ÇOCUKLARDA BESLENME ALIŞKANLIKLARI-II İÇİNDEKİLER Okul Öncesi Dönemde Beslenme Alışkanlıkları Beslenme Alışkanlıklarını Etkileyen Faktörler Beslenme Sorunları Doğru Beslenme Alışkanlıklarının Kazandırılması ÇOCUK BESLENMESİ Doç. Dr. Fatma GÜDÜCÜ TÜFEKCİ HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Beslenme alışkanlıklarını etkileyen faktörleri öğrenebilecek, Beslenme sorunlarını bilecek, Doğru beslenme alışkanlıklarının nasıl kazandırılacağını kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 4
GİRİŞ Okul öncesi dönem yetişkinlik için temel oluşturan pek çok alışkanlığın geliştirildiği bir dönemdir. Bu dönemde iyi geliştirilmiş sağlıklı beslenme alışkanlıkları edinmek önemlidir. Küçüklüklerinde doğru alışkanlıklar edinememiş bireylerin yetişkinlik dönemlerinde bu alışkanlıklarından kurtulmaları çok zor olmaktadır. Çocuğun sağlıklı bir okul öncesi dönem geçirmesi, doğumdan o döneme kadar geçirdiği dönemin sağlıklı olmasına bağlıdır. Okul öncesi çocuğunda (1-6 yaş) büyümenin hızı 0-1 yaşa göre yavaşlar ve vücutta birtakım, değişmeler olur. İskelette sertleşme, diş sayısının artması, kol ve bacaklarda uzama gözlenebilen değişmelerdir. Çocuk artık dik durmaya, emeklemeye ve yürümeye başlamıştır. Okul öncesi çocukları beslenme bozukluğu riski en yüksek grup olarak değerlendirilmektedir. İskelet ve kaslar vücut ağırlığını taşıyacak şekilde güçlenmiştir. Bu dönemde çocuğun davranışlarında da farklılıklar görülür. Hareketliliği artar, koşar, oynar, çevresini tanımaya çalışır. Zihinsel duygusal ve sosyal yönden de gelişmeye başlamıştır ve çevresindekilerden etkilenerek onlara tepki gösterir, onları taklit eder. Çocuktaki bu değişmelere paralel olarak beslenme ve besin ihtiyacı da artış gösterir. Çocuğun bu ihtiyaçları karşılanırken doğru beslenme alışkanlıkları kazandırmak temel ilke olarak benimsenmelidir. Resim 1. Okul Öncesi Çocuğu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Sosyal, duygusal ve zihinsel gelişimin hızlı olduğu bu dönemde yeterli, dengeli ve düzenli beslenmenin etkisi büyüktür. Belirgin bir gelişim eksikliği görülmese de, klinik bulgular 1-6 yaş çocuklarında beslenme bozukluğu bulgularına çok sık rastlandığını göstermektedir. Çocuk beslenmesi ile ilgili olarak yapılan birçok araştırmada yeni beslenme alışkanlıklarının kazanıldığı, yeni besinlerle tanışıldığı bu dönem beslenme bozukluğu riski en yüksek grup olarak değerlendirilmektedir. BESLENME ALIŞKANLIKLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Okul öncesi çocuklarında, genetik faktörler, kültürel, sosyoekonomik özellikler ve medya beslenme alışkanlıklarını etkiler. Okul öncesi döneminde kazanılan davranışlar çocuğun gelecekteki yaşamını etkileyeceğinden ebeveynlerin iyi örnek olmaları gerekir. Çocuklarda oluşan beslenme alışkanlıklarını etkileyen pek çok etmen vardır. Genetik faktörler, kültürel, sosyoekonomik özellikler ve medya bunlardan en önemlileridir. Genetik Faktörler Doğuştan gelen kusurlar (yemek borusu darlığı, tavşan dudağı, kurtağzı vb.) ile kalp hastalıkları çocuğun beslenmesini etkiler. Sonradan meydana gelen ateşli hastalıklar, temel yiyeceklere olan alerjiler beslenmeyi güçleştirmektedirler. Kültürel Özellikler Hiç anne sütü almayan ya da çok az alan çocuklarda beslenme yetersizliği sorunları daha sık görülür. Anne sütü ilk altı ay