Araştırma Makalesi Antalya/Boğazkent Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus) Popülasyonu Üzerine Değerlendirmeler Leyla ÖZKAN 1 *, Bayram Ali YUKARI 2 1. Akdeniz Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü, Merkez, Antalya. 2. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Parazitoloji Anabilim Dalı, Merkez Burdur. *leylaozkan81@gmail.com Özet: Bu çalışmada, 2015 yılı üreme dönemindeki Mahmuzlu Kız kuşu (Vanellus spinosus) Boğazkent popülasyonu ile ilgili gözlemler sunulmuştur. 2015 üreme sezonunda alanda 50 birey ve 17 yuva tespit edilmiştir. Türün Boğazkent te azalma eğiliminde olduğu ve üreme başarısını tehdit eden faktörlerin alanda arttığı tespit edilmiş ve tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Boğazkent, Habitat tercihi, Mahmuzlu Kızkuşu, Üreme Biyolojisi, Vanellus spinosus Antalya/Boğazkent Spur-Winged Lapwing (Vanellus spinosus) Population on Reviews Abstract: In this study was investigated about population of spur-winged lapwing in Boğazkent. During the search 50 individulas was observed and 17 nest was found in 2015 breeding season. According to our observation, spur-winged lapwing population is decrease and negative factors for breeding success increase in Boğazkent. Keywords: Boğazkent, Breeding biology, Habitat preference, Spur-winged Lapwing,, Vanellus spinosus Giriş Anadolu yüzey şekilleri bakımından çok fazla çeşitlilik gösterir. Ayrıca buzul devirlerinde önemli sığınakları barındırması ve Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları arasında önemli bir köprü vazifesi göstermesi nedeniyle bitki ve hayvan toplulukları açısından oldukça zengin bir flora ve faunaya sahiptir (Demirsoy, 1999). Anadolu nun köprü görevi görmesi birçok canlı türünün kıtalararası geçişini sağlamasına yardımcı olmuş ve bu geçişler sırasında da türlerin Anadolu da yayılışı gerçekleşmiştir (Demirsoy, 1999; Işık 1999). Türkiye göçmen kuşlar açısından önemli doğal alanlara sahiptir. Kuzey-güney ve güney-kuzey göçü esnasında, Akdeniz engeli öncesinde ve sonrasında, önemli konaklama, beslenme ve üreme alanlarına sahiptir (Karaardıç, 2006). Ülkemizin kuş faunasının zenginliğinin oluşmasını sağlayan faktörlerden biri olan sulak alanlar, birçok canlı türü için olduğu gibi kuşlar içinde uygun beslenme, üreme ve barınma ortamı oluştururlar. Ülkemizde pek çoğu uluslar arası öneme sahip 250 civarında sulak alan bulunmaktadır (Erdem, 1995; Kiziroğlu, 2008). Türkiye de ise 437 si düzenli 65 i rastlantısal olmak üzere toplam 502 kuş türü vardır. Bu türler yaz ve kış göçmeni, yerli ve transit göçer olarak ülkemizde barınmaktadırlar (Kiziroğlu, 2008). Kuşlar, uçuş yetenekleri, güzel görünüşleri, ötüşleri ve besin olarak kullanılmaları gibi özellikleriyle, insanlığın gelişim sürecinde önemli bir yer tutmaktadır. Böcek, kemirgen memeli populasyonlarını kontrol altrında tutarken, bitkilerin üreme ve dağılımına katkıda bulunmaktadırlar (Del Hoyo, vd., 1992). Çevresel değişimlerden çabuk etkilenen kuşlar, yaşam alanlarında meydana gelen değişiklikler sonucunda, yeni ortama uyum sağlayamazlarsa, uçma yetenekleri sayesinde bu alanları terk edebilirler. Bu özellikleriyle biyolojik indikatör canlılar olarak değerlendirilirler. Bir alanın ornitofaunistik zenginliği de ekolojik durumunun bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Bu nedenle, kuşların yayılışları ve çevresel koşullardaki değişikliklere verdikleri tepkiler, koruma çalışmaları için önemli bir göstergedir (Kiziroğlu, 2001). 169
