Yeni Milli İstihbarat Kanunu ve Türkiye de Değişimin Yönü Milli İstihbarat Teşkilatı Kanunu nda Son Değişikliklerin Özgürlük Güvenlik Dengesi ve Demokratik Hukuk Devleti Açısından Taşıdığı Riskler HESA neden bu raporu hazırladı? Bu rapor bireysel özgürlükler, toplumsal yarar ve yaşam kalitesini ilgilendiren konuları ve demokratik hukuk devleti ilkesini merkeze alan bir düşünce kuruluşu olan HESA için istisnai bir önemi haizdir. Bireysel hak ve özgürlükleri ilgilendiren MİT Kanunu nu inceleyen elinizdeki rapor konunun önemi ve aciliyeti açısından öncelikli bir çalışmadır. MİT Kanunu nda yapılan son değişikliklerde özgürlük-güvenlik dengesi açısından topuzun özgürlükler aleyhine tamamen kaçmış olduğu görülmektedir. İstihbarat elemanlarına bir yandan âdeta sınırsız ve sorumsuz yetkiler verirken, öte yandan hukuki denetimi tamamen devre dışı bırakan böyle bir yasa ile bu ülkenin gelişmesi ve Yeni Türkiye! olması mümkün görülmemektedir. Böyle bir yasa ile Türkiye değil büyümek tam aksine küçültecektir. HESA tarafından hazırlanan bu rapor gerek Milli İstihbarat Teşkilatı na ve gerekse bu kanunu yasalaştıran siyasi iktidara hitaben yapılmış bir Tehlikenin farkında mısınız? hatırlatmasıdır. 1
1.BÖLÜM Siyaset-İstihbarat İlişkisi Ve İstihbaratın Denetim Sorunu Her ülkenin rejimi ile istihbarat kurumlarının nitelikleri arasında doğal bir ilişki vardır. İstihbarat kurumları ve hizmetleri her ülkenin siyasi iktidarının âdeta aynasıdır. Bir ülkenin istihbarat hizmetleri o ülkenin rejiminin kalitesini yansıtırken, o ülkedeki rejimin niteliği de istihbarat hizmetlerinin kalitesini belirler. İstihbarat hizmetlerinin varlığı ve niteliği her ülkenin rejiminin niteliğine göre farklı bir anlam taşır. Demokratik toplumlarda istihbarat hizmetleri siyasi iktidarın çıkarlarına hizmet etmek için değil, tam aksine toplumsal yararı korumak ve tüm ülkeye ve toplumun her kesimine hizmet etmek için vardır. Güvenlik ve istihbarat gibi hizmet alanlarında görev yapan personelin her zaman daha fazla yetki elde etme peşinde olduğu da mesleki bir gerçektir. Bu konuda yaygın olan düşünce, daha iyi hizmet için daha fazla yetkinin gerekli olduğu düşüncesidir. Görevi suç ve suçlularla mücadele etmek olan güvenlik teşkilatları gibi, ülkeye yönelik tehdit ve tehlikeleri sistematik olarak izlemek olan istihbarat teşkilatlarının da elbette ki bu görevlerini meşru sınırlar içinde en iyi şekilde yerine getirebilmeleri için gerekli olan yasal ve meşru yetkilerle donatılmaları gerekir. Ancak bu durum hiçbir zaman istihbarat elemanlarına sınırsız ve sorumsuz yetki verme boyutuna ulaşmamalıdır. Hukuk devleti ilkesini benimsemiş yönetimlerde tüm devlet kurumlarının iş ve işlevleri öncelikli olarak kanunlara göre olmalı, kanunlar da hukuka uygun ve meşru olmalıdır. İstihbarat kurumlarının da bunun dışında tutulması düşünülemez. İstihbarat hizmetlerinin bireysel hak ve özgürlükler konusunda taşıdığı muhtemel riskler göz önünde bulundurulduğunda bu hizmetlerin hukuka uygun yürütülmesi konusu daha büyük bir önem taşımaktadır. İstihbarat gibi kamu yararı için hayati önemi haiz hizmetler, hukuka