1 SA LI IN TE V K VE GEL T R LMES DA RE BA KANLI I TC SA LIK BAKANLI I TEMEL SA LIK H ZMETLER GENEL MÜDÜRLÜ Ü HALKIN SA LIK E T M AYLIK FAAL YET RAPORU KILAVUZU ANKARA, 2008
Ç NDEK LER I G R 4 II ÇALI MA LE LG L GENEL B LG LER 5 III KONULAR 5 1 BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR 6 11 Kanserler 6 12 Hipertansiyon 6 13 Diyabet 6 14 Guatr 7 15 Kronik Obstrüktif Akci er Hastal (KOAH)7 16 Ast m 8 17 Ruh sa l 8 18 Ya l sa l 8 19 Özürlüler 9 2 R SK FAKTÖRLER 9 21 Beslenme 9 22 Tütün 10 23 Alkol 12 24 Madde ba ml l 12 25 Fiziksel aktivite yetersizli i 13 3 BULA ICI HASTALIKLAR 13 31 Bula c hastal klar ile ilgili genel bilgiler 13 32 Hava yolu ile bula an hastal klar 13 33 A z yolu ile bula an hastal klar 13 34 Hayvanlardan insanlara bula an hastal klar 13 35 Vektörlerle bula an hastal klar 13 36 Deri ve mukoza yolu ile bula an hastal klar 13 37 Bula c hastal klardan korunmada a 13 4 LK YARDIM, YARALANMA LAR VE KAZALAR 13 41 Temel ya am deste i 13 42 Kanama ve ok 13 43 Göze-kula a yabanc cisim kaçmas 13 44 K r k-ç k k ve burkulmalar 13 45 Solunum yolu t kan kl klar ve bo ulmalar 13 46 Bilinç bozukluklar kan ekeri dü mesi ve gö üs a r s 13 47 Zehirlenmeler, böcek sokmalar ve hayvan s rmalar 13 48 Yan k, donma ve s cak çarpmalar 13 49 Hasta ve yaral ta ma teknikleri 13 410 Trafik kazalar 14 411 iddet-cinayet-intihar 15 2
5 ÜREME SA LI I 15 51 Üreme organlar ve cinsel sa l k 15 52 Güvenli annelik 15 53 Gebeli in olu umu ve aile planlamas 15 54 Cinsel yolla bula an hastal klar 15 55 Menopoz 15 6 ÇOCUK VE ERGEN SA LI I 16 61 Çocuk sa l izlemi 16 62 Çocukluk dönemi kal tsal hastal klar 16 63 Çocukluk dönemi ishalli hastal klar 16 64 Çocukluk dönemi akut solunum yolu hastal klar 16 65 S k görülen vitamin ve mineral eksiklikleri 16 66 Erken çocukluk geli iminin desteklenmesi 16 67 Ergen sa l 16 68 Ergenlik dönemi psikososyal geli me 16 69 Ergenlik ve gençlik döneminde s k görülen sa l k sorunlar 16 7 SA LIK VE SA LI IN KORUNMASI 16 71 Hijyen/ki isel bak m 16 72 Sa l kl su 16 73 Sa l kl g da 16 74 Bilinçli ilaç kullan m 16 75 A z ve di sa l 16 76 Çevre sa l 16 77 Ev kazalar 16 78 sa l ve meslek hastal klar 16 8 SA LIKLA LG L ÖZEL GÜN VE HAFTALAR 16 IV HEDEF GRUP/ E T LEN K SAYISI 17 V SÜRE (SAAT) 17 VI E T M YAPAN K SAYISI 18 VII YEREL MEDYA ÇALI MALARI 18 VIII KULLANILAN MATERYAL SAYISI 19 IX KAYNAKLAR 20 X EKLER 21 3
I G R Sa l n te vik edilmesi, ki ilerin optimal sa l k durumunun sa lanmas yönünde hareket edebilmeleri için ya am tarzlar n de i tirmelerine yard m eden bir sanat ve bilim dal d r Optimal sa l k ise fiziksel, ruhsal, sosyal, duygusal ve entellektüel aç dan tam iyilik halidir ve ya am tarz de i iklikleri, fark ndal n sa lanmas, davran n de i tirilmesi ve sa l kl davran lar destekleyen çevreler olu turulmas gibi faaliyetler arac l yla sa lanabilir Bunlar içerisinde de en büyük ve kal c etkiyi, sa l destekleyici çevreler sa lamaktad r (1) Sa l k e itimi ise, sa l toplumsal bir de er haline getirmeyi, halk sa l k sorunlar n çözmek için kullanabilece i bilgi ve becerilerle donatmay ve ki ilerde sa l kla ilgili dü ünce, inanç, tutum, davran ve ya am biçimi de i ikli i olu turmay amaçlar (2) Sa l te vik edilmesi temel hedefi do rultusunda; bireyin sa l k bilincinin geli tirilmesi, sa l k hizmetlerine kat labilir, sa l k haklar n savunabilir, sa l k hizmetlerinden yararlanabilir hale getirilmesi için yap lacak çal malar n ba nda halk n sa l k e itimi gelmektedir (3) Bilindi i gibi bugüne kadar halk n sa l k e itimi faaliyetleri, Halk n Sa l k E itimi Yönetmeli i do rultusunda yürütülmekte idi Ancak 03022006 tarihli ve 5450 say l Kamu Kurum ve Kurulu lar na Ba l Okullar n Milli E itim Bakanl na Devredilmesi ile Baz Kanunlarda ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De i iklik Yap lmas na Dair Kanun ile Sa l k E itimi Genel Müdürlü ünde Halk n Sa l k Bilincini Geli tirme Daire Ba kanl ve Hizmet çi E itim Daire Ba kanl