ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Timuçin TAŞ HARRAN OVASI KOŞULLARINDA FARKLI EKİM SIKLIKLARINDA YETİŞTİRİLEN MISIRDA (Zea Mays L. indentata) DEĞİŞİK BÜYÜME DÖNEMLERİNDE YAPILAN HASADIN SİLAJ VE TANE VERİMİNE ETKİSİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2010

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HARRAN OVASI KOŞULLARINDA FARKLI EKİM SIKLIKLARINDA YETİŞTİRİLEN MISIRDA (Zea Mays L. indentata) DEĞİŞİK BÜYÜME DÖNEMLERİNDE YAPILAN HASADIN SİLAJ VE TANE VERİMİNE ETKİSİ Timuçin TAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Bu tez.14. / 10.. / 2010 Tarihinde Aşağıdaki Juri Üyeleri Tarafından Oybirliği/ Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir..... Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Abdullah ÖKTEM Prof. Dr. Veyis TANSI DANIŞMAN ÜYE ÜYE. Doç.Dr. Celalettin BARUTÇULAR ÜYE. Yrd.Doç.Dr.Gönül CÖMERTPAY ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Proje No: Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LISANS TEZİ HARRAN OVASI KOŞULLARINDA FARKLI EKİM SIKLIKLARINDA YETİŞTİRİLEN MISIRDA (Zea Mays L. indentata) DEĞİŞİK BÜYÜME DÖNEMLERİNDE YAPILAN HASADIN SİLAJ VE TANE VERİMİNE ETKİSİ Timuçin TAŞ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER 2.Danışman : Prof. Dr. Abdullah ÖKTEM Yıl : 2010, Sayfa: 104 Jüri :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Abdullah ÖKTEM Prof. Dr. Veyis TANSI Doç.Dr. Celalettin BARUTÇULAR Yrd.Doç.Dr.Gönül CÖMERTPAY Bu çalışma, 2009 yılında, Harran ovası-şanlıurfa koşullarında, ikinci ürün yetiştirme sezonunda, bir silajlık mısır çeşidi (Samada 07) kullanılarak, 10 farklı hasat zamanı (çıkıştan sonra 30. gün, 50. gün, 60. gün, 70. gün, 80. gün, 90. gün, 100. gün, 110. gün, 120. gün) ve 5 farklı sıra üzeri mesafe uygulanarak (10 cm, 14 cm, 18 cm, 22 cm, 26 cm), tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre, 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre; bitki yoğunlukları arttıkça silaj verimi ve kuru ot verimi, ilk koçan yüksekliği, bitki boyu ve yaprak sayısı artmış, sap kalınlığı, yaprak alanı, kök kuru madde ağırlığı, koçan boyu, koçan kalınlığı, koçan sayısı, koçanda tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, sömek oranı azalmıştır. Hasat indeksi bitki yoğunluğunun fazla olduğu parsellerde daha yüksek bulunmuştur. Tane verimleri bitki sıklığından etkilemesine rağmen en ekonomik dane verimi 18 cm sıra üzeri mesafede 1099 kg/da olarak belirlenmiştir. Kuru ot verimi, kuru madde oranı, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği ve yaprak sayısı geçen hasat zamanlarına paralel artış göstermiştir. Sap kalınlığı, yaprak alanı ve koçan sayısı geçen hasat zamanları ile doğru orantılı olarak artmış fakat belirli bir noktadan sonra aynen kalmıştır. En yüksek silaj verimi ve kuru ot verimi; 14.000 bitki/da da (10 cm sıra üzeri mesafe) 7244 kg/da ve 3254 kg/da olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Mısır, Sıra Üzeri Mesafe, Hasat Zamanı, Silaj ve Tane Verimi I

ABSTRACT MSc THESIS EFFECT OF HARVESTS AT DİFFERENT GROWİNG PERİODS AND İNTRA ROW SPACES TO SİLAGE AND GRAİN YİELD OF CORN (Zea Mays L. indentata) UNDER HARRAN PLAİN Timuçin TAŞ CUKUROVA UNIVERSITY INSTITUE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES FIELD CROPS DEPARTMENT Supervisor : Prof.Dr. Ahmet Can ÜLGER Co-Supervisor: Prof.Dr. Abdullah ÖKTEM Year: 2010, Page: 104 Jury : Prof.Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof.Dr. Abdullah ÖKTEM Assoc Prof. Celalettin BARUTÇULAR Asst.Prof.Dr.Gönül CÖMERTPAY This experiment was set up with a dent corn silage variety (Samada-07) using 10 different harvest times (after emergence 30. day, 50. day, 60. day, 70. day, 80. day, 90. day, 100. day, 110. day, and 120. day) and with five different intra-row spacings (10 cm, 14 cm, 18 cm, 22 cm, 26 cm). The research was established as a split plot in a completely randomized block design with three replications under Harran Plain second crop conditions in 2009. Research results indicate that fresh and dry silage yield, height of the first ear, plant height, and leaf number were increased with increasing plant density, while stem diameter, leaf surface area, weight of dry matter in roots, ear length and diameter, number of ears per plant, kernel weight per ear,1000-kernel weight, and cob ratio decreased. Harvest index was found higher in parcels with high plant density. Although the grain yield has been affected by the plant density, the highest economical yield was 1099 kg/da at the 18-cm intra-row spacing. The dry silage yield, dry matter ratio, the plant height, the height of the first ear, and the number of leaf per plant have gradually increased towards the end of the harvesting period. The stem diameter, leaf surface area per plant, and the number of ears per plant proportionally increased as the harvesting time progressed, but increasing ratio was low. The highest fresh and dry silage yields were 7244 kg/da and 3254 kg/da, respectively, at the density of 14 000 plant/da with a 10-cm intrarow spacing. Key words: Corn, intra-row spacing, harvest time, silage and grain yield. II