uygunluğun yanı sıra meslek ahlakı ve etik duyarlılık içinde yürütülmelidir. İstihbarat kurumlarında görev yapan personelin sahip olduğu yetkilerden birçoğu kişi hak ve özgürlükleri açısından potansiyel tehlikeler taşır. Bu yüzden istihbarat kurumlarının personelinin çok sıkı bir hukuki denetim altında görev yapmaları gerekir. Dış denetime ilave olarak müeyyidesi daha ziyade vicdani olan bir denetim mekanizması geliştirilmelidir. İstihbarat elemanları meslek ahlakı olarak da tanımlanan etik değerlerle de denetlenmelidir. Son MİT Kanunu ile istihbarat elemanlarının adeta kanundan ve kanun adamlarından çekinmemelerinin ve hesap vermemelerinin yolu açılmıştır. Yasama organları tarafından yapılan her kanunun hukuka uygun ve meşru olması gerekirken her zaman böyle olmadığı da görülebilmektedir. Dünyada en büyük zulüm ve haksızlıklar baskıcı yöneticiler tarafından çıkartılmış ancak meşruiyetten yoksun kanunlara dayanılarak yapılmıştır. Lord Acton un dediği gibi Güç yozlaştırır, mutlak güç mutlaka yozlaştırır. Bir kuruma ve onun personeline verilecek olan sınırsız yetki ve güç, o kurumun personelini, başta iyi niyetli olsalar bile, zamanla yozlaştıracaktır. Gücün yozlaştırıcı özelliği beşeri bir realitedir. Hiçbir kimse ve hiçbir kamu kurumunun personeli bu beşeri zaaftan ari olamaz. Bu bağlamda üzerinde durulması gereken diğer bir konu da beşeri bir durum olan mesleki yozlaşmanın çoğu zaman birtakım yüce amaçlar (noble cause) arkasına sığınılarak yapılması sorunudur. İnsanların yapmış oldukları yanlış şeyleri kendilerince meşrulaştırma çabası içinde 2
olmaları insanlık tarihi kadar eski bir sorundur. İnsanlar özellikle işlemeyi süreklilik hâline getirdikleri günah ve suçlarını kendilerince haklı bazı gerekçelere dayandırarak vicdanlarını rahatlatma çabası içinde olurlar. Daha doğrusu zamanla bir tür kalıcı yozlaşmaya dönüşen davranışlarını ulvi bir amaca dayandırarak kendilerini aklama çabası içine girerler. Ulvi bir amacın arkasına sığınılarak gerçekleşen bu tür sapma (deviancy) davranışları, yüce amaç yozlaşması (noble cause corruption) olarak tanımlanır. Bu tür yozlaşma, özellikle güvenlik ve istihbarat birimlerinde görev yapan personelde çok sık görülen bir sapma davranışıdır. Geçmiş yıllarda sözde devlet ve millete hizmet etme iddiasıyla birçok kanunsuz ve hukuksuz işler yapanların bu suçları ortaya çıktığında Ne yaptıysam vatan ve millet için yaptım! gibi tamamen sübjektif ve meşruiyetten uzak ifadelerle kendilerini savunmaya çalıştıkları görülmüştür. 2937 sayılı MİT Kanunu nda yapılan son düzenlemeler, geçmişte sözde vatan ve millete hizmet iddiasıyla yasal dayanaktan yoksun olarak yapılan hukuk dışı uygulamaların bundan sonra âdeta daha rahat yapılabilmesi için bir tür kanuni dayanak sağlama çabası olarak yorumlanabilir. Demokrasilerde halkın desteği siyasi meşruiyet için gerekli olsa da tek başına yeterli değildir. Bir siyasi iktidarın halkın oyuna dayalı olan toplumsal ve siyasi meşruiyeti hukuki meşruiyetle de desteklenmelidir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Anayasa da bir kanun devleti olarak değil hukuk devleti olarak