ULAŞTIRMA EĞİTİM VE ÖĞRETİMİ: DÜNYADA VE TÜRKİYE DE. Yücel Candemir 1 SUMMARY Transportation is a critically important sector with a key function in economic activities. Perhaps more important than that the mistakes committed during the construction of the infrastructure of such a sector have no chance to be corrected and the cost of this very expensive infrastructure to the economy (and society) amounting to exceedingly high figures. Furthermore, transportation is a sector in interaction with the rest of the economy commodity-producing sectors. Ill-planned transport infrastructures will inevitably misguide the economy. For these reasons, sound planning and operation of this very important sector is so vital. Today there is only one way of securing this function: those who are deemed to plan and operate this sector have to be equipped with skills and vision to assess what they are doing. This comes to mean transportation education. Transportation is an activity which is in interaction with other sectors in a context of multi-disciplinarity and inter-disciplinarity. This property is very apparent in countries which carry out transportation education and training at an advanced level. USA is in the leading of this picture, with her universities having been initiated the transportation engineering programmes 30 or so years ago to reflect this multi-disciplinary, interdisciplinary character. Transportation activity is clearly an engineering industry by producing vehicles and vessels in parallel with man s starting to transform himself and the environment he lives in by producing technology in the living process and as these vehicles and vessels capable of being operated in a particular infrastructure only. But, at the same time the environment in which this activity takes place is bound to be ruled by conditions of market economy. And the paradoxical side of the case is that the forces of market economy work in response to demand and that the transport demand comes out as a derived demand in the sense of a response to the demand of other goods and services, but the fact that this does not mean to end up necessarily with a sound optimisation.the result is that transport planning is a sine qua non with respect to the political preferences regarding transport. This cannot be properly done with people without any background in proper transport education. ÖZET Ulaştõrma kesimi, iktisadi etkinlikler bütünü içinde anahtar rolü / işlevi üstlenen kritik önemde bir kesimdir. Belki bundan daha da önemlisi, böyle bir kesimin özellikle altyapõsõnõn inşasõ sõrasõnda yapõlacak yanlõşlarõn bir daha düzeltilme şansõnõn olmamasõ ve yapõmõ çok pahalõ olan bu altyapõ maliyetinin ekonomiye (ve topluma) bedelinin çok büyük rakamlara erişmesidir. Ayrõca, ulaştõrma, ekonominin geri kalan (mal üreten) 1 Emekli İktisat Profesörü, İ.T.Ü. İşletme Fakültesi, Maçka, İstanbul. 110
kesimleri ile de etkileşim içinde olan bir kesimdir. Yanlõş planlanan ulaştõrma altyapõlarõnõn ekonomiyi de yanlõş yönlendirmesi kaçõnõlmaz olacaktõr. Bu nedenlerle, bu çok önemli kesimin doğru planlanmasõ ve doğru işletilmesinin önemi de o kadar büyüktür. Günümüzde bunu sağlamanõn yolu tektir: bu kesimi planlayacak ve işletecek olanlarõn yaptõklarõ işi çok yönlü boyutlarõ içinde değerlendirebilecek şekilde cihazlandõrõlmõş olmalarõ. Bunun adõ ulaştõrma eğitimidir. Ulaştõrma, yukarõda da değinildiği gibi, ekonominin diğer kesimleriyle etkileşim içinde olan ve bu etkileşimin analizinin kendisini çok-disiplinlilik ve disiplinler-arasõlõk şeklinde gösterdiği bir etkinliktir. Günümüzün ulaştõrma eğitim ve öğretimini ileri düzeyde yapan ülkelerinde bu özellik çok belirgindir. Bu ülkelerin başõnda, bu özelliğin çok iyi yansõtõldõğõ ulaştõrma mühendisliğini 30 yõl kadar önce başlatan üniversiteleriyle, ABD gelmektedir. Ulaştõrma etkinliği, insanõn toplumsal yaşamõn gelişme süreci içinde teknoloji üreterek kendisini ve yaşadõğõ çevreyi dönüştürmeye başlamasõ ile koşut olarak araç üreten ve bu araçlarõn ancak belirli bir altyapõ (yollar, köprüler, limanlar, hava alanlarõ, tüneller, vb.) üzerinde işletilebilmesi ile çok belirgin biçimde bir mühendislik endüstrisidir. Ama aynõ zamanda, bu etkinliğin içinde yer aldõğõ çevre, genel olarak, piyasa ekonomisi kurallarõnõn egemen olduğu bir çevredir. Ve konunun paradoksal yanõ, piyasa ekonomisi kurallarõnõn talebe bağlõ olarak çalõştõğõ ve ulaştõrma talebinin başka mallarõn ve hizmetlerin talebine bağlõ olmak anlamõnda bir türev talep olarak ortaya çõktõğõ, ama bunun mutlaka doğru bir optimizasyon ile sonuçlanmasõ anlamõna gelmediği olgusu ile karşõlaşõlmasõdõr. Bunun sonucu, ulaştõrma ile ilgili politik tercihlerde ulaştõrma planlamasõnõn işin olmazsa olmazõ durumuna gelmiş olmasõdõr. Bu ulaştõrma eğitimi almamõş insanlarõn işi olamaz. 1. İktisadi etkinlikler, kesimler ve ulaştõrma. Bir ekonomi, içinde bulunduğu coğrafyada yaşayan insanlarõn yaşamak için gereksindikleri mallarõ ve hizmetleri üreten çeşitli etkinliklerden oluşan bir örgütlü bütündür. Bu etkinlikler, bir genel sõnõflamada tarõm, sanayi ve hizmetler gibi kesimlere ayrõlõrlar. Bu kesimlerin gerek birbirlerine gereksindikleri / talep ettikleri çõktõ ve girdiyi sağlamak (olayõn üretim yüzü), gerekse insanlarõn / tüketicilerin talep ettikleri mal ve hizmetleri sunmak (olayõn tüketim yüzü) gibi işlevleri üstlendiklerini ve bu anlamda birbirleriyle belli bir etkileşim içinde olduklarõnõ görürüz. Böylesi bir çerçevede, kuşkusuz, bütün coğrafi ölçeklerde, üretim zincirleri boyunca her yerde kendini gösteren varlõğõyla ulaştõrma ekonomide çok önemli bir işlev üstlenir. Bu yüzüyle ulaştõrma üretim-tüketim halkasõnõn ayrõlmaz bir parçasõdõr. Böyle bir açõdan ele alõndõğõnda, iktisadi etki göstergeleri, ulaştõrma hizmetleri ile ekonominin geri kalan kõsmõ arasõndaki ilişkileri (etkileşimi) görmemize olduğu kadar bu tür bir etkinliğin iktisadi ağõrlõğõnõ ölçmemize de yardõmcõ olur. Çok basit bir tablo ile ne söylemek istediğimizi anlatmaya çalõşalõm. 111