Kıyı kuşları, kum kuşları, martılar, sumrular gibi pek çok kuş türünün yer aldığı büyük ordolardan biri olan Charadriiformes ordosunun familyalarından biri Charadriidae dir. Bu familyadaki türlerin büyüklükleri 14-40 cm, ağırlıkları ise 35-300 gr arasında değişir. Familyaya ait 10 cins ve bu cinslere bağlı 66 tür bulunmaktadır. İki büyük cinsi Vanellus ve Charadrius olan familya üyeleri tıknaz, küçük ya da orta büyüklükteki kıyı kuşlarıdır. Ülkemizde Charadriidae familyasına ait 15 tür yaşamaktadır (Kiziroğlu, 2001). Bu türlerden biride, çalışmaya konu olan Mahmuzlu Kız kuşu (Vanellus spinosus) dur. Tür, yaz göçmeni olarak ülkemize gelmekte ve üremektedir. IUCN kriterlerine göre LC (Least concern) statüsünde yer almaktadır. Ayrıca ülkemizin taraf olduğu Bern Sözleşmesine göre Mahmuzlu Kızkuşu Ek II listesinde yer almaktadır ve bu durum tür ile birlikte habitatının da korunmasını zorunlu kılmaktadır. Mahmuzlu Kızkuşu, Afrika nın büyük bir bölümünde, Avrupa nın Doğu Akdeniz (Türkiye ve Yunanistan) kesiminde ve Ortadoğu da (İsrail, Lübnan, Irak, Suriye vs.) yayılış göstermektedir. Türkiye, Yunanistan ve Ortadoğu daki popülasyonlarının göçmen, diğer bölgelerdeki popülasyonların ise yerli olduğu belirtilmektedir (Yogev, ve ark., 1996a; Larsen, ve ark., 2003; Makrigianni, ve ark., 2008). Türkiye de ise Gediz deltası (İzmir), Çamaltı Tuzlası (İzmir), Göksu Deltası (Silifke/Mersin), Sultan Sazlığı (Kayseri), Akyatan Lagünü (Adana), Burdur Gölü (Burdur), Meriç Deltası (Edirne), Güllük Deltası (Muğla), Dalaman (Muğla) ve Boğazkent (Antalya) te görülmektedir (Kiziroğlu, 2008; Onmuş, ve ark., 2009). Türkiye de Boğazkent bu tür için önemli bir üreme alanıdır (Erdoğan, ve ark., 2009; Özkan, ve ark; 2010). Materyal ve Yöntem Çalışma Mahmuzlu Kızkuşu nun ürediği alanlardan biri olan Boğazkent/Antalya te (Şekil1) gerçekleştirilmiştir. Mahmuzlu Kızkuşu nun Türkiye deki üreme alanlarından biri olan Boğazkent, Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi sınırlarında yer almaktadır (Erdoğan, 2002, 2009). Bölgenin barındırdığı ırmaklar, kumul alanlar, meralar, çorak alanlar, tarım alanları, sazlıklar, ormanlık alanlar ve bataklıklar pek çok farklı habitat tipinin oluşmasına olanak sağlamaktadır. Bu habitat çeşitliliği, 237 kuş türüyle bölgenin ornitoçeşitliliğini artırmaktadır (Erdoğan, ve ark., 2011). Şekil 1. Boğazkent Yaz göçmeni olarak ülkemize gelen Mahmuzlu Kızkuşu nun ülkemize geliş ve gidiş tarihlerini belirlemek amacıyla alanda düzenli olarak gözlemler yapılmıştır. Gözlemler, geliş tarihlerini belirlemek amacıyla Şubat 170
ayının ortalarında başlamış ve alandaki maksimum birey sayısı belirlenene kadar haftada üç gün düzenli olarak sabah (07:00-09:00), öğle (12:00-14:00) ve akşam (17:00-19:00) saatleri arasında gerçekleştirilmiştir. Bireylerin tekrar sayılmasından kaçınmak amacıyla tüm alanda gözlemler eş zamanlı olarak gerçekleştirilmiştir. Yuvaların tespiti, bireyler alana geldikten sonra beslenme ve diğer bireylerle olan davranışları ile kur davranışları gözlemlenerek yuvalar bulunmuştur. Bulgular Mahmuzlu Kızkuşu nun ilk gözlem kayıt tarihleri, daha önce gerçekleştirilen çalışmalarda 2009-2012 yıllarında sırasıyla 7, 6, 8, 11 Mart olarak tespit edilmiş (Özkan, 2012, 2014) ve 2015 üreme sezonunda da benzer şekilde 6 Mart olarak tespit edilmiştir (Şekil 2). Şekil 2. Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus). Düzenli olarak yapılan gözlemler sonucunda, aynı şekilde alandaki birey sayısı 2009-2012 yıllarında 52, 60, 72 ve 67 birey olarak belirlenmişken (Özkan, 2012, 2014), 2015 üreme sezonunda alanda 50 birey tespit edilmiştir (Şekil 3). Alandaki yuva sayılarına bakıldığında ise 2009-2012 arasında 17, 27, 35, 19 yuva bulunmuşken, 2015 te alanda bulunan yuva sayısı 17 dir. (Şekil 4). Yuvaların bulunduğu habitatlar göz önüne alındığında ise yoğun olarak meralık alanların tercih edildiği ve yuvaların büyük bir kısmının bu alanlara yapıldığı tespit edilmiştir. 171
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 169-174, 2015 80 70 60 50 Birey sayısı 40 Yuva sayısı 30 20 10 0 2009 2010 2011 2012 2015 Şekil 3. Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus) nun yıllara göre Boğazkentteki birey ve yuva sayısı. Şekil 4. Mahmuzlu Kızkuşu yuvası. Tartışma Yayılış alanı itibariyle Mahmuzlu Kızkuşu ile ilgili yapılan çalışmalar oldukça kısıtlıdır. Gerçekleştirilen çalışmalar neticesinde üretilen yayınlarda türün üreme faaliyetlerinin risk altında olduğu belirtilmektedir (Charalambidou ve ark.,. 2012). Gerçekleştirdiğimiz doktora çalışması kapsamında, türün alandaki durumu ve üreme faaliyetleri incelenmiştir. Geçmiş yıllarda 2009-2012 de yürütülen araştırmalar sonucunda popülasyondaki birey sayısı, yuvalama alanı olarak tercih edilen habitat tipleri, yuva sayısı, üreme başarısı ve üreme başarısını tehdit eden faktörler ortaya konmuştur. Araştırmanın bitiminden yaklaşık üç yıl sonra 2015 üreme sezonunda gerçekleştirilen bu çalışmayla popülasyon hakkında karşılaştırmalı değerlendirmeler yapılmış ve alandaki birey sayısının azaldığı tespit edilmiştir. Mahmuzlu Kızkuşu doğası gereği her yıl aynı üreme alanına gelen, yuvalama alanına sadakat gösteren bir türdür. Ayrıca her yıl popülasyona katılması beklenen genç bireyler olacağı düşünüldüğünde, üç yıl gibi bir sürede birey sayısında artış ya da en azından önceki yıllara yakın bir sayıda bireyin alanda olması beklenirken, alanda 50 bireyin olması popülasyonda bir azalma olduğunu göstermektedir. Yuvalama alanları değerlendirildiğinde, önceki çalışmada kumul alanlar hariç yuvaların habitat tiplerine göre sayısal dağılımının birbirine yakın olduğu görülmekteyken (Şekil 5), 2015 üreme döneminde 17 yuvanın 13 ünün meralara, diğer 4 ünün ise tarlalara yapıldığı tespit edilmiştir. 172
Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 169-174, 2015 2% 26% 41% mera çorak alan tarla kumul 31% Şekil 5. Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus) nun önceki yıllarda Boğazkentteki yuvaların habitat dağılımı. Türün üreme başarısını tehdit eden faktörler; tilki, karga gibi doğal predatörlerin yanı sıra özellikle başıboş köpeklerdir. Başıboş ve sahipli köpeklerin yumurtalara zarar vermeleri ya da yuvaların etrafında dolaşmaları, ebeveynler tarafından tehdit olarak algılanmakta ve yuva terkine neden olarak üreme başarısını düşürmektedir. Aynı zamanda tarlaların sürülmesi veya sulanması -her ne kadar bazı tarla sahipleri hassasiyet gösterse deyuvaların bozulmasına veya ebeveynler tarafından terk edilmelerine neden olmaktadır. Bölge aynı zamanda turizm faaliyetlerinin olduğu bir alan olması sebebiyle, yapılaşma son yıllarda oldukça artmış ve bu artışla birlikte hem doğal alanlar daralmış hem de insan nüfusunun artmasıyla birlikte türün yuva faaliyetlerini olumsuz etkileyen bir durum