tanımlanır. Hükûmetler tarafından hazırlanan kanunlara meşruiyet kazandıran tek şey mecliste kalkan el sayısının çokluğu da değildir. Kanunların her şeyden önce evrensel değerlere ve hukuka uygun olması gerekir. Aksi takdirde kanunlardaki esneklik ve boşluklar veya âdeta bir mayın tuzağı gibi bilinçli olarak yerleştirilen muğlak hükümler her zaman suiistimal edilebilir. HESA uzmanları yeni MİT Kanunu nun mevcut hâliyle Suriye ve İran istihbarat yapılanmasından çok etkilendiği ve âdeta bunları rol model aldığı izlenimi edinmişlerdir. İçinde mayın tuzakları barındıran yasa bu hâliyle devlet ve millete hizmet etmeyeceği gibi, toplumun güvenliğine ve yaşam kalitesine de olumlu bir şey katmayacaktır. Tam aksine, mevcut hâliyle bu yasa daha çok, Suriye ve Mısır gibi baskıcı Orta Doğu ülkelerinde görüldüğü gibi gücü elinde bulunduran sınırlı sayıdaki ayrıcalıklı kişi ve gruplara hizmet edeceği ve onların çıkarlarını korumaya odaklı olacağı endişelerini doğurmaktadır. 2.BÖLÜM Anayasal Hak ve Özgürlükler Açısından Yeni MİT Kanunu Tüm anayasalar temel hak ve özgürlükleri güvenceye alan ve değiştirilmesi zor metinlerdir. Anayasalar bu işlevleri ile o ülkede benimsenen hukuk devletini ve korunan temel değerleri bireysel endişe ve gündelik siyaset ve keyfiliğin üzerinde tutar. Sağlanan bu koruma ile hukuki güvenlik sağlanır. İncelemesi yapılan MİT Kanunu nda en açık görülen hususlardan birisi Anayasa da güvence altına alınan temel hak ve hürriyetlerin ayaklar altına alınmış olmasıdır. En temel insan haklarından olan yaşam hakkı ve mülkiyet hakkı gibi haklar MİT elemanları tarafından istendiği zaman ihlal edilebilecek sıradan haklar durumuna getirilmiş, hukuki güvenlikleri yok 3
edilmiştir. Türkiye darbeler görmüş, muhtıralarla sarsılmıştır ama darbe dönemlerinde dahi hukuki güvenliği ve hukuk devletine olan güveni bu kadar ortadan kaldıran kanunlara pek rastlanmamıştır. Hele hukuk devleti ilkesinin kalıcı hale getirildiği, temel hak ve özgürlüklerin genişletildiği gibi söylemlerin sıkça dile getirildiği bir dönemde böyle bir yasanın çıkartılması söz ile özün ne kadar farklı olduğunun bir örneğidir. Raporun bu bölümünde 2937 sayılı MİT Kanunu nda 17 Nisan 2014 tarih ve 6235 sayılı Kanun la yapılan düzenlemeler sonrası yer alan ve âdeta toprağın altına gömülmüş mayın tuzakları gibi karmaşık ve muğlâk ifadeler arasına sıkıştırılmış olan hükümler, Anayasa da güvence altına alınan temel hak ve özgürlükler ve demokratik hukuk devleti gerekleri açısından madde madde incelenmiştir. Bu yapılırken, her madde detaylı olarak ele alınmayacak, sadece ilgili maddelerin hak ve özgürlükler ve demokratik hukuk devleti olmanın gerekleri açısından tehlike oluşturma potansiyeline değinilmiştir. 