Yaygõn iktisadi etki göstergeleri Etkinlik Ölçeğe-özel göstergeleri göstergeler (Üretim faktörleri) Mikro Yarõ makro Çõktõ / Sermaye Ulaştõrma kesimi geliri / yerel gelir Çõktõ / Gayrisafi Yurtiçi Çõktõ / Emek Sermaye / Emek Çõktõ / yerel gelir Hasõla (GSYİH) Etkinlik, genellikle çõktõnõn girdiye oranõyla ya da her girdi birimi başõna çõktõ ile tanõmlanõr. Ulaştõrma açõsõndan etkinlikte türel değişmeler, büyük ölçüde ne taşõndõğõna, taşõma uzaklõğõna (mesafeye), gereksinilen lojistiğin derecesi ve karmaşõklõğõna olduğu kadar ölçek ekonomilerine de bağlõdõr. Yük ulaşõm zincirleri, çoğu zaman ideal ya da mükemmel bir dengeden çok maliyet-etkin ve zaman-etkin türlerin tamamlayõcõlõğõna bağlõdõr. Bu açõdan deniz ulaştõrmasõ hala hacimli yükleri uzak mesafelere taşõmanõn en maliyet-etkin yoludur. Öte yandan, uzak mesafeler için diğer türlere karşõ geçilemez bir zaman-etkin olarak kabul ediliyorsa da, pahalõ bir seçenek olarak kalmaya devam etmektedir. Bu bakõmdan, dikey bütünleşme ya da ulaştõrma etkinliklerinin üreticiler tarafõndan kullanõlmasõ, girdiler üzerinde dolaysõz kontrol edinerek bu iki etkinlik ölçüsü için arayõşlarõnõ betimler. Ulaştõrma sistemleri ile onlarõn içinde bulunduklarõ iktisadi çerçeve arasõndaki ilişki, taşõyõcõlar ve firmalarõn geçmekte olduklarõ yeniden yapõlanma biçimlerine bakõldõğõnda açõğa çõkar. En iyi şekilde tam-zamanõnda-üretim uygulamalarõnõn kazandõğõ itibar ile tanõmlanabilecek olan yapõsal değişimler, birbirine rakip ama hala etkin iki güç tarafõndan ateşlenir: taşõyõcõlar bir yandan gittikçe artan ihtiyacõn doğurduğu taleb i (customized demand) karşõlamaya çalõşõrken beri yandan da ölçek ekonomilerini yakalamaya çalõşõrlar. Faktör ikamesi üretim maliyetini azaltmak ve daha büyük etkinlik kazanmanõn en kabul gören yoludur. Emeği sermaye ve teknolojiyle ikame ederek yükün konteynerleştirilmesi olayõn iyi bir açõklamasõnõ oluşturur. Bunun gibi sermaye-yoğun ulaştõrma yöntemleri için sermaye üretkenlik ölçülerinin ciddi önemi vardõr; o zaman bir çõktõ / sermaye oranõ yaygõn biçimde kullanõlõr. Bir çõktõ / emek oranõ aynõ üretkenlik ölçümünü fakat emek girdisi için yaparken (bu tür bir gösterge sistemdeki her bir üretim faktörü için kullanõlabilir), bir sermaye / emek oranõ sermaye ve emek üretkenliği arasõndaki ilişkide hangi faktörün üstünlüğünün bulunduğunu ölçmeye yönelir. Bu nedenle, bu göstergeler üretim süreci içinde faktörlerin göreli ağõrlõklarõnõ anlamamõza yarar. Ulaştõrmanõn ekonomi içindeki rolünü değerlendirmede daha ölçeğe-özel göstergeler de kullanõlabilir. Yük taşõmasõnõn hem daha büyük iktisadi kapsamdaki oluşumlara katkõda bulunduğunu ve hem de bunlar tarafõndan ateşlendiğini bilerek yük çõktõsõ makroiktisadi göstergelerle karşõlaştõrõlabilir: bir çõktõ / GSYİH oranõ iktisadi etkinlik ile yük trafiği arasõndaki iktisadi ilişkiyi, başka bir deyişle trafik yoğunluğunu ölçer. Yerel düzeyde, yerel ekonomi içinde ulaştõrma endüstrisinin statüsü bir ulaştõrma kesimi 112
geliri / yerel gelir oranõ ile belirlenir. Son olarak, yine bir mikro ölçekte, yük çõktõsõnõn göreli üretim değerinin bir ölçüsü bir çõktõ / yerel gelir oranõ ile belirlenir. Bu gibi göstergelerin uygulanmasõnõn temelindeki nedenler çok çeşitlidir. Etkinlik göstergeleri yatõrõm getirilerini ve ulaştõrma sistemlerinin maliyet / sübvansiyon karşõlamayabilme yeteneğini ölçmek kadar, projeleri yürütebilme sorunlarõyla uğraşabilmesinin de değerli araçlarõnõ oluştururlar. Bu tür göstergelerin bazõlarõnõ da kullanan girdi-çõktõ analizleri Toplam Faktör Üretkenliği (TFÜ) gibi toplam iktisadi etki indekslerinin ve üretkenlik değerlendirme kavramlarõnõn geliştirilmesine ve üretkenlik kazançlarõnõn kaynaklarõnõn anlaşõlmasõna da yarar. 2. Ulaştõrma kesiminin yeri, işlevi ve özellikleri Ulaştõrma kesimi, ülkenin gelişme ve refahõnõ etkileyecek özellikleriyle ekonominin önemli bir bileşenidir. Ulaştõrma sistemleri etkin olduklarõnda, ekonominin her köşesini etkileyen iktisadi ve sosyal fõrsatlar ve yararlar sağlarlar. Ulaştõrma sistemleri yetersiz olduklarõnda, azalan ya da kaçõrõlan fõrsatlar olarak bir iktisadi maliyetlere yol açarlar. Ulaştõrma ihmal edilemeyecek önemli bir sosyal ve çevre yükünü de taşõr. Ulaştõrmanõn iktisadi etkileri dolaysõz ve dolaylõ olabilir: Dolaysõz etkiler ulaştõrmanõn daha büyük pazarlar ve zaman ve maliyetten tasarruf sağladõğõ erişilebilirliği ile ilgilidirler. Dolaylõ etkiler mallarõn fiyatlarõnõn düştüğü ve / veya çeşitliliklerinin arttõğõ iktisadi çarpan etkisiyle ilgilidirler. Devingenlik (mobilite), iktisadi etkinliğin yolcular, yük ve bilişim tarafõndan paylaşõlan bir işlev olarak bir yerden diğerine gitme temel gereksinimini karşõlayan en temel ve önemli özelliğidir. Bütün ekonomiler aynõ devingenlik düzeyinde değildirler. Buna göre devingenlik bir toplum ilerlerken gelişme sürecinin içinden geçtiği dönüşümün değişmez bir göstergesi olmaktadõr. Azalan devingenlik gelişmeyi engellerken artan devingenlik gelişme için bir