Arka yüzü. (Arthur M. Sackler Gallery, Washington, S.1986-23) Resim 3: Kitap Kab, D fl Kapak, ( stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 5650)
AL ÜSKÜDÂRÎ VE ÜSLÛP ANLAYIfiI Ruganî kab n iç kapa nda, tütün rengindeki deri üzerine, halkârîyle ifllenen desen, k vrak bir elin ürünüdür (Resim 4). Ali Üsküdârî, bahsi geçen eserinin d fl kapa nda da en güzel örneklerinden biri yer alan, ruganî üslûbunu, daha çok kubur kalemdan, yaz altl, kitap kab, yaz çekmecesi, türündeki eserlerinde tercih etmifltir. San atkâr n bu tarz eserlerindeki motif zenginli i, kusursuz iflçilik ve özen, renk uyumu onun karekteristik üslûbunu ve hassas kiflili ini yans tmakta, eserlerini seyreden kiflide hayranl k hisleri uyand rmaktad r. Ali Üsküdârî nin en önemli üslûp özelliklerinden biri de, birden fazla tezhip tekni ini ve boyama fleklini ayn eser üzerinde tatbik etmesidir. Bu tarz eserlerinde halkârî, rokoko ve çift tahrir üslûbunu uyum ve estetik içinde, bir arada kullanm flt r. (Arthur M. Sackler, Gallery, Washington s. 1986-23). San atkâr n klâsik üslûpta bir halkârî deseninin aras nda veya bir hatayî meflîmesinde, rokoko üslûbunda boyanm fl bir çiçek veya buket görmek mümkündür (Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, CY. 412). Bunun en güzel örne i de yine ruganî bir yaz altl nda karfl m za ç kar. 270X170 mm. eb ad ndaki bu yaz altl n n her iki yüzünde de Ali Üsküdârî nin karakteristik iri hatayî grubu motifleriyle yap lm fl, saz yolu üslûbundaki deseni, halkârî tekni inde ifllen- 237 Resim 4: Kitap Kab, ç Kapak, ( stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 5650) Resim 5: Yaz Altl, Ön yüzü, (Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, CY. 412 )
238 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU mifltir. D fl pervazlardaki tütün rengi zeminde, halkârînin aralar ndaki natüralist üslûpta boyanm fl çiçek motifleri; ön yüzde ayr paftalar içinde çiçek demeti halinde (Resim 5), arka yüzde ise, iri hatâyî motiflerinin meflîmeleri içinde yer al r (Resim 6). San atkâr n imzas, Zehhebehu Ali el- Üsküdârî, 1177 yaz altl n n arka yüzüne, ara pervaz içine yaz lm flt r. Ali Üsküdârî nin motiflerindeki zenginlik ve teferruat, iri motiflerin adeta bir kompozisyon halini almas, san atkâr n flahsî üslûbunun bir baflka özelli ini daha meydana getirir. Bütün bu özelliklerin sadelik içinde uygulanmas da dikkat çekicidir (Museum fur Kunst handwerk, Frankfurt. Inv. Nr. 13322). 295X185 mm eb ad ndaki yaz altl n n, arka yüzünde ortadaki ana desende yer alan, iri bir sencîde sar lma rumî motifi ve onun etraf n saran serbest kompozisyon, halkârî tekni inde ifllenmifltir. Bütün bu sahay kaplayacak irilikteki sencîde sar lma rumî motifinin içi; yaprak, penç ve hatayî motifleri ile bezenmifltir. Adeta tek bafl na bir kompozisyon olan motifin sar lma yerlerinde, k vrak dönüfller yapan yapraklar kullan lm flt r. Bu motifin çevresine, kendine has Ali Üsküdârî motifleri ile yap lan desen de, tarama halkâri tekni indedir. Yaz altl n n k rm z zeminli d fl pervaz nda, ruganî üslûbunun güzel bir örne i daha karfl m za ç k yor. Desen zeminindeki boflluklar ise, Ali Üsküdârî nin bütün eserlerinde yapt gibi, çift tahrir tarz nda, hatayî grubu motifleri tafl yan helezonlarla doldurulmufltur (Resim 7). Resim 6: Yaz Altl, Arka yüzü, (Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, CY. 412) Resim 7: Yaz Altl, Arka yüzü, (Museum fur Kunsthandwerk, Frankfurt, Inv.Nr.13322)
Yaz altl n n ön yüzünde, ortadaki ana desen ruganî üslûbundad r. Ali Üsküdârî nin karakteristik desen anlay fl ve motifleri, flarabî renkli zemin üzerine ifllenmifltir. ki taraf na üç iplik rumî desenli ara pervaz n yap ld, siyah zeminli d fl pervaza, yine iri hatayî grubu motiflerle haz rlanm fl desen, halkârî tekni- indedir (Res.8). mza bulunmayan ruganî yaz altl n n ön yüzündeki desenin, Ali Üsküdârî nin Almanya da bir müzede korunan, imzal baflka bir ruganî yaz altl n n deseni ile ayn olmas, üslûbu ve iflçili i, bu eserin de Ali Üsküdârî ye ait oldu unu göstermektedir (D.L. Offenbach, Inv.Nr. 10730). 18. yüzy l Türk bezeme san atlar na damgas n vuran Ali Üsküdârî nin san at üslûbu, san atkâr n yaflad dönem ve daha sonraki yüzy llarda da, farkl san atkârlar taraf ndan yorumlanm flt r. Bu üslûbun temsilcileri aras nda en meflhur olan Sultan Selimli müzehhip Reflid Mustafa Çelebi dir (Habib, 1305, s. 146); mzal bir yay bulunan Nakkafl Hüseyin (Türkpetrol Vakf Koleksiyonu); kufllu bir tarama halkârî çal flmas olan Sami Necmeddin (1911-1933), (Türkpetrol Vakf Koleksiyonu); Muhsin Demironat (1907-1983), bildi imiz AL ÜSKÜDÂRÎ VE ÜSLÛP ANLAYIfiI di er isimlerdir. Bu yolda taklidden uzak eserler vermifl olan Muhsin Demironat, Ali Üsküdârî nin öylesine tesîrinde kalm flt r ki; baz tezhiplerinde ona telmîhen Muhsin-i Üsküdârî fleklinde imza koymufltur (Derman, 1984, s.14). 239 Resim 8 Yaz Altl, Ön yüzü, (Museum fur Kunsthandwerk, Frankfurt, Inv.Nr.13322) Kaynakça Derman, M. U ur, Türk Hat San at n n fiaheserleri, Kültür Bak. Yay., 384, Kültür Eserleri Dizisi: 14, 1982. Derman, M. U ur, Kaybetti imiz Müzehhip Muhsin Demironat, Lâle, stanbul, 1984, S.2. Duran, Gülnur, Ali Üsküdârî, Motif ve Üslûp Anlay fl, Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, M.Ü. Sos. Bil. Enst. stanbul, 1996. Duran, Gülnur, 18.yy. Müzehhip, Çiçek Ressam ve Lake Üstâd Ali Üsküdârî, Osmanl 11, Kültür ve San at, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 1999 Habib, Hat ve Hattâtan, stanbul, 1305. Müstakimzâde, S. S., Tuhfe-i Hattâtîn, stanbul, 1928