TEŞEKKÜR Kelimelerin anlamını yitirdiği bu bölümde, emeği geçen herkese teşekkür etmeden geçilmeyeceğini düşünüyorum. Saygı değer hocam Sayın Prof Dr. Ahmet Can ÜLGER e tezin her aşamasında engin bilgisi, donanımı ve tecrübesini benden esirgemediğinden dolayı, ümitsizliğe düştüğüm zamanlarda ve uykumun kaçtığı gecelerde beni cesaretlendirip bu tezi layıkıyla bitireceğime inanan sevgili hocama ne kadar teşekkür etsem azdır. Tezin her aşamasında dirsek temasında olduğum, sıcak Şanlıurfa yazında arazide benim ile ter döken, bana desteklerini esirgemeyen, tezin proje haline gelmesinde en büyük katkıyı sağlayan, tezin değerlendirme-analiz kısmında bana yol gösteren ve günün her saatinde aradığım ikinci tez danışman hocam Sayın Prof. Dr Abdullah ÖKTEM e sonsuz şükranlarımı sunarım. Tezin arazi çalışmalarında benim ile gecesini gündüzüne katan, hafta sonları dahil denemede çalıştığım mesai arkadaşım, can dostum; Zir. Müh. İ.Halil CÖMERT arkadaşıma teşekkür ederim. Mensup olduğum kurum; GAP Toprak-Su Kaynakları ve Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü yetkililerim, başta sayın Dr. Abdulkadir SÜRÜCÜ, Dr. Hüseyin ARSLAN ve Zir. Yük. Müh. İ.Halil ÇETİNER e bu tezin maddi manevi her aşamasında bana desteklerini esirgemedikleri için teşekkürü bir borç bilirim. Tez arazi çalışmalarında işçi ihtiyacı duyduğumuz zamanlarda hep yanımızda olan Koruklu Talat Demirören Araştırma istasyonu sorumlumuz, Zir. Müh. Tali MONİS e ve işçilerden sorumlu Formen ; Rumi KORKMAZ arkadaşımıza, burada yazamadığım emeği geçen bütün çalışma arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Tezin değerlendirme ve istatistikî analizlerinde bana yol gösteren ve yardımcı olan Zir. Yük. Müh. A. Suat NACAR, Zir Yük. Müh. Orhan KARA ve Zir Yük. Müh. Ümran ATAY arkadaşlarıma sevgilerimi ve saygılarımı sunarım. Yüksek lisans tezimin yapıldığı dönemde beni sabırla destekleyen sevgili eşim Fen Bilgisi öğretmeni Dilek TAŞ a sonsuz teşekkürler. III

İÇINDEKILER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇINDEKILER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... XII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 2.1. Mısırın Önemi... 5 2.2. Tane Mısır Konusunda Yapılan Çalışmalar... 5 2.3. Silajlık Mısır Konusunda Yapılan Çalışmalar... 7 3. MATERYAL VE METOT... 21 3.1. Materyal... 21 3.1.1. Denemede Kullanılan Silajlık Mısır Çeşidi ve Özellikleri... 21 3.1.2. Deneme Yerinin İklim Özellikleri... 22 3.1.3. Toprak Özellikleri... 23 3. 2. Metot... 25 3.2.1. Deneme Deseni... 25 3.2.2. Gübreleme... 26 3.2.3. Toprak Hazırlığı ve Ekim... 26 3.2.4. Sulama ve Bakım... 27 3.2.5. Hasat... 28 3.2.6 Araştırmada İncelenen Morfolojik ve Agronomik Özellikler... 29 3.2.7.Morfolojik ve Agronomik Özelliklere Ait Verilerin Değerlendirilmesi... 32 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 33 4.1.Tüm Hasat Dönemlerinde İncelenen Özellikler... 33 4.1.1. Silaj Verimi... 33 4.1.2.Kuru Ot Verimi... 36 IV