katalizör olmaktadõr. Bu devingenliği sağlayan bir endüstri olarak ulaştõrma kesimi alõcõlarõna hizmetlerini sağlamakta, insanlarõ istihdam etmekte ve ücretler ödemekte, sermayeye yatõrõm yapmakta ve gelir yaratmaktadõr. Bu haliyle ulaştõrma kesiminin iktisadi önemi makrove mikro-iktisadi açõlardan değerlendirilebilir: Makro-iktisadi düzeyde (ulaştõrmanõn bütün bir ekonomi içindeki yerinde), ulaştõrma ve onun sağladõğõ devingenlik bütün bir ekonomideki çõktõ düzeyi, istihdam ve gelir ile ilintilidir. Mikro-iktisadi düzeyde (ulaştõrmanõn ekonominin belli parçalarõ içindeki yerinde), ulaştõrma üretici, tüketici ve üretim maliyetleri ile ilintilidir. Böylece belirli ulaştõrma etkinliklerinin ve altyapõsõnõn önemi ekonominin her kesimi için değerlendirilebilir. Ulaştõrma üreticiler ve tüketiciler arasõndaki karmaşõk bir ilişkiler ağõ içinde üretim faktörlerini birbirine bağlar. Sonuç bölgesel (küresel düzeyde alõndõğõnda, ülkesel) göreli üstünlüklerin olduğu kadar ölçek ekonomilerinin de sömürülmesi yoluyla üretimin daha etkin bir dağõlõmõdõr. Böylece, daha etkin bir dağõlõm sonucu, doğal 113
kaynaklarõn, sermayenin ve emeğin üretkenliğinin artmõş olmasõdõr. Bir başka deyişle, iktisadi büyümenin / gelişmenin ulaştõrmanõn gelişmesiyle artan bir şekilde bağlantõlõ olduğu kabul edilebilir. 3. Ulaştõrma etkinliklerinin iktisadi analizi. Yukarõda ana çizgileri ile ekonomi ve iktisadi etkinlikler içindeki yerini göstermeye çalõştõğõmõz ulaştõrma etkinliklerinin iktisadi analizi çeşitli yaklaşõmlara konu olabilmektedir. Bu, iktisadi analiz yöntemi olarak, temelde, yukarõda da kõsmen değinilen makro ve mikro yaklaşõmlar olabileceği gibi, bu iki ana başlõk altõnda Ulaştõrma kesiminin ekonominin geri kalan kõsmõyla, Ulaştõrma kesiminin ekonominin diğer kesimlerinden biriyle Ulaştõrma kesiminin kendi içinde ya da Ulaştõrma kesiminin uluslar arasõ ekonomi içindeki yeri ile ilgili bir analizi olabilir. Aynõ şekilde, mikro ve makro iktisadi analizin örtüştüğü durumlar da iktisadi analizin çalõşma alanõna girmektedir. Böyle bir çerçevede bakõldõğõnda, yapõlacak analizin İktisadi büyümenin motoru olabilecek kesimlerin belirlenmesine Kesime ilişkin ulaştõrma gereklerinin ve yatõrõmlarõnõn değerlemesinin yapõlmasõna Alternatif ulaştõrma yatõrõmlarõnõn bir diğerine olan ağõrlõğõnõn ölçülmesine Seçeneklerin iktisadi gelişme etkilerinin belirlenmesine odaklanmasõ gerekir. Ulaştõrmanõn çağdaş evrimi her zaman iktisadi gelişmeye bağlanmõştõr. Ulaştõrma altyapõlarõnõn inşasõ da kendisiyle bağlantõlõ bir sanayinin gelişmesine yol açmõştõr otomobil yapõmõ, hava ulaşõm firmalarõ vb. gibi. Ulaştõrma kesimi mal ve hizmetlerin üretiminde de bir iktisadi faktör olarak belirir; iktisadi etkinliklerin katma-değerine katkõ yapar, ölçek ekonomilerini kolaylaştõrõr, toprak (gayrimenkul) değerlerini ve bölgelerin coğrafi uzmanlaşmasõnõ etkiler. Ulaştõrma hem şekil veren bir faktördür, hem de iktisadi etkinliklerin bir sonucudur. Uygulamadaki veriler ulaştõrmanõn öneminin artmakta olduğunu göstermektedir. Bu konu ile ilgili aşağõdaki çağdaş trendler saptanabilir: Talep artõşõ. Yirminci yüzyõlda, diğer herhangi birinden daha çok olmak üzere, bireysel (yolcu) talep kadar yük devingenliğine bağlõ talebin önemli ölçüde artõşõna tanõk olmuştur. Bu artõş, taşõnan daha büyük sayõda yolcu ve yükle birlikte bunlarõn daha uzak mesafeler boyunca taşõnmasõnõn da ortak bir sonucudur. Son trendler hala seyahatlerin sayõsõnõn ve ulaştõrma talebine hizmet eden geniş bir türler çeşitliliğinin çoğalmasõna yol açan devamdaki bir sürecin varlõğõnõ göstermektedir. Maliyetlerin düşürülmesi. Çeşitli ulaşõm türlerinin sahip olunmalarõ ve işletilmeleri (örneğin, gemiler ve uçaklar) çok pahalõ olsa da, taşõna birim başõna maliyetler son dönemlerde önemli ölçüde 114
düşmüştür. Bu, daha uzak mesafeleri aşma ve mekanõn göreli üstünlüklerini daha da kullanma olanağõnõ işaret etmektedir. Yine de, bu süreç daha uzak mesafelerde daha düşük maliyetler ortaya çõkarken, ulaştõrmanõn rolünü küçültmekten çok uzaktõr. Sonuç olarak, ulaştõrma etkinliklerinin ekonomideki payõ zaman içinde sabit kalmõştõr. Altyapõnõn genişlemesi. Yukarõdaki iki trend hem nicel hem de nitel olarak ulaştõrma altyapõlarõ gereksemesini açõk bir biçimde artõrmõştõr. Karayollarõ, limanlar, hava alanlarõ, telekomünikasyon kolaylõklarõ ve boru hatlarõ, yeni alanlara hizmet etmek ve mevcut ağlara kapasite eklemek üzere, önemli ölçüde artmõştõr. Böylece, ulaştõrma altyapõlarõ, belirgin biçimde gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere, toprak kullanõmõnõn önemli bir bileşeni olmuşlardõr. Bu çağdaş trendlerin karşõsõnda ekonominin yerel farklõlaşmasõnõn önemli bir parçasõ, kaynaklarõn (ham maddeler, sermaye, işgücü ve bilgi, vb.) nerede bulunduğu ve ne kadar iyi dağõtõlabilecekleri sorunu ile ilgilidir. Ulaştõrma geçekleri, kaynaklarõ bol olduklarõ yerlerle kõt olduklarõ yerler arasõnda, ama ancak ortadaki kõsõtlar karşõlanabilecekse, dağõtmak için kurulmuşlardõr. Sonuç olarak, ulaştõrmanõn küresel, ulusal ve bölgesel iktisadi oluşumlarõ etkileyen yeni koşullarda oynayacağõ önemli bir rolü vardõr. Bireylerin, kurumlarõn ve şirketlerin sosyo-ekonomik yaşamõna bir stratejik altyapõ öyle yerleşmiştir ki tüketiciler için çoğu kez görünmeyen, ama bütün iktisadi ve sosyal fonksiyonlarõn her zaman bir parçasõ olan bir şeydir. Ulaştõrmanõn anlaşõlabilir görünmezliği etkinliğinden elde edilirken bu çelişkilidir (paradoksaldir). Eğer ulaştõrma etkinlikleri kesilirse ya da işlemeleri sona ererse, sonuçlar dramatik olabilir. 