kurulmu tur Daha sonra Halk n Sa l k Bilincini Geli tirme Dairesi Ba kanl Bakanl k Makam n n 17/10/2007 tarih ve 5433 say l onay ile görev kapsam ve çal anlar ile Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü ne devredilmi tir Bakanl m z 2009-2013 y llar n içeren kinci Be Y ll k Eylem Plan nda Sa l n Te viki ve Geli tirilmesi faaliyetlerine geni yer vererek, Koruyucu ve Temel Sa l k Hizmetleri içerisinde Halk m z n sa l na yönelik tehditleri azaltmay ve sa l geli tirmeyi stratejik amaç olarak belirlemi ve Daha iyi bir gelecek için sa l n geli tirilmesi ve sa l kl hayat programlar na tüm halk m z n eri imini sa lamay hedeflemi tir Bu amaçla; 18012008 ve 00708 say l Makam oluru ile Sa l n Te viki ve Geli tirilmesi Daire Ba kanl Sa l k Bakanl, Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü ne ba l olarak kurulmu ve faaliyetlerine ba lam t r Sa l n Te viki ve 4
Geli tirilmesi Daire Ba kanl na ba l, Epidemiyoloji, Tarama Programlar ve Ara t rmalar ube Müdürlü ü, Ulusal ve Uluslararas Programlar Koordinasyon ube Müdürlü ü, Sa l k leti imi ube Müdürlükleri bulunmaktad r imdiye kadar iller taraf ndan yürütülen halk n sa l k e itimi ve hizmet içi e itim faaliyet raporlar her il taraf ndan farkl biçimde haz rlanarak gönderilmekte idi Bundan böyle halk n sa l k e itimi faaliyet raporlar n belli bir standarda kavu turmak amac ile halk n sa l k e itimi faaliyet raporlar n n bütün il çal malar il sa l k müdürlü ü e itim ube müdürlü ü taraf ndan düzenlenmi form arac l ile gönderilmesi gerekmektedir Bu k lavuz haz rlanan bu formun kullan m ile ilgili bilgiler içermektedir II ÇALI MA LE LG L GENEL B LG LER Halk n Sa l k E itimi Ayl k Çal ma Faaliyet Raporlar iki sayfadan olu maktad r lk sayfada 3 konu ba l (Bula c Olmayan Hastal klar ve Durumlar, Risk Faktörleri, Bula c Hastal klar), ikinci sayfada 5 konu ba l ( lk Yard m, Yaralanmalar ve Kazalar, Üreme Sa l, Çocuk ve Ergen Sa l, Sa l k ve Sa l n Korunmas, Sa l kla lgili Özel Gün ve Haftalar) bulunmaktad r l çap nda, birinci basamak ve yap lmas halinde 2 basamak sa l k kurulu lar taraf ndan gerçekle tirilen halk e itim faaliyetleri her ay n sonunda Sa l k Müdürlü ü E itim ube Müdürlü üne gönderilecektir Sa l k Müdürlü ünce yürütülen e itimler ile birinci basamakta ve yap lmas halinde 2 basamak sa l k kurulu lar taraf ndan gerçekle tirilen halk e itim faaliyetleri E itim ube Müdürlü ü taraf ndan toparlan p takip eden ay n ikinci haftas na kadar resmi yaz ile e zamanl olarak elektronik ortamda Bakanl m za gönderilecektir III KONULAR Konular, Bakanl m z n politika, hedef ve hizmetleri do rultusunda öncelikli çal ma alanlar ndan seçilmi tir Bu konuda seçilen ba l klar n önemlerine ili kin bilgiler a a da aç klanmaktad r E itimlerde yer verilmesi öngörülen a a daki konular n bir ço u halk n sa l k bilincinin geli tirilmesi amac yla halk n sa l k e itimini yürütecek e itimciler için haz rlanan ve 24012008 tarih ve 690 say l yaz ile illere da t lan E itimciler çin E itim Rehberlerinde yer almaktad r (4) Rehberlerde yer almayan konular için çal malar 5
planlanmakta olup rehberler haz rlanana kadar il e itimcilerimizin kendi çal malar ile derslerin haz rlanmas ve sunulmas beklenmektedir A a da rehberlerde yer almayan konulara ili kin genel bilgiler verilmi olup rehberlerde yer alan konular n i lenmesinde rehberler esas olarak al nacakt r 1 BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR 11 Kanserler Kanser dünya genelinde en önemli ölüm nedenidir Dünyada 2005 y l ndaki toplam 58 milyon ölümün 7,6 milyonundan (%13) kanser sorumludur Türkiye ulusal düzeyde ölüm say lar n n temel hastal k gruplar na göre da l m nda ikinci s rada toplam 56250 ölümle kanserler yer almaktad r Kanser ölümleri erkeklerde 35076 ve kad nlarda 21174 dür Türkiye ulusal düzey erkeklerde ve kad nlarda kanserlere ba l 2010, 2020 ve 2030 y l nda beklenen ölüm say lar tahminleri yer almaktad r Buna göre kanserlere ba l gerçekle