3. BÖLÜM Yeni MİT Kanunu na Göre Türkiye de İstihbarat Yeni MİT kanunu içeriğiyle Türkiye yi geriye götürmesi endişe yaratmaktadır. MİT in kurumsal yapılanması ve görev alanı sorunu analiz edildiğinde ortaya önemli çarpıklıklar çıkmaktadır. Bununla birlikte diğer bir sorun da MİT in yetki sınırlarının çok geniş olmasıdır. Bu açıdan verilen yetki genişlikleri baskıcı rejimlerin istihbarat teşkilatlarına benzemektedir. MİT in yetkilerinin çok geniş olmasının yanında bu yetkilerin denetimsizliği çarpıklaşmayı arttırmaktadır. MİT in bu dönüşümü aynı zamanda belli kişilere siyasi çıkar sağlama ayrımcılığa neden olmaktadır. İstihbarat hizmetlerinin MİT bünyesinde tekelleşmesi ve yetkilerinin arttırılması Türkiye yi istihbarat devleti pozisyonuna itmektedir. Hukuk devleti ilkesi gereği kanun yapıcıları ve uygulayıcılarının kanuni ilkelerle sınırlamalar getirtmesini gerektirir. Bu kanun ile hukuk devleti ilkesi askıya alınacak muhaberat devleti ilkeleri geçerli olacaktır. Bu sınırsız ilkeler ve hukuk devletinin askıya alınmasına sebep olacaktır. Sınırsız yetkiler mülkiyet hakkının ihlalini getirecek ihtiyaç duyulan hallerde el koyma yetkisi verilecektir. Çok büyük yetkilerle donatılmış MİT mensuplarının suç işlenmesi durumunda ortaya çıkabilecek durumlarda verilen yetkiler hukukun uygulanması açısından problemlidir. Dünyanın gelişmiş ülkelerinde geçerli olan istihbaratçıların denetlenmesi ilkesi bu kanunla oldukça zorlaşacaktır. Örneğin bir MİT mensubu uyuşturucu kaçakçılığı yapması durumunda tutuklanması ve hak ettiği cezayı alması bu kanunla oldukça zorlaşmaktadır. Bu da istihbaratçıların sorgulanamaz bireyler olmasına sebep olmaktadır. Çıkarılan bu yasanın sadece teknik sıkıntılarının olması yanında topluma etkileri de oldukça fazladır. Bu yasalarla istihbaratçıların hukuki sorumluluklarını ortadan kaldırmanın ortaya çıkaracağı tüm tehditler ve verilen geniş yetkiler toplumun tüm kesimlerine etki etmektedir. Kontrolsüz bir gücün dışa 4
yansıması tüm hukuki müesseseleri ve düzeni olumsuz etkileyecektir. Aynı zamanda iktidarı elinde bulunduranların kendilerine siyasi anlamda rakip olanları MİT i kullanarak bastırması sorunu ortaya çıkmaktadır. Sonuç itibariyle bu kanunla hukuk devletinden daha çok istihbarat devleti düzenini arttırmaktadır. 4. BÖLÜM Türkiye de Değişimin Yönü Demokrasi siyasi iktidarların her konuda istedikleri kararları verebileceği bir yönetim anlayışı değildir. MİT kanunun ortaya çıkardığı tabloda hukuk dışı uygulamaların artma ihtimali kuvvetlenmektedir. MİT kanunu kuvvetler ayrılığı ilkesi ile bağdaşmayan önemli içeriği bulunmaktadır. MİT yasasının TBMM de kabul edilmiş olması bunun hukuki bir metin olduğu anlamına gelmez. MİT e hukuksuz ve sınırsız yetkiler verilmesi Türkiye nin gidişatıyla ilgili önemli çekinceler ortaya çıkarmaktadır. Dinleme yetkisinin MİT Kanunuyla dikkatsiz bir şekilde dağıtılması temel insani hakların dahi ihlal edilebilme ihtimalini ortaya çıkarmaktadır. Böylelikle işkence ve faili meçhullerde artmalar olması endişesi olmasıdır. İktidar mensuplarının muhalif gruplara karşı şiddet içerikli sosyal medya paylaşımları, nefret dilini kullanmaları MİT Kanunu nun manipülasyonunun artması yönünde endişeleri arttırmaktadır. Yeni MİT Kanunu suça eğilim gösteren mensupları açısından caydırıcılık getirmek yerine koruma mekanizmaları tesis etmesi hukuk adına önemli handikaplar taşımaktadır. İstihbaratçılarla siyasetçilerin içli dışlı olması hukuk devleti ilkelerini önemli anlamda zora sokmaktadır. İktidarın