4.1.3.Kuru Madde Oranı... 39 4.1.4.Bitki Boyu... 42 4.1.5.İlk Koçan Yüksekliği... 44 4.1.6.Sap Kalınlığı... 46 4.1.7.Yaprak Sayısı... 49 4.1.8. Bitkide Yaprak Alanı... 51 4.1.9. Bitkide Kök Kuru Madde Ağırlığı... 54 4.1.10.Bitki Koçan Sayısı... 56 4.2.Tepe Püskülü ve Koçan Çıkışından Sonraki Hasat Dönemlerinde İncelenen Özellikler... 58 4.2.1. Tepe Püskülü Çiçeklenmesine ve Koçan Püskülü Çıkışına Kadar Geçen Gün Sayısı... 58 4.2.2.Koçan uzunluğu ve Koçan kalınlığı... 60 4.2.3.Koçanda Tane Sayısı ve Koçanda Tane Ağırlığı... 62 4.2.4.Koçanda Tane Oranı ve Sömek Oranı... 64 4.2.5.Hektolitre ve Bin Tane Ağırlığı... 66 4.2.6.Hasat İndeksi (%), Tane Verimi (kg/da) ve Tane Nemi (%)... 69 4.3. İncelenen Özellikler Arası İlişkiler... 71 4.3.1 30-110. Gün hasat zamanlarında İncelenen Özellikler Arasında Hesaplanan Korelasyon Katsayıları... 71 4.3.2. 120. Gün hasat zamanında İncelenen Özellikler Arasında Hesaplanan Korelasyon Katsayıları... 73 4.3.3. Mısır Bitkisinde Silaj Verimi İle Hasat Zamanları Arasındaki Regrasyon İlişkileri... 76 4.3.4.Mısır Bitkisinde Silaj Verimi İle Sıra Üzeri Mesafeler Arasındaki Regrasyon İlişkileri... 77 4.3.5. Mısır Bitkisinde Silaj Verimi ile Hasat Zamanı x Sıra Üzeri Mesafelerin İnteraksiyonu Arasındaki Regrasyon İlişkileri... 78 4.3.6.Mısır Bitkisinde Tane Verimi ile Sıra Üzeri Mesafeler Arasındaki Regrasyon İlişkileri... 79 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 81 V

5.1. 30. 110. Günler Arası İncelenen Verim ve Agronomik Özellikler... 81 5.2. 120.Gün Hasat Zamanında İncelenen Verim ve Agronomik Özellikler... 83 KAYNAKLAR... 87 ÖZGEÇMIS... 103 EKLER... 104 VI

VII

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Deneme Alanımızın 2010 Yılı Ve Uzun Yıllar Ortalaması Aylık Sıcaklık, Yağış Ve Oransal Nem Değerleri... 22 Çizelge 3.2.Deneme Alanlarına Ait Toprakların Fiziksel Ve Kimyasal Özellikleri... 23 Çizelge3.3.Bitkilerin Çıkış Tarihinden Sonra Uygulanacak Hasat Zamanları... 24 Çizelge 3.4. Denemede Uygulanacak Sıra Arası Ve Sıra Üzeri Uzunluklar İle Bir Dekarlık Alanda Bulunacak Bitki Sayıları 25 Çizelge 4.1. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan silaj verimi değerlerine ait varyans analiz sonuçları 32 Çizelge 4.2. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan silaj verimi (kg/da) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 33 Çizelge 4.3. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kuru ot verimi değerlerine ait varyans analiz sonuçları. 35 Çizelge 4.4. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kuru ot verimi (kg/da) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar(*)... 36 Çizelge 4.5. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kuru madde oranı (%) değerlerine ait varyans analiz sonuçları. 38 Çizelge 4.6. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kuru madde oranı (%) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar 39 Çizelge 4.7. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan bitki boyu değerlerine ait varyans analiz sonuçları 41 Çizelge 4.8. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan bitki boyu (cm) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırm testine göre oluşan gruplar... 42 VIII

Çizelge 4.9.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan ilk koçan yüksekliği değerlerine ait varyans analiz sonuçları. 44 Çizelge 4.10.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan ilk koçan yüksekliği (cm) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 45 Çizelge 4.11.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan sap kalınlığı değerlerine ait varyans analiz sonuçları 46 Çizelge 4.12.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan sap kalınlığı (mm) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar 47 Çizelge 4.13.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan yaprak sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları. 48 Çizelge 4.14.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan yaprak sayısı (adet/bitki) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 49 Çizelge 4.15.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan yaprak alanı değerlerine ait varyans analiz sonuçları.. 50 Çizelge4.16. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan yaprak alanı (cm 2 ) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar... 52 Çizelge 4.17. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kök kuru madde ağırlığı değerlerine ait varyans analiz sonuçları.. 53 Çizelge 4.18. Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan kök kuru madde ağırlığı (g) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 54 Çizelge 4.19.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan bitki koçan sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları.. 55 Çizelge 4.20.Farklı hasat zamanlarında ve sıra üzeri mesafelerde oluşan bitki koçan sayısı (adet/bitki) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 56 IX