mesi beklenen ölüm say s erkekler için 2010 y l nda 44616, 2020 y l nda 61076 ve 2030 y l nda 89117 olarak tahmin edilmektedir Kad nlarda kanserlere ba l gerçekle mesi beklenen ölüm say s ise 2010 y l için 25307, 2020 y l için 31099 ve 2030 y l için 39094 olarak tahmin edilmektedir (5) 12 Hipertansiyon Yüksek kan bas nc 10 temel risk faktöründen birisidir Dünya genelinde yüksek kan bas nc, toplam ölümlerin %13 ünü yani 71 milyon ölümü olu turmaktad r Ülkemizde hipertansiyon prevalans (>160/95 mghg) çe itli ara t rmalarda farkl ya gruplar nda farkl yöntemlerde %13,7-31,8 aras nda saptanm t r (5) Hipertansiyonun kontrol alt na al nmas ile iskemik kalp hastal klar nda 50717, serebrovasküler hastal klarda 39731, hipertansif kalp hastal klar nda ise 11503 ölüm önlenmektedir Toplam önlenebilen ölüm say s 108468 olup tüm ölümlerin % 25,2 sini olu turmaktad r (8) 13 Diyabet Dünya Sa l k Örgütü (DSÖ) dünya genelinde 180 milyondan fazla insan n diyabetli oldu unu tahmin etmektedir 2005 y l nda 11 milyon ki inin diyabetten dolay öldü ü tahmin edilmektedir Diyabetten ölümlerin %80 i dü ük veya orta gelirli ülkelerde meydana gelmektedir Acil olarak harekete geçilmez ise DSÖ diyabetten ölümlerin önümüzdeki 10 y l içerisinde %50 den fazla artaca n belirtmektedir 6
Diyabet prevalans çe itli çal malarda % 475-119 aras nda bulunmaktad r (5) Türkiye de ulusal düzeyde ölüme neden olan ilk 10 hastal n da l m nda diyabet sekizinci s rada yer almaktad r Erkeklerde onbirinci, kad nlarda ise yedinci s rada bulunmaktad r (8) 14 Guatr DSÖ verilerine göre, ortalama günlük ihtiyaç 150 mcg iyot (bir toplu i ne ba kadar) yeterince al namad için 740 milyon (dünya nüfusunun %54) insan n guatrdan, iyot yetersizli i hastal klar ndan etkilendi i belirlenmi tir Yap lan tahminlere göre, her y l do an yakla k 40 milyon çocuk, annelerinin diyetinde yeterince iyot olmad ndan farkl ölçülerde zihinsel gerilik riskiyle kar kar yad r (6) Guatr prevalans ; ulusal düzeyde 1988 y l nda yap lan bir çal mada tüm popülasyonda % 305 bulunmu tur (Urganc o lu ve Hatemi, 1989) Bu çal madan hesaplama ile elde edilen okul çocuklar nda prevalans (görülme s kl ) % 356 olup Dünya Sa l k Örgütü s n flamas na göre a r prevalans de eridir (WHO/UNICEF/ICCIDD,1993) 6-12 ya grubu çocuklarda basit guatr görülme s kl % 303 (erkeklerde %277, k zlarda %326) bulunmu tur (HÜBDB/SB,1995) Guatr, iyot yetersizli i hastal klar n n buzda n n üzerinde görülen bölümüdür (7) Ayr ca 1995 y l nda Sa l k Bakanl Ana Çocuk Sa l ve Aile Planlamas Genel Müdürlü ü ile Hacettepe Ü Beslenme ve Diyetetik Bölümü ile birlikte yürütülen projede 15 ilde 6-12 ya grubu 400'er okul ça çocu unun yine palpasyon ile taranmas sonucunda, Türkiye geneli için guatr prevalans %303 olarak hesaplanm ve Trabzon (685), Malatya (%465), Bayburt (%443) ve Kastamonu (%353) s ras ile guatr n en s k rastland 4 ilimiz olarak bildirilmi tir (6) 15 Kronik Obstrüktif Akci er Hastal (KOAH) Dünya Sa l k Örgütü (DSÖ) tahminlerine göre 2005 y l nda 3 milyon KOAH dan ölen ve 80 milyon orta siddetli KOAH l olan insan bulunmaktad r DSÖ, KOAH n 2030 y l nda dünya genelinde 4 ölüm nedeni haline gelece ini tahmin etmektedir (5) Türkiye ulusal düzey ölüme neden olan ilk 10 hastal n da l m nda KOAH tüm ölümlerin %58 inin nedenidir ve üçüncü s rada yer almaktad r (8) 2003 UHY-ME çal mas nda KOAH insidans toplamda yüzbinde 727, erkeklerde yüzbinde 768 ve kad nlarda yüzbinde 685 bulunmu tur Prevelanslar ise toplamda binde 102, erkeklerde binde 84 ve kad nlarda binde 119 dur (5) 7