yüce amaç için yozlaşma problemiyle karşı karşıyadır. Demokratik devletlerin en önemli işlevlerinden birisi hukukun üstlüğünün korunmasıdır. İstihbaratın hukuk ve adaleti baskı altına alacak şekilde yetkilerle donatılması devletin temel felsefesinde problemler ortaya çıkaracaktır. Bunun yanında istihbaratçılara aşırı güven yine devletin işleyişine olumsuz etkiler yapacaktır. Aşırı güvenin getirdiği zafiyetlerin şantaj olarak kullanılma tehlikesi vardır. Örneğin çok uzun yıllar FBI başkanlığı yapan Edgar Hoover Amerikan başkanlarını dahi dinleyerek onların aleyhine kullanarak hukuku hiçe saymıştır. Siyasi iktidarın diğer tüm kurumları etkisiz hale getirerek MİT e verdiği bu yetkiler hem ülke güvenliği hem de iktidarın güvenliği açısından oldukça risklidir. 5
5. BÖLÜM İstihbarat Skandalları MİT in gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ulusal çapta kurumsallaşmış bir örgüt yapısına sahip olmasının yanında en önemli görevi ise dış tehditleri önleyen bir kurum olmasıdır. Halen görevde bulunan MİT Müsteşarı Hakan Fidan istihbarat üzerine yapmış olduğu yüksek lisans tezinde MİT in dış istihbarata yönelmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Ancak göreve geldiği günden itibaren tezinde belirttiğinin aksine MİT daha çok iç istihbarata yönelmiş, neticede de dış tehditlere karşı gerekli önlemler alınamamış ve istihbari skandallar cereyan etmiştir. Bu bölümde raporda geniş bir şekilde yer almış kamuoyuna yansıyan istihbarat skandallarının birkaç tanesine yer verilmiştir. - Suriyeli Albay Skandalı Özgür Suriye Ordusu kurucu komutanlarından Albay Hüseyin Mahmut Harmuş, Suriye de iç savaş çıkması üzerine can güvenliği için Türkiye ye sığınarak Altınözü kampına yerleştirilmiştir. Ancak bazı MİT görevlileri tarafından MİT e verilen yetkiler kapsamında kamptan kaçırılarak para karşılığı Suriye Ordusu na verilmiş daha sonra da Suriye Ordusu tarafından öldürülmüştür. Türkiye ye sığınan bir mazlumu para karşılığı Suriye rejimine veren bazı MİT elemanları Türkiye nin devlet onuruyla oynamış ve devlete olan güveni çökertmiştir. - Batılı Ülkelerin Dinleme Skandalı ABD, Almanya ve İngiltere gibi ülkelerin istihbarat kurumlarının Türkiye yi dinlemeleri, söz konusu ülkelerin medyalarında haber olması ile birlikte devlet yetkilileri tarafından da doğrulanmıştır. Türk devlet yetkililerinin bu konuyu yalanlamamış olmaları ile MİT in dış unsurlar tarafından Türkiye Devleti nin dinlenmesini önleyemediği ve en önemli görevi olan dış tehditleri önleme konusunda da çok ciddi bir eksikliği olduğu görülmektedir. - Dışişleri Bakanlığı Toplantısı 30 Mart 2014 yerel seçimlerinden birkaç gün önce Dışişleri Bakanlığı nda çok özel bir odada (sağır oda) yapılan aralarında MİT Müsteşarı ve Dışişleri Bakanının da bulunduğu üst düzey bir toplantıya ait ses kayıtları medyaya yansımıştır. Bu son derece önemli toplantının ses kaydının kim tarafından yapıldığının bilinmemesi ve hiçbir delil bulunmamasına rağmen belli bir kesim hedef gösterilerek suçlanmış hatta vatan haini ilan edilmiştir. Oysa ki medyaya yansıyan ses kaydında yer alan MİT Müsteşarının, Türkiye