Çizelge 4.21.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen tepe püskülü çiçeklenmesine ve koçan püskülü çıkışına kadar geçen gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları.. 58 Çizelge 4.22.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen tepe püskülü çiçeklenmesine ve koçan püskülü çıkışına kadar geçen gün sayısına ait ortalama değerler ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar... 58 Çizelge 4.23. Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçan uzunluğu ( cm) ve koçan kalınlığı (mm) değerlerine ait varyans analiz sonuçları... 59 Çizelge 4.24.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçan uzunluğu ( cm) ve koçan kalınlığı (mm) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar.. 60 Çizelge 4.25.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçanda tane sayısı ve koçanda tane ağırlığı değerlerine ait varyans analiz sonuçları.. 62 Çizelge 4.26.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçanda tane sayısı ve koçanda tane ağırlığı ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar.. 62 Çizelge 4.27.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçanda tane oranı ve sömek oranı değerlerine ait varyans analiz sonuçları... 64 Çizelge 4.28.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen koçanda tane oranı ve sömek oranı ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar.. 64 Çizelge 4.29.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen hektolitre ve bin tane değerlerine ait varyans analiz sonuçları. 66 X

Çizelge 4.30.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen hektolitre ve bin tane ağırlığı ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar.. 66 Çizelge 4.31.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerinde elde edilen hasat indeksi, tane verimi ve tane nemi değerlerine ait varyans analiz sonuçlar 68 Çizelge 4.32.Tane hasadı döneminde farklı sıra üzeri mesafelerde oluşan hasat indeks (%), tane verimi (kg/da) ve tane nemi (%) ortalama değerleri ve Duncan çoklu karşılaştırma testine göre oluşan gruplar. 69 Çizelge 4.33.Araştırmada yer alan 30-110.gün hasat zamanı aralığında incelenen özellikler arasında ortalama değerler ile hesaplanan korelasyon katsayıları 72 Çizelge 4.34.Araştırmada yer alan 120.gün hasat zamanında incelenen özellikler arasında ortalama değerler ile hesaplanan korelasyon katsayıları.. 75 XI

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil.3.1. SAMADA-07 Çeşidinin Koçan Ve Bitki Görünüşü. 20 Şekil.3.2. Deneme Parsellerindeki Silajlık Mısır artımı 21 Şekil.3.3. 30.Gün Hasadından Denemenin Genel Görüntüsü. 21 Şekil. 3.4. Deneme Alanında Elle Tohum Ekimi... 26 Şekil. 3.5. Çıkıştan Sonra İlk Su Olan Yağmurlama Sulama Yöntemi Ve Bitkilerin Genel Görünüşü. 27 Şekil. 3.6. Deneme Alanında Silaj Hasadın Yapılması.. 28 Şekil 4.1. Hasat zamanları ile silaj verimi arasındaki regresyon ilişkileri. 76 Şekil 4.2. Sıra Üzeri Mesafeler İle Silaj Verimi Arasındaki Regresyon İlişkileri.. 77 Şekil 4.3. Hasat zamanları ve sıra üzeri mesafelerin interaksiyonu ile silaj verimi arasındaki regresyon ilişkileri... 78 Şekil 4.4. Sıra Üzeri Mesafeler İle Tane Verimi Arasındaki Regresyon İlişkileri 79 Şekil.5.1. Farklı Hasat Zamanlarında Silaj Hasadı Ve Tartımlar İle İlgili Denemeden Görüntüler.. 85 Şekil 5.2. Agronomik Bazı Analizler Yapılırken Denemeden Görüntüler. 85 XII