16 Ast m Dünya Sa l k Örgütü (DSÖ) tahminlerine göre 2005 y l nda 255000 insan ast m nedeniyle ölmü ve 300 milyon insan ast mdan dolay s k nt çekmektedir Türkiye 18 ya üzeri ast m s kl %387 dir Cinsiyete göre ast m s kl erkeklerde %311 ve kad nlarda %444 dür 2003 UHY-ME çal mas nda tüm bölgelerde ast m en fazla 15-59 ya grubunda görülmektedir Ast m 15-59 ya grubu kad nlarda erkeklerden daha öncelikli ölüm nedenidir (5) 17 Ruh sa l DSÖ ne göre, her dört ki iden biri ruhsal ya da nörolojik hastal k geçirme riski ile kar kar yad r Ayr ca dünyada en çok sakatl a neden olan on hastal ktan be inin ruhsal kaynakl oldu u saptanm t r (9) Türkiye Ruh Sa l Profili sonuçlar na göre, ruhsal hastal klar toplumun %17,2 sinde görülmektedir Türkiye ulusal düzeyde DALY e neden olan ilk 20 hastal k da l m nda unipolar depresif hastal klar dördüncü hastal k yüküdür Cinsiyete göre bak ld nda ise erkeklerde dokuzuncu hastal k yükü nedeni iken kad nlarda dördüncü s rada yer almaktad r (5) E itimciler için E itim Rehberi Ruh Sa l kitab nda yer alan konular rehberlerde belirtildi i üzere i lenecek ve di er ruh sa l konular ile birlikte bu ba l k alt nda toplanacakt r 18 Ya l sa l DSÖ nün tan m na göre ya l l k, çevresel faktörlere uyum sa layabilme yetene i nin giderek azalmas d r Ya l l kta çe itli hastal klar n yayg n sonucu olan fonksiyonel bozulma, ki inin kendi gereksinimlerini kar lama yetene inde azalmaya neden olur Geli en ya am ko ullar ve insan de erinin daha iyi anla lmas na ko ut olarak tüm dünyada ya l nüfus h zla artmaktad r 2030 y l na kadar dünya nüfusunun %20 den fazlas n 65 ya üzeri popülasyonun olu turmas beklenmektedir Dünyada toplam nüfusta geriatrik popülasyon-y l yüzdesi; 1980 y l nda %17,8, 2000 y l nda %20,5 olarak saptanm, 2020 y l nda %23,3 ve 2034 y l nda %26 olaca beklenilmektedir Ülkemiz 2000 verilerine göre 65 ya üzeri nüfusun genel nüfusa oran %5,37 dir 2003 UHY- ME Çal mas verilerine göre ise 65 ya üzeri nüfusun genel nüfusa oran %6,57 dir 8
2003 y l nda yap lan TNSA nda bu oran %6,9 dur Elde edilen veriler birbirleriyle tutarl d r Bu say n n 2010 y l nda %6,3 olaca tahmin edilmektedir (9) DSÖ Avrupa Bölgesi üye ülkelerinde do u ta beklenen ya am süreleri 2004 y l için Fransa da 80,3; Almanya da 78,6; ngiltere de 78,5; spanya da 80,5 iken Türkiye de 71,2 dir (5) DSÖ Avrupa Bölgesi üye ülkelerinde 65 ya nda ya am beklentisi sviçre de 20,19, Türkiye de 14,26 y l, Rusya da 13,69 tur (9) 19 Özürlüler Ortopedik, görme, i itme, dil ve konu ma ile zihinsel özürlülerin oran %258 iken süre en hastal olanlar n oran ise %970 olup özürlü ve süre en hastal olan nüfusun toplam nüfus içerisindeki oran %1229 olarak tespit edilmi tir 2002 Devlet statistik Entitüsü, Türkiye Özürlüler Ara t rmas nda yer alan toplam ortopedik özürlü say s 857631 dir ve bu rakam n %2391 i do u tan ortopedik özürlüdür Görme özürlü olan bireylerin %2041 i, i itme engellilerin %2949 u, dil ve konu ma özürlülerin %4663 ü ve zihinsel özürlülerin ise %4792 si do u tan özürlüdür 2002 Devlet statistik Enstitüsü, Türkiye Özürlüler Ara t rmas yer alan ulusal düzeyde do u tan olu an özür nedenlerine bak ld nda tüm nedenlerde genetik ve kal tsal bozukluklar n en yüksek orana sahip oldu u görülmektedir Genetik ve kal tsal bozukluklar do um travmas izlemektedir (5) 2 R SK FAKTÖRLER 21 Beslenme 211 Sa l ks z beslenme ve obezite DSÖ ye göre besin büyüme ve geli me için temel girdidir Yetersiz beslenme ve enfeksiyon aras ndaki ili ki çe itli çal malarda ortaya konulmakla birlikte, daha iyi beslenmenin daha güçlü ba kl k sistemi daha az hastal k ve dolay s yla daha sa l kl bir hayat anlam na geldi ini vurgulam t r 1990-1992 y llar aras nda Türkiye de yetersiz beslenen ki ilerin nüfus içindeki s kl % 2,5 iken 2001-2003 y llar nda %3 tür DSÖ nün yapm oldu u çal malara göre Türkiye de yetersiz beslenen ki ilerin nüfusa oran 2003 y l itibariyle %3 tür Kilo fazlas ve obezite; sa l a zarar veren anormal ya da gere inden fazla kilo birikimi olarak tan mlan r DSÖ nün yapm oldu u en son projeksiyon çal malar göstermi tir ki, dünya üzerinde yakla k olarak 16 milyar insan a r kiloludur A r kilolu olarak dü ünülen insanlar n ise en az 400 milyonu obez s n f na girmektedir Yap lan bu projeksiyon 9