nin sınırları dışında tek toprağı olan Suriye içindeki Süleyman Şah türbesinde bulunan askerlerin üzerine Türkiye den bomba atılması suretiyle, sanki düşman ülke tarafından Türk toprağına silahlı saldırı yapılmış gibi bir kurguyla, savaş sebebi sayarak Suriye ye girmeyi teklifini önermesi gündeme gelmemiş bunun da ötesinde adeta bu konuşmalar olmamış gibi toplantı ses kaydını delilsiz bir şekilde belli bir kısmın yurtdışına servis ettiğini iddia eden iktidar partisi tarafından seçimlerde malzeme olarak kullanılmıştır. Netice itibariyle bu bölümde değinilen istihbarat skandalları ile MİT mensubu kişilerin işlemiş oldukları suçlardan sadece birkaç tanesi özetlenmeye çalışılmıştır. İstihbarat faaliyetleri gizlilik 6
içinde yürütüldüğü için istihbarat elemanlarının geçmişte işlemiş oldukları suçlar soruşturulamamaktaydı. 2937 sayılı yasada yapılan son değişikliklerle birlikte MİT mensubu kişilerin işlemeleri muhtemel suçların da soruşturulması imkânsız hale getirilmiştir. Kısaca bu bölümde eski kanunun tanımış olduğu yetkiler kapsamında yukarıda belirtilen ve medyaya yansıyan suçları işleyen MİT mensuplarının yeni kanunun tanımış olduğu yetkiler kapsamında ne tür faaliyetler gerçekleştirebilecekleri hakkında da fikir verme amaçlanmıştır. SONUÇ BÖLÜMÜ Raporda ilk olarak MİT Kanunu nda yapılan son değişikliklerden bazılarının hukukiliği ve meşruluğu üzerinde durulmuştur. Ayrıca MİT in iç ve dış istihbarat konusunda yetersiz ve aciz olduğu örneklerle ele alınmıştır. Anayasa nın bireysel hak ve özgürlükleri teminat altına alan bazı maddeleri bu kanun ile ihlal edilmiştir. Anayasal bir kurum bile olmayan MİT in içinde oluşturulan Milli İstihbarat Koordinasyon Kurulu na (MİKK) tanınan bağlayıcı/belirleyici karar alma yetkisi ile yürütme ve yargı erkleri ihlal edilmiştir. Kanunda yer alan birçok hüküm Anayasa nın demokratik-hukuk devleti olma ilkesini ihlal ederek ülkeyi adeta bir tür muhaberat devletine dönüştürmüştür. Bazı muğlak hükümler işkence ve faili meçhul cinayet gibi istihbarat örgütleri tarafından geçmişte kullanılmış olan hukuk ve insanlık dışı yöntemlerin yeniden kullanılacağı endişesini doğurmaktadır. Bu çerçevede MİT elemanlarına adeta bir tür dokunulmazlık verilmektedir. Ayrıca PKK ve KCK gibi illegal örgüt elemanlarının MİT tarafından sanki MİT elemanıymış gibi kullanılıp yine MİT elemanlarının sahip olduğu dokunulmazlıktan yararlanma imkânı vermektedir. MİT elamanları yargı denetiminin dışına çıkartılmış olup bu da hukukun üstünlüğü ilkesinin ihlali anlamına gelmektedir. Yasa bu haliyle MİT i kamu yararına hizmet eden bir kurum olmaktan uzaklaşarak adeta bir siyasi iktidarın iktidarda kalmasına hizmet eden bir parti istihbaratı kurumuna dönüştürmektedir. Türk Dışişlerinin MİT in istihbari öngörüsüne dayanarak aldığı kararlar ile Suriye ve Mısır konusunda yaptığı hatalar her iki ülkeyi de felakete sürüklemiştir. Bununla birlikte MİT, başta Başbakan olmak üzere hükümetin bazı bakanlarının da ifade ettiği gibi çözüm süreci bağlamında PKK nın devleti aldatmasını (!) fark edememiş ve ülkede ciddi bir güvenlik zafiyeti oluşmuştur. 7