4. Ulaştõrma öğretim ve eğitimi. Yukarõda temel iktisadi özellikleri özetlenmeye çalõşõlan ulaştõrma etkinliğinin, günümüzün gelişme koşullarõnõn gereklerini yerine getirebilmesi, hõzla gelişen bir teknoloji ve onu besleyen bilimsel gelişme ile bağlarõnõn söz konusu gelişmenin hõzõna ayak uydurabilmesine bağlõdõr. Bunun yapõlabilmesinin de yolu tekdir. O yol da, ulaştõrma kesiminin üzerinde işleyeceği altyapõnõn planlanmasõ ve inşasõnõn, o altyapõ üzerinde işleyecek sistemlerin, araçlarõn ve bunlarõ işletecek ve çalõştõracak ulaştõrma işletmelerinin sistemin gereklerini yerine getirecek düzeyde bilgi sahibi olmalarõnõn sağlanmasõdõr. Bunu sağlamanõn yolu da ulaştõrma öğretimi ve eğitimidir. Nitekim bu yol dünyanõn bütün gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerinin tuttuğu yoldur. Biz burada öncelikle ulaştõrmada belli beceri kazandõrõlmõş insan gücüne olan gereksinim ve bunun öğretim ve eğitimi nedir? sorusuna yanõt aramak zorundayõz. Sonra da böyle bir gereksinimin karşõlanmasõ için neler yapõlmaktadõr ve yapõlmasõ gerekir? sorularõnõn yanõtlanmasõ gerekecektir. Tabii, bu yapõlõrken ulaştõrma arz ve talebi belirleyici çerçeve olarak kabul edilecektir daha önceki paragraflarda yapõlan açõklamalarõn varlõk nedeni de zaten budur. 115
Ulaştõrma öğretimi, ulaştõrmacõlõğõ meslek olarak seçeceklerin, bütün diğer mesleklerde olduğu gibi, ama belki onlardan daha da farklõ özellikleri gerekli kõlan bir disiplindir. Bunun nedeni de ulaştõrma etkinliğinin kendisinden ya da bu etkinliğin farklõ özelliklerinden kaynaklanõr. Gerçekten de ulaştõrma, ekonominin diğer kesimlerinden, örneğin tarõmdan, sanayiden ya da diğer hizmetler kesimlerinden daha farklõ özelliklere sahip olan bir etkinlik alanõdõr. Bu özellikleri şöyle özetlememiz mümkündür: Ulaştõrma her şeyden önce teknoloji kökenli bir mühendislik endüstrisidir. Ulaştõrma günlük yaşamõmõzõn içinde sürekli var olan ve onun ayrõlmaz bir parçasõ olan bir etkinliktir gürültüsü ile, çevre etkileri ile, vb. Başka bir deyişle, ulaştõrma, başka herhangi bir kesimden daha fazla olmak üzere, tipik bir dõşsallõklar endüstrisidir. Ulaştõrma bütün diğer kesimlerle doğrudan bağlantõlõ, onlarõ etkileyen ve onlardan etkilenen bir kesimdir. Ulaştõrma, kendi çalõşmasõnõ sağlayacak olan araçlarõn üzerinde çalõşacağõ / işleyeceği ve kendine özgü özellikleri olan bir özel altyapõyõ gerektirir. Şimdi, bütün bu özellikleri ile ve yine belli ölçülerde diğer kesimlerden farklõ olarak, ulaştõrma, iktisadi aygõtõn çalõşmasõ için olmazsa olmaz bir etkinliktir. Dahasõ, söz konusu altyapõ yine kendine özgü özellikler taşõyan bir bütündür. Buna göre, ulaştõrma sistemlerinin altyapõlarõ (karayollarõ, demiryollarõ, köprüler, viyadükler, limanlar, hava alanlarõ ve bunlarõn çağdaş gereklere uygun olarak işletilmelerini sağlayacak çok gelişmiş ve gelişmekte olan araç-gereç ve donanõmlarõ) (a) (b) (c) (d) Çok uzun ömürlü Çok pahalõ Bu özellikleri ile de içinde diğer kesimlerden çok daha fazla tekelleşme unsurlarõ barõndõran Aynõ zamanda hem çok gelişmiş teknolojiyle parõldayan hem de köhneleşmiş parçalarõ olma gibi çelişkileri de içeren sistemlerdir. Bundan şu önemli çõkarsamayõ yapmamõz kaçõnõlmaz olmaktadõr ki, ulaştõrma altyapõsõ ile ilgili tercih ve kararlarõn çok ciddi ve bilimsel bilgiyi öncelikli biçimde içeren süreçlere bağlõ olarak alõnmasõ bu işin bir önkoşuludur. Bir başka deyişle, ulaştõrma altyapõsõ ile ilgili olarak alõnacak kararlar ve yapõlacak tercihlerdeki yanlõşlar, dönüşü mümkün olmayan ve bütün diğer iktisadi kesimlerdekinden farklõ olarak, ekonominin yapõlanmasõna kalõcõ ve bedeli çok yüksek kayõplar yükleyebilecek türdendir. Şimdi bu son söylenenler bile ulaştõrmada öğretim ve eğitimin öneminin ne kadar büyük olduğunu ortaya koymaya yeterlidir. Böyle olduğu içindir ki ekonomisi ve ulaştõrma sistemleri gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ulaştõrma öğretim ve eğitiminin de gelişmiş ve gelişmekte olduğunu görüyoruz. 5.1. Dünyada ulaştõrma öğretimi 116
Dünyada ulaştõrma öğretiminin en gelişmiş olduğu ülkelerin başõnda ABD gelmektedir. Bu ülkenin çok sayõdaki üniversitesinde lisans düzeyindeki çeşitli ulaştõrma konularõna ek olarak lisans-üstü ulaştõrma programlarõnõn da bulunduğunu ve MSc, MA ve PhD dereceleri verilen programlarõn yürütüldüğünü görüyoruz. Burada bu programlarõn başarõlõ bir şekilde yürütülmesinde, yukarõda değinilen ulaştõrma arz ve talebinin belirleyici çerçeve olarak kabulü paradigmasõnõ başarõnõn belirleyici öğesi sayabiliriz. Böyle bir durumda da, talepte bulunacak olan ulaştõrma endüstrisi ile ulaştõrma öğretim ve eğitimini arz edecek kurum olarak üniversite arasõnda arz talep konusu olacak hizmet / öğretim eğitim üzerinde hizmetin özellikleri bakõmõndan bir uzlaşma olmasõ da gerekecektir. Bu uzlaşma önceliklerin belirlenmesi açõsõndan üç konu için olabilir: (1) Ulaştõrma endüstrisinde istihdam olanaklarõ (2) Ulaştõrma öğretimi (3) Ulaştõrma end üstrisinde eğitim Bu üç konuda önceliklerin neler olabileceği belirlenmeye çalõşõldõğõnda, üniversitesanayi ilişkisi bağlamõnda Kanada da yapõlan bir çalõşma 2 dikkate değer sonuçlar vermiştir. Ayrõntõlarõ ekteki bir tabloda 3 verilen bu çalõşmadan çõkarõlabilecek bazõ noktalar, bize (ve tabii bütün ülkelerdeki üniversitelere ve ulaştõrma endüstrisine) bir ulaştõrma öğretim programõnõn nasõl hazõrlanmasõ ve yürütülmesi gerektiği konusunda ipuçlarõ verecektir. Buna göre, böyle bir programõn, ulaştõrma