XIII

1. GİRİŞ Timuçin TAŞ 1. GİRİŞ Christopher Columbus un Amerika yı keşfinden (1492) sonra kültür mısırı dünyaya yayılmıştır. Büyük kâşif 1493 yılında kültür mısırını İspanya ya getirmiştir. 15 yy. içinde buradan Kuzey Afrika yoluyla Asya ya, 16 yy. da Portekiz lilerce Batı Afrika ya ve daha sonra Hindistan ve Çin gibi uzak doğu ülkelerine götürmüştür. Ülkemizde bu bitkiye mısır denmesinin nedeni, onun yurdumuza Kuzey Afrika yoluyla Mısır ve Suriye den girdiğini göstermektedir (Kırtok, 1998). Orta Avrupa ülkelerinde mısır bitkisi Türk buğdayı Grano de Turco ya da "Türkische Weizen" olarak adlandırılmıştır. Bu ülkelere mısır bitkisi ilk olarak bizim ülkemizden gittiği belirtilmiştir (Ögel, 2000). Mısır bitkisi birçok kullanım alanına sahiptir. Mısırın her kısmı ekonomik öneme haizdir. Mısır bitkisinin silaj ve kuru ot olarak; (yaprağından, sapından ve çiçek püsküllerinden hayvan yemi) olarak istifade edilir. Bitkinin taneleri insan gıdası ve hayvan yemi olarak kullanılırken, endüstride; nişasta, yağ, şeker, protein, selüloz ve etil alkol gibi değişik maddelerin hammaddesi olarak kullanılmaktadır. (Kırtok, 1998; FAO, 1992). Toprağın fiziksel bünyesini iyileştirmede, malç yapımında ve yakacak olarak; mısır bitkisinin kökleri kullanılır (Morris, 2002). İnsanların çeşitli fizyolojik ihtiyaçları arasında en önemlisi kuşkusuz beslenmedir. Dünya nüfusundaki artışa paralel olarak beslenme sorunu daha belirginleşmektedir. Ülkemizde bugün için her ne kadar ciddi bir açlık sorunu yaşanmıyorsa da, özellikle ağırlıklı olarak tahıllara dayalı olan dengesiz bir beslenme biçimi görülmektedir. Hâlbuki yeterli ve dengeli insan beslenmesi için hayvansal kaynaklı gıda maddelerinin kullanılma gerekliliği yadsınamaz bir gerçektir. Bu gerçekten yola çıkarak hayvan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan mısır, üretim bakımından dünyada buğdaydan sonra ikinci, Türkiye de ise buğday ve arpadan sonra üçüncü sırada yer olmaktadır (TUİK, 2009). Dünyada mısır üreten 157 ülke arasında Türkiye, mısır ekim alanı bakımından 34. toplam üretim bakımından 25. ve birim alandan alınan verim açısından 44. ülke durumundadır (FAO, 1992 ve TUİK, 2009). 1

1. GİRİŞ Timuçin TAŞ Türkiye de tane mısırın ekim alanı 536 bin ha olup, Toplam verimi 3.8 milyon/ton, verimi ortalama 711 kg/da olarak belirlenmiştir (TUİK, 2009). Mısır ayrıca, silaj olarak da hayvan beslenmesinde kullanılan önemli bir kaba yem olup, 2008 yılı itibari ile 259.891 ha alanda ekilmiş, silajlık toplam verimi 10 milyon ton civarında gerçekleşmiştir (TUİK, 2008). Mısır silajı, dünyada üretilen en ekonomik ve en yaygın kaba yem olup, Amerika Birleşik Devletleri, Hollanda, Almanya ve Fransa gibi ülkelerde proteince zenginleştirilerek sığır besiciliğinde çok yoğun olarak kullanılmaktadır (Kılıç,1986; Kılıç, 1996; Alçiçek ve Karaayvaz, 2003) Silajlık üretimi günümüzde hiçte küçümsenmeyecek durumdadır. Ülkemizin Karadeniz, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde sulanabilen alanlarda başarı ile yetiştirilen silajlık mısır, Doğu Anadolu ve Marmara Bölgesinin bazı kesimlerinde de yetişebilmektedir. Ülkemiz hayvanlarının kaliteli silaj yem ihtiyacını karşılamada silaj yapımının çok büyük bir önemi bulunmaktadır. Mısır sahip olduğu zengin besin maddeleri nedeniyle hem insan, hem de hayvan beslenmesi bakımından çok değerli ve kullanım çeşitliliği olan bir üründür. Mısır gerek doğrudan insan beslenmesinde gerekse nişasta glikoz, yağ ve yem sanayinde hammadde olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde hayvancılığın gelişmesine paralel olarak artan yem talebine bağlı olarak mısır talebi de artmaktadır. Mısır tanesi çok iyi bir enerji kaynağı olup, nişasta yönünden zengin olması ve nişastanın hazmolabilirlik derecesinin yüksekliği beslenme değerini artırmaktadır. Mısır ayrıca, yeşil olarak ve silaj olarak da hayvan beslenmesinde kullanılan önemli bir kaba yemdir. Diğer bir ifadeyle, mısır üretiminin büyük bölümü hayvan yemi olarak kullanılmaktadır Kırtok (1998). GAP bölgesinde sulama projesinin hayata geçirilmesi ile mısır ekimi yıllar itibari ile büyük mesafe kat etmiştir. GAP taki sulama yatırımlarının tamamen devreye girmesi ile bitkisel ve hayvansal üretim deseni doğal olarak değişmiştir. Özellikle bölgenin yerli düşük verim potansiyelli koyun ırkları, yüksek süt ve döl verimli besi ve karkas kalitesi yüksek büyükbaş hayvanlar ile yer değiştirmiştir. Bitkisel üretimde, sulama ile birlikte entansif tarıma geçilmiştir. Ülkemiz sığır varlığının yaklaşık % 6 sı, koyun varlığının % 14 ü, keçi varlığının % 26 sı ve Türkiye de üretilen sütün % 5,41 i, etin ise % 8,33 ü GAP 2