oluşturmuştur. Söz konusu negatif etkilerin 2015 yılı üreme sezonunda oldukça arttığı tespit edilmiştir. Özellikle insan etkisinden uzak alanların içlerine doğru girdikleri görülmüştür. Bu alanlarda yuva tespiti vejetasyon yoğunluğu ve dürbünle görüş mesafesi azaldığı için oldukça zor olmaktadır. Alanların içine yaya olarak yaklaşıldığında ise bireyler yuvadan havalanmakta ve topluca savunmaya geçmektedirler. Bu durum da yuvaların bulunmasını ve yavru takibini zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla Boğazkent te sağlıklı bir şekilde türle ilgili yuva takibinin yapılabilmesi için belirlenecek stratejik notalara gözlem kulesi inşa edilmesi önerilmektedir. Daha önce belirtildiği üzere söz konusu tür Bern sözleşmesine göre Ek II listesinde bulunmakta ve bu durum habitatıyla birlikte korunmasını gerekli kılmaktadır. Gelecek yıllarda türle ilgili izleme çalışmalarının yapılması ve alınması gereken önlemlerin belirlenerek koruma çalışmalarının gerçekleştirilmesi, Mahmuzlu kız kuşunun neslini topraklarımızda sağlıklı bir şekilde devam ettirebilmesi için oldukça önemlidir. Sonuç Mahmuzlu Kız kuşu dünya genelinde IUCN kriterlerine göre LC (Least Concern) yani düşük derecede tehlike altında olarak gösterilmekle birlikte, göçmen olarak geldiği alanlarda popülasyonlarında azalış olduğu belirtilmektedir (Makrigianni ve ark., 2008; Charalambidou, 2012). Avrupa için en kalabalık popülasyonlarının Türkiye de olduğu belirtilmekle birlikte Boğazkent popülasyonu dışındaki diğer popülasyorla ilgili çalışma yapılmadığı için bilgi olmamakla birlikte, yürüttüğümüz çalışma sonucunda söz konusu popülasyonda azalma ve habitatında daralma olduğu, bu durumun ise türün gelecek popülasyonlarını tehdit altına alacağı düşünülmektedir. Mahmuzlu Kız kuşu nun göçmen bireylerinin davranışsal karakteristik bir özelliği olarak, her yıl aynı yuvalama alanlarına geldikleri bilinmektedir. Her ne kadar yavruların erginliğe ulaştıktan sonra, yumurtadan çıktıkları alanlara ya da başka alanlara gittikleriyle ilgili net olarak literatür bilgisi olmamakla birlikte, bir kısmının Kır kırlangıcı (Hirundo rustica) nda olduğu gibi aynı alanlara geldikleri düşünülecek olursa popülasyondaki birey sayısının yıllara göre artması beklenen bir durumdur (Erdoğan ve ark., 2012). Yapılan araştırmalar kapsamında 2009-2012 yılları arasındaki çalışma verilerinde buna benzer bir sonuç elde edilmiş olduğu görülmekle birlikte, 2015 yılı üreme sezonunda alanda 50 bireyin görülmesi, Boğazkent için türün popülasyonunda bir azalma olduğunu göstermektedir. Yapılan gözlem ve incelemeler çerçevesinde, bu 173
durumun en önemli etkeni, bölgede artan insan aktiviteleri sonucu ortaya çıkan habitat daralması olarak belirtilebilir. Özellikle Önceki yıllarda yuvalama alanı olan bazı kısımların, yapılaşma sonucu insanlar tarafından yürüyüş, köpek gezdirme gibi aktiviteler sonucu yoğun kullanımı sebebiyle 2015 yılı üreme sezonu için yuva yapılmayan alanlar olduğu görülmüştür. Teşekkür Bu çalışma TÜBİTAK-BİDEB tarafından 2218-Yurtiçi Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı Çerçevesinde, Akdeniz Üniversitesi Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulunun 2014.02.01 protokol numaralı izni, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün 72784983-488.04-68185 sayılı izni ile gerçekleştirilmiştir. Kaynaklar Charalambidou, I., Kassinis, N., Gűcel, S., Fuller, W. 2012. The Status and Breeding Population of the Spur-winged Lapwing Vanellus spinosus in Cyprus. Podoces. 