endüstrisinde istihdam olanaklarõ yaratabilecek olasõlõklar açõsõndan Ulaştõrma endüstrisinin bütün çalõşma pozisyonlarõ bakõmõndan kesim, düzey ve bölge bakõmõndan bir envanteri çõkarõlarak hazõrlanmasõ gerekir. Yine, bu programda ulaştõrma öğretimindeki öncelikler açõsõndan öncelik konularõnõn (Akõllõ ulaşõm sistemleri, ITS; trafik planlamasõ; iletişim becerileri; eskiyen altyapõnõn yenilenmesi; yaşam süresi maliyet hesabõ; kaynaklarõn optimum dağõlõmõ; güvenlik, vb.) belirlenmesi, öğretimin ulaştõrmanõn ekonomideki önemi olgusunu ortaya koymasõ, öğretimin arz zinciri ve lojistiğe daha çok önem vermesi, Öğretim programõnõn öğretilenle uygulamada olan arasõndaki açõğõ kapayacak şekilde günün ulaştõrma yenilikleriyle güncelleştirilmesi gibi hususlar öne çõkmaktadõr. Ulaştõrma Endüstrisinde eğitim alanõndaki öncelikler ise İşaretlenmiş istihdam açõk ve fazlalarõ ile birlikte istihdam pozisyonlarõnõn kesim ve düzey bakõmõndan kapsamlõ bir veri tabanõnõn çõkarõlmasõ, Mevcut eğitimin öncelik belirleme, örgütleme, finansman ve gözlenmesi için endüstri, devlet ve üniversiteler arasõnda ortaklõk geliştirilmesi, Formel akademik derslere / kurslara yeni ortaya çõkan konularla ilgili uygulamalõ çalõşmalar ve diğer kõsa kurslar eklenmesi, Firma yönetiminin firma personelinin gereksinilen beceri ve bilgileri kazandõrmak üzere yerinde eğitimini finanse etmeye ya da finansmanõna katõlmaya ikna edilmesi bunun yapõlmamasõnõn maliyetinin ne olacağõ gösterilerek, Öncelik konularõ: Proje yönetimi; 2 Transportation Education and Training Workshop. Facilitator s Report. April 18, 2002. Transportation Association of Canada. 3 Bir Ulaştõrma Öğretim Programõ için altyapõ olasõlõklarõ. 117
yeni teknolojiler; ücretli firma-dõşõ eğitim; ITS; trafik planlamasõ; iletişim becerileri; eskiyen altyapõnõn yenilenmesi; yaşam süresi maliyet hesabõ; kaynaklarõn optimum dağõlõmõ; güvenlik, vb., İhmal edilen eğitim alanlarõ: beşeri etkenler; bilişimin paylaşõlmasõ; çevre sorunlarõ ve konularõ; yönetim ve liderlik eğitimi becerileri; lojistik eğitimi; varlõk yönetimi; finansman bütçelemesi ve tahmin; temel teknolojik bilgi; güvenlik, vb. olarak sõralanmaktadõr. Kuramsal arka planõ böyle belirlenmiş bir çerçevede, dünyanõn önde gelen ülkelerinde ulaştõrma öğretiminin örneklerine çok kõsa olarak bir göz atalõm 4. Hem ulaştõrma teknolojisinin, hem de kesimsel örgütlenmenin çok ileri olduğu bir ülke olan A.B.D. de çok sayõda üniversitede başlõca yüksek lisans (ve tabii doktora) düzeyinde ulaştõrma öğretimi verilmektedir. Ayrõca, Federal Ulaştõrma Bakanlõğõ nõn (Department of Transportation, DOT) öncülüğünde Yõllõk Konferans a (Transportation Research Board Annual Meeting) 5 ek olarak, TRB nin çok çeşitli eğitim etkinlikleri bulunmaktadõr. ABD de çağdaş düzeyde ulaştõrma programõ sunan 62 üniversiteden söz edebiliriz. Bu sayõ Kanada da 10, Birleşik Krallõk da 14, Almanya da 4, Fransa da 2, İsveç te 4, Finlandiya da 3, Hollanda da 2 ve İtalya, Belçika, Macaristan, Yunanistan, Norveç, Danimarka ve Hõrvatistan da 1 dir. Bunlarõn tamamõna yakõnõnõn kabul edip uyguladõğõ ulaştõrma öğretim programlarõ Ulaştõrma Mühendisliği programlarõdõr. Ulaştõrma Mühendisliği programlarõnõn temel özellikleri hakkõnda bir fikir edinmek amacõyla önde gelen iki ABD üniversitesinin program tanõmlarõna bir bakalõm: University of California at Berkeley (UCB): Ulaştõrma mühendisliği, karayollarõ, demiryollarõ, kent ulaştõrmasõ, havayolu ulaşõmõ, lojistik sistemleri ve bunlarõn terminalleri gibi ulaştõrma sistemleri ve tesislerinin planlanmasõ, tasarõmõ, yapõmõ, işletilmesi, başarõmõ, değerlendirilmesi, bakõm ve onarõmõ ve canlandõrõlmasõ ile uğraşõr. 6 Massachusetts Institute of Technology: ulaştõrmadaki iyileşmelerin analiz, tasarõm ve uygulamasõnõn, almaşõk çözümlerin sayõsal analizinin birleştirilmesinden, yolcu, yük, kent, kentler-arasõ ve uluslararasõ ulaştõrma alanlarõndaki özel sorunlarõn derinlemesine anlaşõlmasõndan ve çözümlerin uygulandõğõ iktisadi, kurumsal ve yönetsel çerçeve bilgisinden kaynaklandõğõ felsefesine dayandõrõlmõştõr. 7 4 Ayrõntõlõ bilgi için, Ek teki tabloya başvurulabilir Bk. Dünyada ulaştõrma öğretimi. Bazõ örnekler. 5 Bk. http://trb.org/ 6 Yücel Candemir, Türkiye de ve dünyada ulaştõrma eğitim ve öğretimi. ODTÜ Uluslararasõ Ekonomi Kongresi.IV, -14 Eylül 2002. Ankara. 7 ibid 118
Öğretimde ulaştõrma mühendisliği programõnõn belirgin özelliklerini gözden geçirirsek, bunun ulaştõrmanõn çağdaş özelliklerini yansõttõğõnõ görürüz. Bu özelliklere sahip bir çağdaş ulaştõrma sistemi Çok-disiplinli, disiplinler-arasõ karakterde, bütünleşik bir sistemdir. Teknoloji kökenlidir ve bir mühendislik endüstrisidir. Diğer iktisadi etkinliklerle / kesimlerle bire-bir ilişki içinde olan ve bu nedenle de iktisat yasalarõndan soyutlanamayacak olan bir etkinliktir. Ancak, buna ek olarak, insan ve toplum yaşamõ için yarattõğõ dõşsallõklar nedeniyle İktisadõn dõşõndaki toplumbilimleriyle de ilişkisi ve etkileşimi göz ardõ edilemeyecek olan bir etkinliktir örneğin, sosyoloji ile ya da, söz gelimi, mimarlõk ve şehircilik ile. Ulaştõrma kesimi, ekonominin geri kalan kõsmõyla (mal ve hizmet üreten kesimlerle) olan ilişkileri asla göz ardõ edilemeyecek olan / edilmemesi gereken bir kesim olduğu için, bu ulaştõrma-dõşõ kesimin planlamasõ, bir başka deyişle, lojistik, ulaştõrmanõn iktisadi analizinde olmazsa olmaz õ gösteren bir inceleme alanõdõr. Bunlarla birlikte, ama bunlarõn da ötesinde, ulaştõrma sisteminin çağdaş iktisadi ve teknolojik gelişmelerle (küreselleşme, uluslararasõ ticaret ve bilişim teknolojisi) etkileşiminin büyük bir ağõrlõk ve ivme kazandõğõ olgusu asla gözden uzak tutulamayacak bir olgudur. 