çocuk için çok gereklidir. Ek besinlere zamanında (4-6 ay) başlanması önemlidir. Anne sütünün 6 ay mikroplardan korumada önemli olması, eksik alımında enfeksiyonlara yakalanma riskini arttıracaktır. Sık doğumlar, istenmeyen çocuklar da ailenin ve dolayısıyla çocuğun yetersiz beslenmesine neden olmaktadır. Köyden kente göç, şehir yaşamına zor uyum sağlama, temiz su bulmada yaşanan sıkıntılar çocukların sağlığını olumsuz etkilemektedir. Sosyo-Ekonomik Özellikler Gelişmekte olan ülkelerde beslenme yetersizliği sorunları daha çok gelir düzeyi düşük ailelerde görülmektedir. Ailenin yeterli ve dengeli beslenme konusunda bilgisiz olması çocukların yetersiz beslenmesine neden olmaktadır. Çevre koşullarının sağlıksız olması çocuğun beslenmesini etkiler. Uygun olmayan çevrede çocuklar kolayca enfeksiyon kapabilirler. Ateşli hastalıklar çocuklarda kusma, ishal ve beslenme bozukluklarına Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
yol açar. Vücut direncinin düşmesi ikinci bir hastalığa çocuğun kolayca yakalanmasına neden olur. Bağırsak parazitleri de olumsuz çevrede yaşayan çocuklarda sık görülmektedir. Alınan besinlere ortak olan parazitler çocuğun yetersiz beslenmesine neden olmaktadır. Ailenin geliri düştükçe, bitkisel kaynaklı besinlerle beslenme oranı arttıkça, demir eksikliği anemisi yaygın olarak görülmektedir. Çocuğun yeterli ve dengeli beslenmesinde ekonomik olanaksızlıklar bazı kısıtlamaları zorunlu kılabilir. Bu durumda kısıtlama besin değeri az olan yiyeceklerde yapılmalıdır. Gazoz, şeker, sakız, çikolata vb. yiyeceklerin hem besin değeri yoktur, hem de sağlığa zararlıdır. Bunlara yapılacak harcama yumurta, süt, yoğurt gibi yiyeceklere ayrılabilir. Ayrıca, hamur işleri ve yağlardan da kısıtlama yapılabilir. Medya Hemen her alanda üretimin arttığı ve pazarlamanın giderek daha ön plana çıktığı günümüzde, ticari ürün reklamlarının çocuk sağlığına etkilerini farklı boyutları ile değerlendirmek mümkündür. Günümüzde, dünyanın çeşitli ülkelerinde farklı boyutlarda uygulanan yasal düzenlemelere rağmen, basın-yayın kuruluşları ve internetin yanı sıra tabelalar, reklam panoları vb. pek çok yolla tüketiciye ve özellikle çocuklara ulaşan reklamların bir kısmının, sağlık açısından uygun olmayan riskli sağlık davranışlarına yönelik mesajlar içerdiği, reklamlarda ve reklamlar yoluyla çocuk istismarının söz konusu olduğu gibi pek çok farklı tartışma söz konusudur. BESLENME SORUNLARI Demir Eksikliği Anemisi Genellikle çocukluk dönemlerinde demir eksikliği anemisi beslenme yetersizliğine bağlı gelişmektedir. Ek besinlere geçisin geç olması, 12. aydan önce inek sütü alımı ve fazla tüketilmesi gibi uygunsuz besin seçimi nedeniyle bu yaşlarda demir eksikliği anemisi sık görülebilmektedir. Korunmak amacıyla: Okul öncesi çocuklarının en önemli beslenme sorunları demir eksikliği anemisi, kabızlık, yemek seçme ve iştahsızlık, aşırı yemek yeme ve gıda boğulmalarıdır. Ek besinlere zamanında başlanılmalı ve uygun besinler seçilmeli, Süt ve yoğurt miktarı günde 500 ml ile sınırlandırılmalı, Şekerli besinler, asitli içecekler, hazır meyve suları ve çay tüketimi sınırlandırılmalı, Yeterli demir alımı için haftada 3-4 kez kırmızı et tüketilmeli, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Yumurta sarısı, yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller, kuru