1. GİRİŞ Timuçin TAŞ Bölgesi nden karşılanmaktadır (Anonim, 2007). Bu istatistikler oldukça düşük oranlardır. Bunun nedenleri; Kaba-kesif yem teminin de karşılaşılan güçlükler ve Üreticilerimizin kaba yem sıkıntısının yaşandığı dönemlerde hayvanlarını zorunlu olarak, besin maddesi içeriği düşük tahıl samanı ile beslemeleri sayılabilir. GAP bölgesinde 2000 yılında toplam süt verimi 643.286 ton iken 2005 yılında 601.303 tona gerilemiştir (TUİK, 2006). Mısır yetiştiriciliğinde uygun sulama ve gübreleme ile sağlanan yüksek toprak verimliliği ve yeni melezlerin genetik potansiyelleri birleştirildiğinde maksimum verim düzeyine ulaşılabileceği kabul edilmektedir. Bunun yanında bitki sıklığının iyi düzenlenmesi diğer üretim faktörlerine göre öncelikli konulardan bir tanesidir. Dekara atılacak tohumluk miktarının saptanması, bitkilerin, topraktaki elverişli su ve besin maddeleri ile ışık enerjisinden en etkin şekilde faydalanmasını sağlamaktadır. Bölgesel denemelerle verimi etkileyen faktörler; optimum ekim sıklığını, çeşit özellikleri, toprak verimliliği ve üretim amacı (silaj yada tane) olarak sayılabilir. Bunların üretimde iyi ayarlanması gerekmektedir. Silaj hasadında özellikle dikkat edilmesi gereken nokta silaj hasadı zamanının çok iyi ayarlanması gerekir. Bitkinin erken vejatatif dönemlerinde yapılan hasatlarda kuru madde düşüklüğü yaşanırken, mısır bitkisinin generatif dönemlerinde ( sarı olum) geciken hasatlarda biçim zorluğu yaşanmıştır. Gerek tane ve gerekse silaj amaçlı mısır tarımında en fazla ihtiyaç duyulan konuların başında uygun ekim sıklığı ve hasat zamanı gelmektedir. Bu nedenle bu araştırma planlanmış ve çalışmada, Harran Ovası nda ikinci ürün olarak silajlık mısır bitkisinde, sıra üzeri en uygun bitki sıklığının belirlenmesi ve değişik gelişme dönemlerinde yapılacak hasatların verim ve bazı tarımsal karakterlere etkisinin saptanması amaçlanmıştır. 3