çal malar na göre 2015 y l itibariyle yakla k olarak 23 milyar insan a r kilolu ve 700 milyondan fazla insan ise obez olacakt r Dünya genelinde ya ayan be ya alt çocuklar içerisinde 2005 y l itibariyle 20 milyon çocuk a r kiloludur Daha çok yüksek gelirli ülkelerin problemi olarak dü ünülen a r kilo ve obezite a rt c ekilde dü ük ve orta gelirli ülkelerde de görülmeye ba lam t r (9) 2004 Sa l kl Beslenelim Kalbimizi Koruyal m Projesi ara t rma raporunda ise obezite oran toplamda %35, erkeklerde %21,2 iken kad nlarda % 41,5 olarak rapor edilmi tir (5) DSÖ Obezite ile Mücadele Bakanlar Konferans ülkemizin ev sahipli inde 15-17 Kas m 2006 tarihleri aras nda stanbul da düzenlenmi tir 16 Kas m 2006 tarihinde DSÖ Avrupa Bölgesi üye ülkeleri ad na Say n Bakan m z Prof Dr Recep Akda ve DSÖ Avrupa Bölge Direktörü Dr Marc Danzon taraf ndan Obezite ile Mücadele Avrupa art imzalanarak obezite ile mücadele eyleminin güçlendirilmesi ve bu konunun hükümetlerin politik gündeminin üst s ralar na ta n laca taahhüt alt na al nm t r (5) 212 Sa l kl beslenme 213 Besin güvenli i 214 Gebelik ve emziklilik döneminde beslenme 215 0-1 ya döneminde beslenme 216 Okul öncesi dönemde beslenme 217 Okul döneminde beslenme 218 Menopoz döneminde ve ya l l kta beslenme 219 Beslenmeye ba l kronik hastal klar n önlenmesi 2110 Beslenme yetersizli i hastal klar n n önlenmesi Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi Beslenme kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 22 Tütün Tütün kullan m, önlenebilir ölüm nedenleri içerisinde ilk s rada yer almaktad r Tütün kullan m ile ili kili olan hastal klardan kardiovasküler hastal klar n %3, Kronik Obstruktif Akci er Hastal (KOAH) %1,4 ünden sorumludur Tütün kullan m n önlenmesi ile kardiovasküler hastal klardan kaynaklanan önlenebilir ölüm say s 21 317 olup tüm ölümlerin % 5 idir KOAH a ba l ölüm say s 12 902 (tüm 10
ölümlerin % % 3 ü) ve trakea-bron ve akci er kanserine ba l ölüm say s ise 10 510 (tüm ölümlerin % 2,4 ü) dur (8) 2003 Türkiye Nüfus ve Sa l k Ara t rmas na göre tüm 15-49 ya aras ndaki evlenmi kad nlar n % 28 i ara s ra ya da düzenli olarak sigara içtiklerini belirtmi lerdir 2003 UHY-ME Çal mas Hane Halk Ara t rmas nda 18 Ya ve Üstü Cevaplay c lar n Tütün Mamülü Kullan p Kullanmad klar na göre, cevaplay c lar içerisinde %31,22 si her gün sigara içmektedir Kad nlarda her gün sigara içme oran %17,59 iken, erkeklerde %49,38 dir 2006 y l nda Türkiye statistik Kurumu taraf ndan gerçekle tirilen Aile Yap s Ara t rmas na göre Türkiye genelinde 18 ve daha yukar ya taki bireylerin % 334 ü sigara kullanmaktad r Erkeklerde sigara kullan m oran % 506 iken, kad nlarda bu oran % 166 d r OECD ülkeleri aras nda tütün kullan m oranlar aç s ndan büyük farkl l klar görülmektedir 15 ya üzeri nüfusun hergün sigara içme oranlar kar la t r ld nda Kanada (%17), ABD (%18), sveç(%18) ve Avustralya (%20) en dü ük yüzdeye sahip ülkeler iken Yunanistan (%35), Macaristan (%34), Lüksemburg (%33) en yüksek yüzdeye sahip olan ülkelerdir (5) Tütün kullan m n n giderek artmas na, dünya çap nda sa l a olan tehdidine ve tütün irketleri taraf ndan geli mekte olan ülkelerde pazar olu turma stratejilerine kar geli tirilen, dünyada tütün kontrolüne yönelik ilk uluslararas anla ma olan Tütün Kontrol Çerçeve Sözle mesi, 21 May s 2003 tarihinde, Cenevre de Dünya Sa l k Örgütü nün 56 Dünya Sa l k Asamblesi nde kabul edilmi tir Bu sözle me 25 Kas m 2004 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi nce kabul edilerek, 30 Kas m 2004 tarih ve 25656 say l Resmi Gazetede 5261 kanun numaras ile yay mlanarak Türkiye de de yürürlü e girmi tir Tütün Kontrol Çerçeve Sözle mesi kapsam nda yap lacak çal malar n planlanmas ve ülkemizde sigara tüketiminin kontrol alt na al narak vatanda lar m z n, özellikle gençlerimizin korunmas amac yla Sa l k Bakanl nca 2008-2012 y llar n kapsayacak ekilde bir "ULUSAL TÜTÜN KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI" haz rlanm t r Program n temel hedefi, 2010 y l na kadar ülkemizde 15 ya üzerinde sigara içmeyenlerin oran n % 80'in üzerine ç karmak, 15 ya alt nda ise % 100'e yak n olmas n sa lamakt r (5) E itimciler için E itim Rehberi Ruh Sa l kitab nda Sigara ve Sa l k konusu yer almakta olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 11