8 Bu özellikleri taşõyan bir program örneğin UCB de ele alõndõğõnda, aşağõdaki noktalarõ saptayabiliyoruz: (1) UCB nin Institute of Transportation Studies (ITS) adlõ Yüksek Lisans & Araştõrma Enstitüsü nde yapõlmakta ve Yüksek Lisans ve Doktora dereceleri verilmektedir. (2) Ayrõca, ITS de ulaştõrmayla ilgili araştõrmalar yanõnda, ITS Extension da ulaştõrma endüstrisine yönelik, ulaştõrmanõn çeşitli alanlarõnda eğitim kurslarõ da düzenlenmektedir. (3) Doğaldõr ki programõn dersleri, zorunlu (Z) ve seçimlik olarak ayrõlmakta ve seçimlik dersler (a) Ulaştõrma Analizi (b) Türel Konular (c) Tasarõm (d) Ulaştõrma Politikasõ & Planlamasõ gruplarõ arasõndan seçilmektedir. Derslerin bir kõsmõ uygulamalõ çalõşmalarõn yapõldõğõ laboratuar dersleridir. 9 MIT de ise ulaştõrma eğitim ve araştõrmasõ hem okul içi programlarõnda (başlõca İnşaat Mühendisliği Okulu nda olmak üzere), hem de MIT Center for Transportation Studies de (CTS), eşgüdümlü olarak yürütülmektedir. Bu kurumdaki ulaştõrma eğitimi, 8 ibid 9 ibid 119
hem yüksek lisans (Master of Science in Transportation, MST), hem de doktora düzeylerinde bölümler-arasõ programlarõ içermektedir. İngiltere deki University of Leeds de de Institute for Transport Studies de (ITS) sunulan Yüksek Lisans ve Doktora programlarõnõn yanõnda, hem Lisans düzeyinde kapsamlõ biçimde ulaştõrma dersleri okutulmakta, hem de araştõrma yapõlmaktadõr. ITS de sunulan Ulaştõrma Yüksek Lisans programlarõ başlõca aşağõdaki üçüdür : Ulaştõrma Ekonomisi (MA in Transport Economics) Ulaştõrma Planlamasõ (M.Sc. in Transport Planning) Ulaştõrma Planlamasõ ve Mühendisliği (M.Sc., Eng., in Transport Planning and Engineering) - İnşaat Mühendisliği Okulu nda sunulan dersleri de içermektedir. 5.2. Türkiye de ulaştõrma öğretimi Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Türkiye de ulaştõrmanõn çağdaş karakteri olan çokdisiplinlilik özelliğine dayalõ ve bunun diplomasõnõ veren bir ulaştõrma programõ yoktur. Yalnõzca iki Türk üniversitesinde 10 bu özelliklere uyan ulaştõrma programlarõ bulunmaktadõr ve bunlarda verilen diploma da inşaat mühendisi diplomasõdõr. Bu iki üniversitenin dõşõndakileri taradõğõmõzda karşõlaştõğõmõz tablo şudur: Türkiye de, ulaştõrma öğretimine temel oluşturduğunu düşündüğümüz İnşaat Mühendisliği öğretimi (Fakülte ya da Bölüm düzeyinde) bulunan toplam 27 üniversite (Internet bağlantõsõ ile girebildiklerimiz) içindeki durum şu şekildedir 11 : Toplam:27 Ulaştõrma Anabilim Dalõ (ABD) bulunanlar: 15 Ulaştõrma programõ olanlar: 2 Ulaştõrma ile ilgili değişik programõ olanlar: 4 (Bunlarõn ikisi Deniz İşletmeciliği, biri Sivil Havacõlõk, biri de doğrudan İşletmecilik Konularõ ile ilgili) Ulaştõrma ABD olup da ulaştõrma ile ilgili hiçbir dersi olmayanlar: 4 Ulaştõrma ABD olmayõp ulaştõrma ile ilgili dersi olanlar: 8 Herhangi bir şekilde lisans programlarõnda Ulaştõrma ile ilgili ders bulunan üniversite sayõsõ: 19 Bu tabloda saptanmasõ gereken bazõ özellikler bulunmaktadõr: (a) İlk saptanabilecek olgu, Türkiye için hiç de az sayõlamayacak sayõda (15) üniversitede Ulaştõrma ABD (UABD) bulunmasõdõr. (b) Yine az olmayan sayõda (19) üniversitede ulaştõrma ile ilgili dersler okutulmaktadõr. 10 İstanbul Teknik Üniversitesi ve Yõldõz Teknik Üniversitesi. 11 Ayrõntõlõ bilgi Ek tablolarda bulunabilir. 120
(c) İlginç olan bir olgu, UABD olup ulaştõrma ile ilgili hiçbir dersi bulunmayan üniversitelerin yanõnda UABD olmadan ulaştõrma dersi bulunan üniversitelerin varlõğõdõr. (d) Ulaştõrma programõ bulunan üniversitelerin sayõsõ ise çok azdõr 2 üniversite ya da başka bir açõdan, toplamõn (27) % 7,4 ü. Sayõlarõn gösterdiği bu kaba özelliklerin arkasõna geçtiğimizde ise şunlar söylenebilir: (1) Gerçi Türkiye de UABD bulunan çok sayõda üniversite vardõr ama, bunlarõn çok büyük bir kõsmõnda en kabasõ Öğr. Gör. Dr. nitelikli üyelere sahip birimlerdir. Yani, Türkiye de büyük bir sorun olan içi boş unvan sorunu burada da karşõmõzdadõr. (2) Türk üniversitelerindeki ulaştõrma dersleri içerik, gereklilik ve çağdaş normlara uygunluk açõsõndan da sorgulanmasõ gereken nitelikteki derslerdir. Bunlarõn çok büyük bir kõsmõ da kaba anlamda mühendislik dersleridir. (3) İki üniversite dõşõnda çağdaş ulaştõrmanõn çok-disiplinlilik özelliğine uyan bir ulaştõrma öğretim programõ ise hiç yoktur. Bu iki üniversitenin ulaştõrma programlarõnõn ürünü ise genelde ulaştõrma kesiminin gereksindiği ulaştõrma mühendisliği değil, inşaat mühendisliği diplomasõdõr. (4) Ulaştõrma ile ilgili olma iddiasõndaki diplomalarõ veren yüksek okul düzeyindeki kuruluşlarõn programlarõ ise ulaştõrmanõn çağdaş gereksinimlerini karşõlamada çok yetersiz içerikli ve bir fayda / maliyet oranõ çok düşük ve iktisadi fayda açõsõndan değerlendirildiklerinde de çok yüksek maliyetli etkinliklerdir. Şu sonuca varõyoruz: Türkiye de ulaştõrma kesiminin geleceğinin de, Türk ekonomisinin gerek AB, gerekse küreselleşme süreci ile uyum sağlayabilmesi için gerekli yapõlanmanõn da olmazsa olmaz ön-koşullarõndan biri şudur: çağdaş bir ulaştõrma eğitiminin başlatõlmasõ, Türkiye de ekonominin ve ulaştõrma kesiminin ivedilikle gereksindiği, atõlmasõnda çok gecikilmiş bir adõmdõr. 12 EK.1 - BİR ULAŞTIRMA ÖĞRETİM PROGRAMI İÇİN ALTYAPI OLASILIKLARI. (1) İstihdam olanaklarõ öncelikleri: Ulaştõrma endüstrisinin potansiyel elemanlara ve genel olarak da topluma daha çekici kõlõnmasõ Ulaştõrma endüstrisinin bütün çalõşma pozisyonlarõ bakõmõndan kesim, düzey ve bölge bakõmõndan bir envanteri Bir genel yükselme planõnõn istihdam politikalarõyla bütünleştirilmesi 12 Yücel Candemir, op.cit. 121