yemiş, kuru meyve, pekmez, susam gibi demirden zengin besinlerle beslenmeye özen gösterilmeli, Demir emilimini arttırmak amacıyla domates mandalina, portakal gibi C vitamini içeren besinler tüketilmelidir. Okul öncesi çocuklarında yanlış tuvalet eğitimi nedeniyle bağırsak boşaltımı isteksizliğine bağlı kabızlık gelişebilmektedir. Resim 2. Meyveler çocuk beslenmesinde önemli yer tutar. Kabızlık Okul öncesi çocuklarında iştahsızlık, yemeği reddetme veya seçici davranma olumsuz beslenme davranışlarıdır. Bu dönemde çocuklarda zamansız yanlış tuvalet eğitimi nedeniyle barsak boşaltımı isteksizliğine bağlı kabızlık gelişebilmektedir. Diğer bir neden ise beslenme hatalarıdır. Lifli besinlerin az tüketilmesi, süt tüketiminin fazla ve su tüketiminin az olması kabızlığa yol açabilmektedir. Kabızlığı önlemede ve bağırsak alışkanlığının kazandırılmasında laksatifler (barsak boşaltıcılar) bir çözüm değildir. Diyetin lif ve sıvı miktarındaki artış kabızlığı önler. Bu nedenle, çocuğun günlük aldığı sıvı miktarının gözden geçirilmesi; sebze, meyve, kurubaklagil, kepekli-yulaflı ekmek bulgur gibi liften zengin besinlerle beslenmesi sağlanmalıdır. Yemek Seçme Ve İştahsızlık İştahsızlık, yemeği reddetme ya da seçici davranma olumsuz beslenme davranışlarıdır. Anemi barsak parazitleri ve ateşli hastalıklar iştah kaybına neden olabilir. Bazı çocuklar ailesinin dikkatini çekmek için de beslenmeyi reddedebilir. Bu durumu önlemek için aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Çocuğun yediklerini ve beslenme alışkınlıklarını gözlemlemek için aileden ayrıntılı beslenme öyküsü alınmalı, günlük tüketilen enerji ve protein miktarı hesaplanmalı, yemekten bir saat önce ve yemek sırasında sıvı alımı azaltılmalı, Süt tüketimi günde iki su bardağını geçmemeli, Farklı çeşitte besinler sunularak çocuğun gereksinimine göre miktar ayarlanmalı, Besinin reddi durumunda farklı bir besin denenmeli, onun reddi durumunda da diğer öğüne kadar herhangi bir besin verilmemeli, Yiyecekler çocuğun kolay yiyebileceği ve ilgilenebileceği biçimde sunulmalı, Aynı zamanda anne-babalar olumlu yeme davranışı içinde olmalı, Grup halinde yaşıtları/arkadaşlarıyla yemek yemesinin olumlu yemek davranışı gelişimine yardımcı olacağı bilinmeli, Besinlerin reddi durumunda aileye çocuğu yemek konusunda zorlamamaları ve reddedilen besinin bir süre sonra tekrar denenmesi gerektiği anlatılmalı, Yemek saatlerine özen gösterilmelidir. Aşırı Yemek Yeme ve Şişmanlık Okul öncesi çocuklarında, bir başka problem de çocuğun aşırı yemesi ve şişman olmasıdır. Bir başka problem de çocuğun aşırı yemesi ve şişman olmasıdır. Aileler bundan şikâyet etmez hatta çocuğun şişman olması, onların çevreye karşı çocuğumuza iyi bakıyoruz diyerek övünme nedeni olabilir. Ama bu durum ülkemizde eğitim düzeyi arttıkça azalmakta, bu seferde annelerin bilinçsizce çocuklarını kilolu oldukları için rejime soktukları görülmektedir. Okul öncesi döneminde aşırı yemek yemeye yol açan nedenlerin başında hatalı beslenme gelir. Günlük menüde şekerli ve unlu gıdaların çok yer alması ya da çocuğun bu tür gıdalarla tek yönlü beslenmesi şişmanlığa yol açar. Ayrıca, gebelikte aşırı beslenme ileride bebeğin de şişmanlamasını kolaylaştırabilir. Çocuğun tabağına gereğinden çok yemek konulması ve yemesi için zorlanması da aşırı yeme