1. GİRİŞ Timuçin TAŞ 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Timuçin TAŞ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Mısırın Önemi Dünya nın farklı bölgelerinde kültürü yapılabilmektedir. Mısır, geniş adaptasyon kabiliyeti nedeniyle 50 kuzey enleminden 50 güney enlemlerine, deniz seviyesi ile 3000 m ye kadar olan yüksekliklerde ve ayrıca birçok toprak tipinde tarımı yapılabilmektedir (Morris 2002). Monokotiledon bir bitki olan mısır, Gramineae (bugdaygiller) familyasına aittir. Çiçeklenme şekli, familyası içerisinde diğer türlere oranla farklıdır. Çiçekleri monoik yapıda olup, erkek (tepe püskülü) ve dişi çiçekler (koçan) aynı bitki üzerinde fakat farklı yerlerde bulunmaktadır. Diploid bir bitki olup, 2n=20 kromozomludur. Mısır, kullanım alanları diğer tahıllara göre çok farklılık gösterir. İçerdiği zengin besin maddeleri ile mısır, hem insan hem de hayvan beslenmesinde kullanılabilmektedir. Hayvan beslenmesinde yem hammaddesi olarak kullanılan mısır, insan beslenmesinde ise doğrudan kullanımının yanı sıra birçok gıda maddesinin üretiminde hammadde olarak kullanılmaktadır. Mısır tanesinin yapısını oluşturan maddelerin yüzde oranları; %70 75 nişasta, % 8 10 protein ve % 4 5 yağ içerir (Earle l946). Mısır, nişasta protein ve yağ kaynağı olarak kullanılmasının dışında diğer birçok kullanım alanları (glikoz; içeceklerde ve reçel yapımında, etanol; biodizel yakıt, plastik yapımında ve bunun gibi) ile de dikkat çekmektedir. Günümüzde; koçan uzunluğu ve şekli, tane büyüklüğü ve şekli, tane rengi, yapısı, aroması ve lezzeti, pişirim kalitesi, endospermi, yağ, protein ve nişasta içeriği gibi birçok farklı özelliklere sahip farklı mısır çeşitleri yetiştirilmektedir. 2.2. Tane Mısır Konusunda Yapılan Çalışmalar Mısır bitkisinde, ekim sıklığı arttıkça bitki boyunun arttığı belirtilmektedir (Dostalek ve Hruska, 1985). Ancak, bu artışın sürekli olmadığı bir noktadan sonra, ekim sıklığının etkisinin çan eğrisi şeklinde olduğu bildirilmektedir (Khalifa ve ark 1984). 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Timuçin TAŞ Kolcar ve Videnovic (1985), bitki sıklığının artması ile boğum arası uzunluğu ve dolayısıyla bitki boyunun arttığı, fakat sap kalınlığının azaldığı belirtilmektedir. Mısır bitkisinde sık ekimin, bitki boyu ve tane verimini arttırdığı, sap kalınlığını ise azalttığı pek çok araştırıcı tarafından kabul edilmektedir (Merlo ve ark 1988; Wang ve ark 1987). Mısır bitkilerinin boyları genellikle gelişmenin ilk dönemlerinde benzer düzeyde iken, büyüme ilerledikçe sık olan parsellerdeki bitki boyları artmaktadır (Daynard ve Muldoon, 1983). Shafshak ve ark (1984), ise mısırda, ekim sıklığı arttıkça bitki boyunun azaldığını ileri sürmektedirler. Bazı araştırıcılar, seyrek ekimlerde, koçvea tane sayısında artma olduğunu bildirirken (Wang ve ark 1987) bazıları, sık ekimlerde, koçveaki tane sayısının arttığını ileri sürmektedirler (Gurkırdal ve ark 1988), Sencar (1988), ise bitkide koçan sayısı ve koçanda tane ağırlığının azaldığını bildirmektedir. Babu ve Mitra (1991), koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, bitkide tane verimi ve bin tane ağırlığının, artan ekim sıklıklarında azaldığını gözlemişlerdir. Ruschel ve Zimmermann (1990), bitki sıklığı artıkça koçan sayısının azaldığını saptamışlardır. Buna karşın bazı araştırıcılarda; mısır bitkisinde sık yada seyrek ekimin bin tane ağırlığına etki etmediğini ileri sürmektedirler (Hutchinson ve ark 1988). Farnworth ve Said. (1984), bitki sıklığı artıkça, tane veriminin de artığını saptamışlardır. Lucas ve ark. (1984), mısır bitkisinde, tane veriminin belirli bir ekim sıklığına kadar arttığını aşırı sık ekimlerde ise azaldığını bildirmektedir. Özgürel (1980), 55 cm x 15 cm gibi sık ekimlerde tane verimi yüksek bulunurken, 100 cm x 60 cm gibi seyrek ekimlerde düşük bulunduğunu bildirmektedir. Timirgaziu ve Pinzarui (1987), 9000 bitki/da ekim sıklığında en yüksek tane verimine ulaşılabildiğini bildirmektedirler. Babu ve Mitra (1991), 9999 bitki/da sıklığında en yüksek tane verimini aldıklarını açıklamışlardır. Aydın ve Ülger (1996), Çukurova koşullarında en yüksek tane verimini, 60 cm sıra arası ve 20 cm sıra üzeri sıklığında elde ettiğini bildirmektedir. Farklı iklim ve toprak koşullarında, değişik mısır çeşitleriyle yapılan araştırmalardan anlaşılacağı gibi, uygun ekim sıklığı çeşitlere göre farklılıklar göstermektedir. Mısır bitkisinde ekim sıklığının bölgelere ve çeşitlere göre değişmekle birlikte, genellikle 6000 10.000 bitki/da arasında olması gerektiği sonucu ortaya çıkmıştır. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Timuçin TAŞ Ruschel ve Zimmermann (1990), en yüksek tane verimini 6300 6500 bitki/da ekim sıklığında elde etmişlerdir. Tano (1987), en yüksek tane verimini 6500 bitki/da ekim sıklığında elde etmiştir. Pinzariu ve Dumitrescu (1985), en yüksek tane verimine 7000 bitki/da sıklığında. Halamani ve ark (1983), ise yüksek tane verimine, 7500 bitki/da sıklığında ulaşıldığını bildirmektedirler. Gurkırdal ve Tasbakhsh (1988), en yüksek tane verimini 7600 bitki/da ekim sıklığında elde etmişlerdir. Gabric (1987), 7500 8500 bitki/da ekim sıklığında yüksek verim ve kaliteli ürünün elde edilebileceğini saptamıştır. Mannino ve ark (1990), 8000 bitki/da ekim sıklığında maksimum tane verimine ulaşmışlardır. Douglas ve ark (1983), 8000 9000 bitki/da bitki sıklığında maksimum verim elde ettiklerini bildirmişlerdir. Farnworth ve Said (1984) 45 x 25 cm'de, Tano (1987) 50 x 30 cm'de, Aydın ve Ülger (1996) 60 x 20 cm'de en yüksek verim düzeyine ulaştıklarını bildirmektedirler. Sonuç olarak, Değişik mısır çeşitlerinin farklı ekim sıklıklarına tepkilerinin farklı düzeylerde olacağı ve bu nedenle her yeni çeşit için uygun ekim sıklığının araştırmalarla saptanması gerekmektedir. 2.3. Silajlık Mısır Konusunda Yapılan Çalışmalar Tosun (1967), Mısır yetiştiriciliğinde üzerinde durulan bazı verim özelliklerinden birisi de kuru madde oranıdır. Bu oran çeşitlere göre % 16 43 arasında değiştiği bildirilmiştir. Hough (1972), çiçeklenme üzerine sıcaklık ve oransal nem gibi bazı iklimsel değerlerin etkili olduğunu; özellikle sıcak ve güneşli havalarda çiçeklenmenin hızlandığını belirtmiştir. Gençtan (1977), Ankara ekolojik koşullarında 12 mısır çeşidi ile yaptığı çalışmada; çeşitlerin tepe püskülü çıkartma süresi yıllara ve genotiplere göre değişmiştir (55 81 gün). Tepe püskülü ve koçan püskülü çıkışı üzerine sıcaklık ve oransal nemin önemli etkileri olduğu ortaya konmuştur. Stoskoph (1981), Mısır, bütün bitkide ki kuru madde oranı, tanede kuru maddenin en yüksek seviyeye ulaşmasından yaklaşık 15 gün önce en yüksek 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Timuçin TAŞ seviyeye ulaşmaktadır. Mısırın kuru maddesini bitkiye bakarak tayin etmek zordur. Tanenin olgunluk durumu bu konuda iyi bir kriterdir. Çalışmalar göstermiştir ki; Bitkideki nemin % 66 olduğu zamanda sapta kuru madde en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Bu dönemde tanede kuru madde ise % 45 civarındadır. Mısır % 70 sap nemine ulaştığından itibaren silaj için hasat edilebilir. Ancak saptaki kuru madde çeşitlere göre fark edebilir. Yine de saptaki kuru maddenin daha fazla artmasını beklemek doğru değildir, çünkü bu durumda tanede hazmolamayan kısımlar artmıştır. Jerceh ve ark (1983), Yapılan bir çalışmada Ekimden 90 92 ve 167 169 gün sonra hasatlar yapılmış ve bütün bitkide ham protein oranının süt olumdan sonra arttığı, enerji konsantrasyonunun ise hamur olumda en fazla olduğu bulunmuştur. Andrieu (1984), çalışmasında çiçeklenmeden yarı olgunlaşmaya kadar olan değişik devrelerde hasat edilen mısırlarda hazmolunabilme ve enerji değeri ile onun morfolojik veya kimyasal kompozisyonu arasında bir korelasyon olmamasına rağmen, bu korelasyonun olgunlaşmaya yakın veya olgunlaşma zamanında (% 28 den fazla kuru madde) meydana çıktığını belirlemiştir. Fiems ve ark (1984), Değişik dört çeşitle yapılan mısır silajından alınan 14 örneği koyunlara yedirmişler ve silajın enerji değerini belirlemeye çalışmışlardır. Kuru madde muhtevasının nişasta değeri ile pozitif bir ilişki içinde olduğu görülmüştür. Silaj kuru madde oranının % 23 36 arasındaki her % 1 lik artışında hayvanların günlük canlı ağırlıklarında 9 g artış görülmüştür. Çalışmanın sonucunda mısır silajında en uygun kuru madde oranının % 25 olması gerektiğini tavsiye etmişlerdir. Wang ve ark (1987), Taiwan koşullarında 351 melez mısır çeşidi ile 80 cm x 10 cm, 80 cm x 20 cm, 80 cm x 40 cm (sıra arası x sıra üzeri) olacak şekilde yürüttükleri denemelerinde bitki yoğunluğundaki artışa bağlı olarak gövde çapının azaldığını, buna karşılık bitki yoğunluğu azaldıkça; toplam kuru madde miktarının, koçanda tane sayısının ve koçan boyunun arttığını tespit etmişlerdir. Wermke ve Hayningen-Huene (1987), silajlık olarak yetiştirilen mısırda verimin bitki yoğunluğu, çeşit ve yetiştirme koşullarına bağlı olarak 4 10 ton/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. 8