23 Alkol Alkol tüketiminin bir dizi zararl sa l k etkileri vard r Yüksek miktarda alkol al m karaci er sirozu ve baz kanserlerin yan s ra kalp, inme ve vasküler hastal klar için risk faktörlerini art rmaktad r (5) DSÖ Dünya Sa l k Ara t rmas Ülke Raporuna göre Türkiye nüfusunun %19,09 unun hayatlar n n bir döneminde alkol kulland, % 80,1 inin ise hiç alkol kullanmad ortaya konmu tur Cinsiyete göre alkol tüketimine bakt m zda erkek nüfusunun % 65 i kad n nüfusunun ise %92 si hiç alkol kullanmam t r 2006 y l nda TÜ K taraf ndan yap lan Aile Yap s Ara t rmas na göre Türkiye de kad nlar n % 93,5 i, erkeklerin ise %75,2 si hiç alkol kullanmad klar n belirtmi tir (9) E itimciler için E itim Rehberi Ruh Sa l kitab nda Alkol ve Madde Ba ml l konusu yer almakta olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 24 Madde Ba ml l laç ba ml s veya ilaç kullanma problemi olanlar dünya çap nda yakla k 25 milyon ki idir ve bu 15-64 ya grubu nüfusun %0,6 s d r 2004 y l verilerine göre dünyadaki eri kin populasyonun (15-64 ya ) yakla k %28 i sigara kullanmaktad r %5 i ise yasad ilaç kullanmaktad r 2002 y l nda 72 ilde yap lan bir çal mada ya am boyu en az bir kez madde kulland n belirtenlerin oran %13 tür Erkeklerde kad nlara göre, 15-24 ya grubunda ise 25 ya üstüne göre madde kullan m yayg nl daha yüksek olarak bulunmu tur (5) Bakanl m z ile Birle mi Milletler Uyu turucu ve Suç Ofisi (UNODC) taraf ndan 2003 y l nda stanbul da lise ikinci s n f ö rencileriyle yap lan ara t rmada ya am boyu en az bir kez esrar kullan m yayg nl %5,1, ecstasy %3,2, uçucu madde %5,2, sedatif hipnotik ilaçlar %5,4, eroin %2,8, flunitrazepam %31 dir (8) E itimciler için E itim Rehberi Ruh Sa l kitab nda Alkol ve Madde Ba ml l konusu yer almakta olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 12
25 Fiziksel aktivite yetersizli i Fiziksel aktivitedeki amaç daha yüksek seviyelerde fiziksel aktiviteyi, tüm ya ve ko ullardaki, kad n ve erkek, dünya nüfusu aras nda tüm ya am ortamlar nda te vik etmektir 2003 Ulusal Hane Halk Ara t rmas na göre ülkemizde fiziksel aktivite durumu; %203 hareketsiz, %16 yetersiz aktiviteye sahiptir (10) Hareketli ya am ve sa l k konusunda ilgili kurum ve kurulu larla i birli i içinde fiziksel aktiviteyi art rmaya yönelik çe itli çal malar n ba lat larak (oyun, park bahçe alanlar n n, rekreasyon alanlar n n artt r lmas vb) ve toplumda düzenli fiziksel aktivite yapma konusunda kamuoyunun dikkatinin çekilmesi ve bilincinin artt r lmas gerekmektedir 3 BULA ICI HASTALIKLAR 31 Bula c hastal klar ile ilgili genel bilgiler 32 Hava yolu ile bula an hastal klar 33 A z yolu ile bula an hastal klar 34 Hayvanlardan insanlara bula an hastal klar 35 Vektörlerle bula an hastal klar 36 Deri ve mukoza yolu ile bula an hastal klar 37 Bula c hastal klardan korunmada a Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi Bula c Hastal klar kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 4 LK YARDIM, YARALANMALAR VE KAZALAR 41 Temel ya am deste i 42 Kanama ve ok 43 Göze-kula a yabanc cisim kaçmas 44 K r k-ç k k ve burkulmalar 45 Solunum yolu t kan kl klar ve bo ulmalar 46 Bilinç bozukluklar kan ekeri dü mesi ve gö üs a r s 47 Zehirlenmeler, böcek sokmalar ve hayvan s rmalar 48 Yan k, donma ve s cak çarpmalar 49 Hasta ve yaral ta ma teknikleri 13
Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi lk Yard m, Yaralanmalar ve Kazalar kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir)yıları 0-9 yaº yaralı Dünya Sa l k Örgütü yaralanmalar, istemli ve istemsiz yaralanmalar olarak iki grupta de erlendirmektedir stemli Yaralanmalar; Trafik kazalar yaralanmalar Zehirlenmeler Dü meler Yang nlar Bo ulmalar stemsiz Yaralanmalar; Kendi kendine yaralama Ki iler aras iddet Sava (5) 410 Trafik kazalar Bütün dünyada trafik kazalar, yaralanmaya neden olan kazalar aras nda birinci s rada yer almaktad r (9) 2002 y l nda dünya genelinde trafik kazalar sonucu yakla k 12 milyon ki i ölmü tür Bu tüm dünyada her gün ortalama 3242 ki inin öldü ünü göstermektedir Bu ölümlere ilave global olarak her y l 20 milyon ila 50 milyon insan n yaraland veya sakat kald tahmin edilmektedir (5) Türkiye'de her y l dokuz bini a k n ki i, trafik kazalar nda ölmekte ve yakla k iki yüz bin ki i de yaralanmaktad r 2004 y l nda ülkemizde meydana gelen trafik kazas say s 494819 dur Bu kazalarda 3081 ölüm ve 109889 yaralanma gerçekle mi tir Maddi hasar ise 760614565 YTL dir (5) Türkiye de ulusal düzeyde ölüm nedenlerinin hastal k gruplar na göre da l m nda istemli ve istemsiz yaralanmalar tüm ölüm nedenlerinin %5,8 ini olu turmaktad r Ölümlerin cinsiyete ve temel hastal k gruplar na göre da l m nda yaralanmalar erkeklerde %8, kad nlarda % 4 tür Trafik kazalar, ulusal düzeyde ölüme neden olan durumlar içinde 9 s rada yer almaktad r (8) 14
411 iddet-cinayet-intihar iddet, fiziksel veya duygusal travmaya neden olan kas tl güç kullan m olarak kabul edilmektedir Halk sa l aç s ndan bak ld nda; çocuk ya grubunda hastal klara ba l ölümler azal rken kazalar ve iddete ba l ölümler artmaktad r iddete maruz kalma ve iddet eylemi içinde olma oranlar n n artmas iddetin ciddi bir halk sa l sorunu haline geldi ini göstermektedir DSÖ de iddeti ve iddetin önlenmesini bir halk sa l sorunu olarak belirtmektedir DSÖ çocuklara uygulanan iddet ile ilgili baz risk faktörlerini belirlemi tir Bunlar ebeveynlerin genç ya ta olmas, ebeveynlerin ayr ya yor olmas, çocu un istenmeyen bir gebelik sonras do mu olmas, ebeveynlerin de geçmi ya ant lar nda iddete maruz kalm olmalar, anneye yetersiz do um öncesi bak m verilmi olmas, ailede bir bireyin fiziksel ve/veya ruhsal hastal n n olmas, ebeveynler aras ili kilerde sorun olmas, ailenin kalabal k olmas ailenin sosyo-ekonomik düzeyinin dü ük olmas d r Bütün bu risk faktörlerine ek olarak çocuklar koruyan yasalar n yetersiz olmas, toplumdaki sosyal e itsizlikler, sava lar, silahlanma ve medyada yer alan iddet içeren unsurlar mevcut riski daha da art rmaktad r Bütün sosyoekonomik gruplar ve aile yap lar nda iddet izlenebilmektedir Türkiye de ulusal düzeyde ölüme neden olan ilk 20 hastal n 15-59 ya grubunda cinsiyete göre yüzde da l m nda; %17 ile 15 s rada yer almaktad r Erkekler dea iddet nedeniyle olan ölümler %22 ile alt nc s raya kadar yükselmektedir (9) 2005 y l nda 2094 kasten öldürme olay gerçekle mi tir Bu olaylar n 162 si 18 ya alt nda bireylere aittir Ayn y l içinde gerçekle en intihar say s ise 122 si 18 ya ve alt olmak üzere 1619 dur (5) 5 ÜREME SA LI I 51 Üreme organlar ve cinsel sa l k 52 Güvenli annelik 53 Gebeli in olu umu ve aile planlamas 54 Cinsel yolla bula an hastal klar 55 Menopoz 15
Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi Üreme Sa l kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 6 ÇOCUK VE ERGEN SA LI I 61 Çocuk sa l izlemi 62 Çocukluk dönemi kal tsal hastal klar 63 Çocukluk dönemi ishalli hastal klar 64 Çocukluk dönemi akut solunum yolu hastal klar 65 S k görülen vitamin ve mineral eksiklikleri 66 Erken çocukluk geli iminin desteklenmesi 67 Ergen sa l 68 Ergenlik dönemi psikososyal geli me 69 Ergenlik ve gençlik döneminde s k görülen sa l k sorunlar Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi Çocuk ve Ergen Sa l kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 7 SA LIK VE SA LI IN KORUNMASI 71 Hijyen/ki isel bak m 72 Sa l kl su 73 Sa l kl g da 74 Bilinçli ilaç kullan m 75 A z ve di sa l 76 Çevre sa l 77 Ev kazalar 78 sa l ve meslek hastal klar Yukar daki ba l klar E itimciler için E itim Rehberi Sa l k ve Sa l n Korunmas kitab nda yer alan konular olup dersler rehberlerde belirtildi i üzere i lenecektir 8 SA LIKLA LG L ÖZEL GÜN VE HAFTALAR Sa l kla ilgili özel gün ve haftalarla ilgili olarak; formda dört ayr sat r verilmi olup her bir sat ra o ay içerisinde yer alan sadece bir özel gün ve hafta yaz lacak, sa l kla ilgili özel 16