alışkanlığı geliştirebilir. Şişmanlık problemi olan çocukların menüsünde şekerli, unlu ve yağlı gıdalar olabildiğince azaltılmalıdır. Öğün aralarında şeker, tatlı, kuru yemiş gibi yiyecekler yerine meyve, meyve suyu vb. verilebilir. Aşırı şişmanlık durumlarında doktora başvurulmalı, doktor denetiminde diyet uygulanmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Aşırı yemek yeme alışkanlığının nedenlerinden biri annelerin çocuklarının yedikleri ve harcadıkları enerji hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmamalarıdır. Çocukları çok hareketli diye durmadan yedirirler. Bu da şişmanlığa yol açar. Şişmanlayan çocukta hareket kısıtlanır, ancak aşırı yeme alışkanlığı devam eder. Bazı aileler beslenme alışkanlıkları nedeniyle fazla besin tüketmektedirler. Genellikle ailenin yemeklerinin çok çeşitli ve zevkle, damak zevkini de etkileyecek şekilde hazırlanması ve yemek saatlerinin hep birlikte neşe içinde geçirilen anlar olması yemek tüketimini de etkilemektedir. Bazen sıkıntı, üzüntü ve güvensizlik içinde olma ve bu durumlarını unutma isteği fazla yemeye neden olabilir. Psikolojik etkiler bazen fazla bazen de az yemenin nedeni olabilir. Ailelerin, çocuklarını fazla beslemeye zorlaması çocukların çok dolan midelerinin çabuk boşalmasına neden olabilir. Özellikle aşırı tatlı besinleri alan çocuklarda kan şekerinin yükselip birden düşmesi acıkma nedenidir. Dolayısıyla çocuk fazla besin alıp aşırı yemeye alışacaktır. Anneler ev işleriyle uğraşırken çocuğun beslenmesine fazla vakit ayıramazlar. Bir taraftan giyinirken bir taraftan çocuğun ağzına bir şeyler sokuşturur ve çabuk yatmalarını isterler. Yeterli sürede çiğnenmeyen ve hemen yutulan besinler beyindeki tokluk hissini uyandırma zamanını geciktirir. Bu da kısa sürede çok besin almaya neden olur. Bu nedenle kilo almamak için besinlerin her lokmasının 20-25 kez çiğnenmesi önerilmektedir. Gıda Boğulmaları Gıda boğulmaları okul öncesi çocuğunda sık görülen bir durumdur. 1-3 yaşına kadar olan çocuklarda gıda boğulmalarından ölüm oranı oldukça fazladır. 1-3 yaşına kadar olan çocuklarda gıda boğulmalarından ölüm oranı oldukça fazladır. Gıda boğulmalarının nedenleri: Özellikle fındık, fıstık gibi çerezler, lokum, akide şekeri gibi şekerlemeler, üzüm, sosis, kraker vb. gıda maddeleri bu yaş grubunda boğulmalara neden olabilmektedir. Genellikle sert, büyük ve kaygan olmayan gıdalar (sert şekerler, kraker, patlamış mısır vb.) boğazda tıkanmaya neden olup çocuğun nefes almasını engelleyebilir. Eğer tıkanma meydana gelirse, öksürtülerek boğaza tıkanan cismin çıkarılmasına çalışılır. Sert ve yapışkan gıdaların elle alınması (reçel, lokum, fındık ezmesi vb.) probleme neden olabilir. Bu tip gıdaların tekrar dışarıya çıkarılmasına çalışılmamalı su verilerek yutkunma sağlanmalıdır. Gıda boğulmalarına engel olmak için dikkat edilmesi gereken ilkeler: Çocukların oturarak yemek yemelerini sağlayın. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Yiyecekleri yeterince çiğneme ve yutmaları için onlara fırsat verin. Çocuklar yemek yerken ne yediklerini izleyin. Üç yaş altı çocukların sert meyve, çerez, sosis, kraker, şekerleme, lokum, reçel vb. gıda maddeleri tüketirken yanında oturun. Çünkü çocuklarda bu tip gıda maddelerinden boğulma oranı çok yüksektir. İyi pişirilmiş gıdaların çiğnenmesi ve yutulması kolaydır. Bu nedenle gıdaları iyi pişirmeye özen gösterilmeli. Araba içerisinde yemek yenilmesinden kaçınılmalı. Eğer yemek yemeğe araba içinde başlanılmışsa arabayı güvenli bir yerde durdurduktan sonra, çocuğun yemeğini bitirmesi beklenmeli. Diş çıkarma oyuncakları boğaz ve adale dokusunda uyuşmaya neden olabileceğinden çiğneme ve yutkunma ile ilgili problemlere yol açabilir. Özellikle yemek yerken bu tip oyuncaklarla oynanmasına izin vermeyin. Bunun yerine dişlerini kaşıması için eline elma, armut gibi gıdalar verilebilir. DOĞRU BESLENME ALIŞKANLIKLARI Okul öncesi çocuğunun beslenme alışkanlıkları tüm yaşamında karşılaşabileceği sağlık sorunlarını önlemek ve en aza indirmek için çok önemlidir. Bu yaşlardaki yetersiz ve dengesiz beslenme durumunda fiziksel gelişimin yanı sıra zekâ gelişimi ve öğrenme yeteneklerinin de olumsuz yönde etkilendiği görülmektedir. Daha sonraki yaşlarda çocukların fiziksel gelişimleri beslenme durumlarının iyileştirilmesi ile biraz da olsa düzelebildiği halde mental gelişimlerindeki bozukluğun yeterli ve dengeli beslenen çocukların düzeyine erişemediği görülmekte ve bu durum okul çağında da kendisini göstermektedir. Okul öncesi çocuklarında, uzun süreli görülen demir eksikliği anemisi yaygındır. Bu tip çocukların mental ve motor gelişim fonksiyonlarının yavaşladığı dikkati çekmektedir. Demir içeren gıdaların diyete ilave edilmesi ile hemoglobin düzeyi tekrar yükseltilebilir. Çocuğun önüne daima yaşına uygun gıdalar verilmelidir. Reddedilen gıdalar azar azar verilerek alıştırılmalıdır. Ailenin sofra düzeni, yeme alışkanlığı çocuğu etkiler. Her cins gıdaya sofrada yer verilmelidir. Okul öncesi çocuğunun beslenme alışkanlıkları ileride karşılaşılabilecek sağlık sorunlarını önlemek, en aza indirmek için çok önemlidir. Bu dönemde eğer iyi beslenme alışkanlıkları kazandırılırsa çocuğun büyüme ve gelişmesi istenilen düzeyde ilerler. Beslenme alışkanlıkları ve sağlık problemleri arasında doğrudan bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
ilişki söz konusudur. Çocuk ne kadar yeterli ve dengeli beslenir ve bunu alışkanlık haline getirirse o kadar az sağlık problemi ile karşılaşır. Çocuk ve Aileye Rehberlik Okul öncesi çocuğuna sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmda, çocuk ve aileye rehberlik önemlidir. Bu dönemde, büyüme ve gelişme özelliklerine uygun çeşit, miktar ve kıvamındaki besinleri seçerek karşılamak ve iyi beslenme alışkanlıkları kazandırmak önemlidir. Bu bakımdan çocukların yemek yeme alışkanlığını kazanmasında ailedeki büyüklerin özellikle de annenin tutumunun çok önemli bir yeri vardır. Çocuk büyüklerin tutumundan etkilenir. Sofrada çocuğun yanında yemeklerin hep iyi olduğu söylenmeli, huzursuzluk çıkarmamalıdır. Çocuğun şiddetle yemek istemediği yiyecekleri vermekte ısrar etmek doğru değildir. Yemek yeme konusunda çocuk ile büyükler arasında meydana gelen anlaşmazlıklar; annelerin belli saatlerde ve fazla miktarda yiyecek yedirme isteklerinden kaynaklanır. Anneler çocuklarını başka çocuklarla kıyaslarlar. Çocuklar arasında bireysel farklılıklar olduğu unutulmamalıdır. Yemek sofrası pazarlık ve savaş meydanı olmamalıdır. Bu dönemde beslenmede en önemli sorunlar çocukların yanlış beslenme alışkanlığı kazanmalarına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu durum özellikle