(2) Öğretim öncelikleri: (3) Eğitim öncelikleri: Çalõşma pozisyonlarõ gereksinimlerinin kesim, düzey ve bölge bakõmõndan belirlenmesi Üniversitelerin bu konuya girmesinin sağlanmasõ Çok-disiplinli bir yaklaşõm Öncelik konularõnõn belirlenmesi (Örnekler: Akõllõ ulaşõm sistemleri, ITS; trafik planlamasõ; iletişim becerileri; eskiyen altyapõnõn yenilenmesi; yaşam süresi maliyet hesabõ; kaynaklarõn optimum dağõlõmõ; güvenlik, vb. Çoğu üniversite profesörünün ulaştõrma endüstrisi ile ilgili uygulama eksikliğinin bulunmasõ olgusu Öğretimin ulaştõrmanõn ekonomideki önemi olgusunu ortaya koymasõ Öğretimin arz zinciri ve lojistiğe daha çok önem vermesi Öğretim programõnõn öğretilenle uygulamada olan arasõndaki açõğõ kapayacak şekilde günün ulaştõrma yenilikleriyle güncelleştirilmesi. İşaretlenmiş istihdam açõk ve fazlalarõ ile birlikte istihdam pozisyonlarõnõn kesim ve düzey bakõmõndan kapsamlõ bir veri tabanõnõn çõkarõlmasõ Mevcut eğitimin öncelik belirleme, örgütleme, finansman ve gözlenmesi için endüstri, devlet ve üniversiteler arasõnda ortaklõk geliştirilmesi Günün koşullarõna uygunluğunu değerlendirme açõsõndan mevcut öğretimin gözlenmesi İstihdamda yükselme esaslarõnõn işe alma politikalarõyla bütünleşmesinin sağlanmasõ Mevcut eğitim uygulamalarõnõn (örneğin kurslar, çalõşmalar ve seminerler) envanterinin çõkarõlmasõ Formel akademik derslere / kurslara yeni ortaya çõkan konularla ilgili uygulamalõ çalõşmalar ve diğer kõsa kurslar eklenmesi Firma yönetiminin firma personelinin gereksinilen beceri ve bilgileri kazandõrmak üzere yerinde eğitimini finanse etmeye ya da finansmanõna katõlmaya ikna edilmesi bunun yapõlmamasõnõn maliyetinin ne olacağõ gösterilerek Öncelik konularõ: Proje yönetimi; yeni teknolojiler; ücretli firma-dõşõ eğitim; ITS; trafik planlamasõ; iletişim becerileri; eskiyen altyapõnõn yenilenmesi; yaşam süresi maliyet hesabõ; kaynaklarõn optimum dağõlõmõ; güvenlik, vb. İhmal edilen eğitim alanlarõ: beşeri etkenler; bilişimin paylaşõlmasõ; çevre sorunlarõ ve konularõ; yönetim ve 122
liderlik eğitimi becerileri; lojistik eğitimi; varlõk yönetimi; finansman bütçelemesi ve tahmin; temel teknolojik bilgi; güvenlik, vb. Kaynak: Transportation Education and Training Workshop. Facilitator s Report. April 18, 2002. Transportation Association of Canada. EK.2 - DÜNYADA ULAŞTIRMA ÖĞRETİMİ. BAZI ÖRNEKLER A.B.D. UC, Berkeley : - Ulaştõrma Mühendisliği (Transportation Engineering) - Ulaştõrma Planlamasõ ve Uygulamasõ (Transportation Planning and Implementation) - İnşaat ve Çevre Mühendisliği Sistem Analizi (Civil and Environmental Engineering Systems Analysis) - Ulaştõrma Tesisi Tasarõmõ (Transportation Facility Design) - Kentsel & Bölgesel Ulaştõrma Planlamasõna Giriş (Introduction to Urban and Regional Transportation Planning) - Kaldõrõm Mühendisliği (Pavement Engineering) - Ulaştõrma Politikasõ & Planlamasõ (Transportation Policy and planning) (Z) - Ulaştõrma Tesislerinin İşletimi (Operation of Transportation Facilities) (Z) - Ulaştõrmada Sistem Analizi (Systems Analysis in Transportation) (Z) - Akõllõ Ulaştõrma Sistemleri (Intelligent Transportation Systems) - Ulaştõrma Ekonomisi (Transportation Economics) - Karayolu Trafik İşlemleri (Highway Traffic Operations) (L) - Ulaştõrma Yönetimi & Planlamasõ ((Transportation Management and Planning) - Lojistik (Logistics) - Kamu Ulaştõrma Sistemleri (Public Transportation Systems) (L) - Hava Ulaştõrmasõ (Air Transportation) - Ulaştõrma Altyapõ Yönetimi (Transportation Infrastructure Management) - Ulaştõrma Verilerinin Analizi (Analysis of Transportation Data) (İstatistik benim notum) - Ulaştõrma Terminallerinin İşletimi (Operations of Transportation Terminals) - Ulaştõrma Teorisinde İleri Konular (Advanced Topics in Transportation Theory) - Ulaştõrma & Toprak Kullanõm Planlamasõ (Transportation and Land Use Planning) - Ulaştõrma Finansmanõ (Transportation Finance) - Hava Ulaşõmõnda Seçilmiş Konular (Selected Topics in Air Tranportation) - Trafik Güvenliği Planlamasõ & Yaralanma Kontrolu (Planning for Traffic Safety and Injury Control) 123
Bu konular (dersler) (4) UCB nin Institute of Transportation Studies (ITS) adlõ Yüksek Lisans & Araştõrma Enstitüsü nde yapõlmakta ve Yüksek Lisans ve Doktora dereceleri verilmektedir. (5) Ayrõca, ITS de ulaştõrmayla ilgili araştõrmalar yanõnda, ITS Extension da ulaştõrma endüstrisine yönelik, ulaştõrmanõn çeşitli alanlarõnda eğitim kurslarõ da düzenlenmektedir. (6) Doğaldõr ki programõn dersleri, zorunlu (Z) ve seçimlik olarak ayrõlmakta ve seçimlik dersler (a) Ulaştõrma Analizi (b) Türel Konular (c) Tasarõm (d) Ulaştõrma Politikasõ & Planlamasõ gruplarõ arasõndan seçilmektedir. Derslerin bir kõsmõ uygulamalõ çalõşmalarõn yapõldõğõ laboratuar dersleridir (L). MIT (Massachusetts Institute of Technology): MIT nin Ulaştõrma daki eğitim ve araştõrma programlarõ, ulaştõrmadaki iyileşmelerin analiz, tasarõm ve uygulamasõnõn, almaşõk çözümlerin sayõsal analizinin birleştirilmesinden, yolcu, yük, kent, kentlerarasõ ve uluslararasõ ulaştõrma alanlarõndaki özel sorunlarõn derinlemesine anlaşõlmasõndan ve çözümlerin uygulandõğõ iktisadi, kurumsal ve yönetsel çerçeve bilgisinden kaynaklandõğõ felsefesine dayandõrõlmõştõr. MIT de ulaştõrma eğitim ve araştõrmasõ hem okul içi programlarõnda (başlõca İnşaat Mühendisliği Okulu nda olmak üzere), hem de MIT Center for Transportation Studies de (CTS), eşgüdümlü olarak yürütülmektedir. Bu kurumdaki ulaştõrma eğitimi, hem yüksek lisans (Master of Science in Transportation, MST), hem de doktora düzeylerinde bölümlerarasõ programlarõ içermektedir. MST, aşağõdaki alanlardan birinin seçimine dayanan disiplinler-arasõ bir programdõr : Hava Ulaştõrmasõ Kent Ulaştõrmasõ Deniz Ulaştõrmasõ Yük Taşõmacõlõğõ Ulaştõrma Lojistiği Ulaştõrma Altyapõsõ Ulaştõrma Ekonomisi Ulaştõrma Yöneticiliği Ulaştõrma Analiz & Planlama Yöntemleri Bunlarõn herbiri de kendi içlerinde kendi çekirdek ders gruplarõnõ sunar. Hepsini değil de, seçilecek bir ikisini örnek olarak sunarsak Ulaştõrma Analiz & Planlama Yöntemleri : o Talep Modellemesi (Demand Modelling) 124