gün ve haftan n fazla olmas halinde yeni bir sat r aç l p di er bilgiler yukar da belirtildi i ekilde il düzeyinde toplam veriler yaz lacakt r ÖRNEK (Ocak Ay ) SA LIKLA LG L ÖZEL GÜN VE HAFTALAR HAFTA ADI: Verem Haftas HAFTA ADI: Beyaz Baston, Körler Haftas HAFTA ADI: Cüzzam Haftas HAFTA ADI: IV HEDEF GRUP/ E T LEN K SAYISI Formdaki hedef grup/e itilen ki i say s ba l ile ilgili olarak; il düzeyinde yap lan çal malar hedef grup olarak ö renci, kad n, erkek olmak üzere 3 ba l k alt nda toplan p toplam al nacakt r ÖRNEK K O N U L A R HEDEF GRUP/E T LEN K SAYISI Ö RENC KADIN ERKEK TOPLAM BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR KANSERLER 1225 825 600 2650 V SÜRE (SAAT) Formda yer süre ile ilgili olarak; il düzeyinde konu ile ilgili toplam kaç saat e itim verilmi bu sütunda toplam olarak yaz lacakt r Her bir seans e itim süresi ortalama olarak 1 ders saati (45 dakika) olarak de erlendirilecektir 17
ÖRNEK K O N U L A R HEDEF GRUP/E T LEN K SAYISI Ö RENC KADIN ERKEK TOPLAM SÜRE (saat) BULA ICI OLMAYAN HASTALIKL AR VE DURUMLAR KANSERLER 500 500 300 1300 50 VI E T M YAPAN K SAYISI E itimi yapan ki i say s ile ilgili olarak; il düzeyinde konu ile ilgili doktor hem ire, ebe, sa l k memuru, t bbi teknolog, di er meslek gruplar ndan (di hekimi, diyetisyen, sosyal çal mac, psikolog gibi) e itimi gerçekle tirenlerin say s ayr ayr meslek gruplar na yaz l p genel toplam al nacakt r ÖRNEK E T M YAPAN K SAYISI K O N U L A R DOKTOR HEM RE EBE SA LIK MEMURU TIBB TEKNOLOG D ER TOPLAM BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR KANSERLER 12 40 50 32 27 13 174 VII YEREL MEDYA ÇALI MALARI Yerel medya çal malar ile ilgili olarak; il düzeyinde konu ile ilgili sa l k personelinin katk ve kat l mlar ile yerel televizyon ve radyo da yay nlanan program say lar, gazete ve dergilerdeki haber say lar ayr ayr toplamlar yaz lacakt r 18
ÖRNEK K O N U L A R YEREL MEDYA ÇALI MALARI GAZETE-DERG TV PROG RADYO PROG HABER SAYISI SAYISI SAYISI BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR KANSERLER 10 15 8 VIII KULLANILAN MATERYAL SAYISI E itimlerde kullan lan materyal ile ilgili olarak; il düzeyinde konu ile ilgili e itimlerde kullan lan tepegöz, projeksiyon, bro ür, afi ve di er materyalin ayr ayr toplamlar bu bölüme yaz lacakt r ÖRNEK K O N U L A R KULLANILAN MATERYAL SAYISI TEPEGÖZ PROJEKS YON BRO ÜR AF D ER BULA ICI OLMAYAN HASTALIKLAR VE DURUMLAR KANSERLER 15 21 15 17 8 19
IX KAYNAKLAR 1 TC Sa l k Bakanl, Refik Saydam H fz ss hha Merkezi Ba kanl, H fz ss hha Mektebi Müdürlü ü, Sa l n Te vik Edilmesi (Health Promotion) Teknik Çal ma Grubu çin Çal ma Taslak Raporu, Eylül 2007 2 Sa l k E itimi ve Sa l Geli tirme, Prof Dr evkat Bahar Özvar, Halk Sa l Temel Bilgiler, Hacettepe Üniversitesi Yay nlar, 2006, 1137-1138 3 TC Sa l k Bakanl, Sa l k E itimi Genel Müdürlü ü, Halk n Sa l k E itimi Yönetmeli i, Ankara 2004 4 TC Sa l k Bakanl, Sa l k E itimi Genel Müdürlü ü, E itimciler çin E itim Rehberi Kitaplar, Ankara, 2008 5 TC Sa l k Bakanl, Refik Saydam H fz ss hha Merkezi Ba kanl, H fz ss hha Mektebi Müdürlü ü, Türkiye Sa l a Bak 2007, Aral k 2007 6 Sted DergisiOn Soruda On Yan t yot Yetersizli i Hastal klar ve Tuzun yotlanmas Program Aral k 2000 7 http://undpunorgtr/who/bulten/turk/bul5beslenmesorunhtm 8 TC Sa l k Bakanl, Refik Saydam H fz ss hha Merkezi Ba kanl, H fz ss hha Mektebi Müdürlü ü, Türkiye Hastal k Yükü Çal mas, Ankara 2006 9 C Sa l k Bakanl, Refik Saydam H fz ss hha Merkezi Ba kanl, H fz ss hha Mektebi Müdürlü ü, 21 Hedefte Türkiye Sa l kta Gelecek, Aral k 2007 10 TC Sa l k Bakanl, Refik Saydam H fz ss hha Merkezi Ba kanl, H fz ss hha Mektebi Müdürlü ü, Ulusal Hane Halk Ara t rmas Temel Bulgular, Ankara 2003 20