malnütrisyon dediğimiz yetersiz ve dengesiz beslenmeye yol açmaktadır. Resim 3. Çocuklar bazen yemek isteklerini işaretle bildirirler. Anneler, çocuklarının günlük besin ihtiyaçlarını bilmediklerinden ve beslenmeyi karın doyurma olarak düşündüklerinden çocuğu genellikle tek tip besinlerle beslemekte veya besin değeri düşük olan besinleri vererek ihtiyacını karşılamasına engel olmaktadır. Bunun sonucu çocukta büyüme ve gelişme yavaşlamakta ve durmaktadır. Hatta bazen kazandığı ağırlığı bile kaybedilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Beslenme Alışkanlıkları Kazandırma İlkeleri Özellikle okul öncesi çocuklarının yiyecek tercihleri, ailelerinin yiyecek tercihine bağlıdır. Çocuklara kazandırılacak beslenme alışkanlıkları, ancak iyi bir eğitimle yerleştirilebilir. Davranışlar sabırla tekrar tekrar gösterilmeli, uyarılar sakin bir şekilde yapılmalıdır. Sağlıklı beslenme alışkanlığı kazandırmada dikkat edilmesi gereken ilkeler şöyle sıralanabilir: Yemekten önce ve sonra elleri yıkama, dişleri fırçalama, çiğ yiyecekleri yıkamadan yememe gibi kişisel temizlik alışkanlıkları kazandırılırken, yetişkinler de bu konularda çocuklara örnek olmalıdırlar. Yemeğin besleyici olması kadar görünüşü de çocuğu yemeğe yöneltir. Yemek yerken tuvalet ihtiyacı nedeniyle sofradan kalkma alışkanlık haline getirilmeden önce çocukların yemekten önce tuvalete gitmeleri ve ellerini iyice temizledikten sonra yemeğe oturması istenmelidir. Yemek yerken çocuğun rahat olması gereklidir. Kolları masanın üzerine dayanacak yükseklikte oturmalı, çatalı, kaşığı onun eline ve ağzına uygun olarak seçilmelidir. Masaya boyu yetmiyorsa sandalyesi yükseltilmeli yemeği görebilmesi sağlanmalıdır. Yemeğe oturmadan önce çocuğun sakin olmasına özen göstermelidir. Çocuklar şefkat dolu, neşeli bir ortamda iştahla yemek yer ve mutlu olurlar. Çocuğun yemekleri zevkli biçimde hazırlanmalıdır. Yemeğin besleyici olması kadar görünüşü de çocuğu yemeğe yöneltir. Çocuğun artan günlük enerji ve besin ihtiyacı karşılanırken yiyeceklerin miktarı iyi ayarlanmalı, çocuğu yemekten soğutacak, şişmanlatacak aşırılıkta olmamalıdır. Çocuklara yemekten önce iştah kapatıcı yiyecekler (şeker, çikolata, gazoz vb.) verilmemelidir. Çocuğun yediği miktar, diğer çocuklarla kıyaslanmamalı, çocuk az yedi endişesiyle zorlanmamalıdır. Az miktarda yemek vermeli, istediğinde daha alabileceği belirtilmelidir. Çocuğun sadece sevdiği besinler düşünülerek tek tip besin alınmasının doğuracağı sakıncalar dikkate alınmalı, sevmediği yiyecekler de çeşitli biçimlerde hazırlanarak yemesi sağlanmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Eğer ailenin yeterli ve dengeli bir beslenme düzeni varsa çocuk da buna alışmalı onun için özel yemek hazırlanmamalıdır. Diş durumu dikkate alınarak aşamalı olarak katı besinler verilir. Yemeklerin yumuşak hale sokulması, etlerin önceden küçük parçalara bölünmesi, balıkların ayıklanması vb. ile halledilebilir. Çocuğun kendi kendine yemek istemesine engel olunmamalı, becerikli olması beklenmemeli, tabak, bardak ve kaşığı kolayca tutabileceği şekilde olmalıdır. Çocuğun yemek yeme kurallarını öğrenebilmesi için olumlu bir hava yaratılmalıdır. Olaylar büyütülmemeli, çocuk azarlanmamalı, doğru takdir edilmelidir. Bazı çocuklar gelen misafir çocuklarının yanında daha çok yemek yer