7(1/2): 1 8. Del Hoyo, J., Eliot, A., Sorqatal, J. 1992. Handbook of the Birds of the World. Vol. 1. Lynx Edicions, Barcelona, 696 pp. Spain. TEMA Vakfı Yayını No:25, ISBN: 975-7169-18-8, İstanbul, 197 s. Demirsoy, A. 1999. Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası Hayvan Coğrafyası. ISBN 965 s., Ankara. Erdem, O. 1995. Türkiye nin Kuş Cennetleri. T.C. Çevre Bakanlığı, Yeşil Seri: 5-13 ss, Ankara. 975-7746-26-6, Yayın No: 98-06-0057-01, Meteksan A.Ş., Erdoğan, A., Albayrak, T., Sert, H., Aslan, A., Tunç, M.R. 2002. Boğazkent Kocagöl ve Çevresi Kuş Envanter Projesi Sonuç Raporu. 253 ss. Erdoğan, A., Öz, M., Albayrak, T., Aslan, A., Sert, H., Tunç, M.R. 2004. Demre (Kale) Noel Baba Kuş Cenneti Kuşları. ISBN: 975-288-925-5, Sadrigrafik Basımevi, 177 ss, Antalya. Erdoğan, A., Karaardıç, H., Özkan, L., Korkmaz, R. 2009. Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi Boğazkent Beldesi Kocagöl Mevkiinde Göçmen Kuş Türlerinin Sonbahar Göç Hareketleri ve Göç Zamanlarının Kuş Halkalama Metodu Uygulanarak Belirlenmesi projesi raporu, Aralık 2009, 67 ss. Erdoğan, A., Karaardıç, H., Özkan L. 2010. Göçmen Kuş Türlerinin Göç Hareketlerinin Kuş Halkalama Metodu Uygulanarak Belirlenmesi Projesi Sonuç Raporu, Kasım 2010, 60 ss. Erdoğan, A., Karaardıç, H., Özkan, L. 2011. Göçmen Kuş Türlerinin Göç Hareketlerinin Kuş Halkalama Metodu Uygulanarak Belirlenmesi Projesi Sonuç Raporu, Kasım 2011, 56 ss. Erdoğan, A., Karaardıç, H., Özkan, L., Wilkins, M.R., Safran, R.J. 2004. Boğazkent ve Karadayı (Serik/Antalya) Kır Kırlangıcı (Hirundo rustica) Populasyonlarının Üreme Biyolojisi ve Eşeysel Seçilim Karakterlerinin Araştırılması Projesi Sonuç Raporu, Aralık 2012, 39 ss. Feduccia, A. 2001. The Origin and Evolution of Birds. 2nd edition. New Haven: Yale University Press. Işık, K. 1999. Çevre Sorunları, Biyolojik Çeşitlilik ve Orman Gen Kaynaklarımız. Kiziroğlu, İ. 2001. Ekolojik Potpuri. Tekav Yayınları, 391 s. Ankara. Kiziroğlu, İ. 2008. Türkiye Kuşları Kırmızı Listesi Red Data Book for Birds of Turkey. Desen Matbaası, Ankara, ISBN: 975 7460 04 4, 148 ss. Larsen, V.A., Lislevand, T., Byrkjedal, I. 2003. Is Clutch Size Limited by Incubatıon ability in Northern Lapwings. Journal of Animal Ecology. 72: 784-792. Makrigianni, E., Sgardelis, S., Poirazidis K., Athanasiadis, A. 2008. Breeeding Biology and Nesting Site Selection by The Spur-Winged Plover Hoplopterus spinosus in The Evros Delta, NE Greece. Journal of Natural History. 42: 333-344. Onmuş, O., Durusoy, R., Eken, G., 2009. Distribution of breeding birds in the Gediz Delta, Western Turkey. Zoology in the Middle East. 47: 39-48. Özkan, L., Erdoğan, A., Karaardıç, H. 2010. Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus ). Tabiat ve İnsan: 11-15 Özkan, L., 2012. Antalya/Boğazkent Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus L. 1758) Populasyonunun Göç Fenolojisi Üzerine Araştırmalar. Doktora Tezi. Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, Antalya, 83 ss. Özkan, L., Erdoğan, A. 2014. Mahmuzlu Kızkuşu (Vanellus spinosus) nun Yuvalama Alanı Tercihleri ve Üreme Başarısı. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi. 1(1): 91-97. Yogev, A., Amos, A., YomTow, Y. 1996a. Determination of Clutch Size and Breeding Biology of The Spur-winged Plover (Vanellus spinosus) in Israel. The Auk. 113(1): 68-73. 174