ya da hiç yemezler. Bazen de diğer çocukların yediklerini isterler. Bu davranışların gelişmemesi için onların paylaşmayı öğrenmeleri sağlanmalıdır. Nedensiz de olsa çocuğun yemek istemediği zamanlarda ısrardan kaçınılmalıdır. Ancak uzun süreli iştahsızlıklarda hekime başvurulmalıdır. Okul öncesi dönemde olan çocuklara beslenme alışkanlıkları kazandırılırken yapılan bazı hatalı davranışlar: Çocuklara sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmada hatalı davranışlardan kaçınılmalıdır. Çocuklar yiyeceklerine dokunmadan avuçlamaktan hoşlanırlar. Ortalığın kirlenmesi endişesiyle annenin buna engel olması çocuğu sinirlendirir. Yemeğini bitirmeme, etrafını kirletme, yavaş yeme gibi nedenlerle çocuğu cezalandırmak, korkutmak ya da zorla yedirmeye çalışmak çocuğun ruh sağlığını olumsuz etkilediği gibi sağlıklı beslenme alışkanlığı kazandırmada da engel oluşturur. Çocuğun tüm isteklerine boyun eğerek, hoşgörü göstermek de doğru değildir. Bu şekilde davranılan çocuklar dengeli bir kişilik geliştiremezler. Yemek yedirmek için çocuğun peşinden koşmak, televizyon izlettirmek, ilgisini başka yöne çekmek de doğru değildir. Yemek yerken çocuk acele ettirilmemeli ya da oyalanmasına göz yumulmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Yemesi için çocuğa yalvarma, istediği bir şeyi almayı pazarlık konusu yapma ya da yemeğini bitirdiği zaman ödüllendirme sözü vermek hatalıdır. Yemeği pazarlık konusu yapan çocuk üzerinde disiplin oluşturmak güçleşir. Özet Okul öncesi dönem(1-6 yaş) beslenme bozukluğu riskinin en yüksek olduğu dönem olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemde, genetik faktörler, kültürel, sosyoekonomik özellikler ve medya beslenme alışkanlıklarını etkiler. En önemli beslenme sorunları demir eksikliği anemisi, kabızlık, yemek seçme ve iştahsızlık, aşırı yemek yeme ve gıda boğulmalarıdır. İştahsızlık, yemeği reddetme veya seçici davranma bu dönemin olumsuz beslenme davranışlarıdır. Okul öncesi çocuklarında gıda boğulmalarından ölüm oranı oldukça fazladır. Bu dönemde kazanılan sağlıklı beslenme alışkanlıkları tüm yaşam boyunca karşılaşılabilece sağlık sorunlarını önleme ve en aza indirmede çok önemlidir. Okul öncesi çocuğuna sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmada, aile üyeleri önemli rol modelleridir, çocuk ve aileye rehberlik edilmeli ve hatalı davranışlardan kaçınılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Okul öncesi çocuğu hangi yaş grubundadır? a) 0-1yaş b) 1-6 yaş c) 7-12 yaş d) 12-18 yaş e) 1-12 yaş 2. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunda beslenme alışkanlıklarını etkileyen faktörlerden değildir? a) Genetik faktörler b) Cinsiyet özellikleri c) Kültürel özellikler d) Sosyoekonomik özellikler e) Medya 3. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunda demir eksikliği anemisinden korunmak için uygulanmaz? a) Süt ve yoğurt oldukça fazla tüketilmeli b) Şekerli besinler, asitli içecekler ve çay tüketimi sınırlandırılmalı c) Haftada 3-4 kez kırmızı et tüketilmeli d) Demirden zengin besinlerle beslenmeye özen gösterilmeli e) Demir emilimini arttırmak için C vitamini içeren besinler tüketilmeli 4. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunda kabızlığın nedenleri arasında değildir? a) Yanlış tuvalet eğitimi b) Hatalı beslenme c) Lifli besinlerin fazla tüketilmesi d) Süt tüketiminin fazla olması e) Su tüketiminin az olması 5. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunda yemek seçme ve iştahsızlık sorununda uygulanmaz? a) Yemekten bir saat önce ve yemek sırasında sıvı alımı azaltılmalı b) Süt tüketimi günde iki su bardağı geçmemeli c) Besinin reddinde aynı besinde ısrar edilmeli d) Yiyecekler çocuğun kolay yiyebileceği ve ilgilenebileceği biçimde sunulmalı e) Yemek saatlerine özen gösterilmeli Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
6. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunda aşırı yemek yeme (şişmanlık) nedenlerinden değildir? a) Ailelerin çocuğun şişman olması için hevesli olması b) Günlük menüde şekerli ve unlu gıdaların çok yer alması c) Çocuğun kalorisi yüksek gıdalarla tek yönlü beslenmesi d) Çocuğun tabağına gereğinden çok yemek konulması e) Çocuğun yediği ve harcadığı enerjinin bilinmesi 7. Aşağıdakilerden hangisi gıda boğulmalarını önlemede dikkat edilmesi gereken ilkelerden değildir? a) Çocuklar oturarak yemek yemeli b) Yiyecekler yeterince çiğnenmeli ve yutulmalı c) Çocuklar yemek yerken ne yedikleri izlenmeli d) Gıdaları az pişirmeye özen gösterilmeli e) Araba içerisinde yemek yenilmemeli 8. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğuna doğru beslenme alışkanlıkları kazandırma ilkelerinden değildir? a) Yemekten önce ve sonra elleri yıkama ve dişleri fırçalama b) Yemekten önce tuvalete gitme ve elleri iyice temizleme c) Yemekten önce iştah kapatıcı yiyecekler yememe d) Yenilen miktarı, diğer çocuklarınki ile kıyaslama e) Ailede yeterli ve dengeli bir beslenme düzeni olması 9. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğunun gelişimsel özelliklerinden değildir? a) İskelet ve kaslar vücut güçlenir b) Davranışlar farklılaşır c) Hareketlilik artar, çevresini tanımaya çalışır d) Çevresindekilere tepki göstermez e) Beslenme ve besin ihtiyacı artar 10. Aşağıdakilerden hangisi okul öncesi çocuğuna sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmada doğru bir davranıştır? a) Çocuğun yiyeceklerine dokunmasına izin verilmesi b) Çocuğun yemeğini bitirmediği için cezalandırılması c) Çocuğun yemesi için televizyon izlettirilmesi d) Çocuğun yemek yerken acele ettirilmesi e) Çocuğun yemeğini bitirdiği zaman ödüllendirilmesi Cevap Anahtarı 1.B, 2.B, 3.A, 4.C, 5.C, 6.E, 7.D, 8.D, 9.D, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bal Yılmaz, H., Bolışık, B. (2013). Pediatri Hemşireliği, Çocuklarda Beslenme (Ed; Conk, Z., Başbakkal, Z., Bal Yılmaz, H., Bolışık, B.) 1.Baskı, Ankara: Akademisyen Tıp Kitapevi, Özyurt Matbaacılık 233-270. Ilgaz, Ş. (2002). Sağlıklı Beslen, Sağlıklı Besle. Sted, 11: 3; 115-116. Karadağ Çamana, Ö., Bağcı Bosib, T. (2010). Reklamlarla Beslenen Çocuklar. Türkiye Halk Sağlığı Dergisi, 8: 1; 40-50. Kutluay Merdol, T. (2008). Okul Öncesi Dönem Çocuklarının Beslenmesi. Birinci Basım, Sağlık Bakanlığı Yayın No: 726, Klasmat Matbaacılık. Ankara. Millî Eğitim Bakanlığı. (2011). Süt, Oyun, Okul ve Ergenlik Döneminde Beslenme, Ankara. Millî Eğitim Bakanlığı. (2007). Özel Durumlarda Beslenme, Ankara. Uluslararası Bebek Mamaları Eylem Ağı (IBFAN), (2006). Ülkelere Göre Kuralların Durumu.http://www.ibfan.org/site2005/abm/paginas/articles/arch_art/ 298- Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15