o Lojistik & Ulaşõm Planlama Yöntemleri (Logistical&Transportation Planning Methods) o İleri Talep Modellemesi /Advanced Demand Modelling) o Havayolu Şedül Planlamasõ (Airline Schedule Planning) o Ulaştõrma Ağlarõ Analiz ve İşlemleri (Transportation Networks Analysis and Operations) o Ağ Optimizasyonu (Network Optimization) Kent Ulaştõrmasõ : o Talep Modellemesi o Ulaştõrma Ağlarõ Denge Analizi (Transportation Networks Equilibrium Analysis) o Akõllõ Araç Karayolu Sistemlerine Bir Başlangõç (An Introduction to Intelligent Vehicle Highway Systems) o Kent Ulaşõm Planlamasõ (Urban Transportation Planning) o Kamu Ulaştõrma Hizmeti & İşletimi Planlamasõ (Public Transportation Service & Operations Planning) o Ulaşõm Yönetimi (Transit Management) o Kentler ve Bölgeler Yerel Ekonomisi (Spatial Economics of Cities and Regions) Deniz Ulaştõrmasõ : o Liman Planlamasõ ve Geliştirmesi (Port Planning and Development) o Okyanus Sistemleri Yönetimi Projeleri (Projects in Ocean Systems Management) o Deniz Ulaştõrma & Çevre Ekonomisi (Economics of Marine Transportation & Environment) o Denizcilik Sistemleri Yönetimi (Management of Marine Systems ) o Uluslararasõ Gemicilik (International Shipping) Ulaştõrma Yöneticiliği : o Lojistik Yönetiminde Vaka Çalõşmalarõ (Case Studies in Logistics Management) o Ulaşõm Yönetimi (Transit Management) o Yük Ulaşõm Yönetimi (Freight Transportation Management) o Denizcilik Sistemleri Yönetimi o Uluslararasõ Gemicilik o Havayolu Yönetimi Görüldüğü gibi, değişik programlar arasõnda bir geçişlilik bulunmaktadõr ve bu da çağdaş ulaştõrma analizinin disiplinler-arasõ özelliğinin bir başka örneği sayõlabilir. Ulaştõrma öğrencileri, seçtikleri programlarõn yanõnda kendilerine sunulan aşağõdaki konulardan da seçim yapabilmektedirler : Sistem Analizi için Bilgisayar Algoritmalarõ (Computer Algorithms for Systems Analysis) Ulaştõrma Ağ Analizi ve İşlemleri için Modeller ve Algoritmalar (Models and Algorithms for Transportation Networks Analysis and Operations) Ulaştõrma Sistemleri (Transportation Systems) 125
Economics) Airport Technology Ulaştõrma Talebi ve Ekonomisi (Transportation Demand and Hava alanõ Sistemlerinin Planlama ve Tasarõmõ (Planning and Design of Systems) Kent Ulaşõm Planlamasõ (Urban Transportation Planning) Ulaştõrma Politikasõ ve Çevresel Sõnõrlar (Transportation Policy and Environmental Limits) Uluslararasõ Lojistik (International Logistics) Lojistik Sistemleri (Logistics Systems) Bilişim Teknolojisi ve Lojistikte Bilgisayar Modelleri (Information and Computer Models in Logistics Bunun dõşõnda, MIT de CTS ulaştõrma endüstrisine aşağõdaki konularda kurslar (executive transportation courses) sunmaktadõr : - Arz Zinciri Yönetimi : Düşünce Önderliği (Supply Chain Management : Thought Leadership) - Internet e dayalõ Arz Zinciri Yönetimi (Internet-Based Supply Chain Management) - Hava alanõ Sistemleri : Planlama, Tasarõm ve Yönetim (Airport Systems : Planning, Design and Management) - Dinamik Ulaştõrma Yönetim Sistemleri için Modelleme ve Benzetim (Modelling and Simulation for Dynamic Transportation Management Systems) - Kamu Ulaştõrma Hizmet ve İşlemleri Planlamasõ (Public Transportation Service & Operations) İNGİLTERE University of Leeds : Bu üniversite de de Institute for Transport Studies de (ITS) sunulan Yüksek Lisans ve Doktora programlarõnõn yanõnda, hem Lisans düzeyinde kapsamlõ biçimde ulaştõrma dersleri okutulmakta, hem de araştõrma yapõlmaktadõr. ITS de sunulan Ulaştõrma Yüksek Lisans programlarõ başlõca aşağõdaki üçüdür : Ulaştõrma Ekonomisi (MA in Transport Economics) Ulaştõrma Planlamasõ (M.Sc. in Transport Planning) Ulaştõrma Planlamasõ ve Mühendisliği (M.Sc., Eng., in Transport Planning and Engineering) - İnşaat Mühendisliği Okulu nda sunulan dersleri de içermektedir. Ayrõca, Ulaştõrma Yönetimi nde de MBA programõ bulunmaktadõr. 126
Bu programlarõn ayrõntõlõ dökümüne girmeksizin, yalnõzca temel (zorunlu) konularõn / derslerin bir listesini verelim: Ulaştõrma Ekonomisinin İlkeleri Ulaştõrma Mühendisliğinin İlkeleri Ulaştõrma Modellemesinin İlkeleri Ulaştõrma Verileri Toplama ve Analizi Ulaştõrma Ekonometrisi Planlamacõlar için Ulaştõrma Mühendisliği Ulaştõrma Planlamasõ ve Politikasõ Ulaştõrma Planlamasõ Uygulamasõ Refah Ekonomisi ve Maliyet Fayda Analizi Bunlarõn dõşõnda 27 adet seçimlik konu / ders ve Lisans düzeyinde de 12 adet ders bulunmaktadõr. Gelişmiş ülkeler üniversitelerinden aldõğõmõz bu örneklerin yanõnda, Yunanistan dan da bir örnek olarak Selanik teki Aristo Üniversitesi ni alalõm i. YUNANİSTAN Selanik Aristo Üniversitesi : Bu üniversitede ulaştõrma eğitimi Teknoloji Okulu nun İnşaat Mühendisliği Fakültesi tarafõndan üstlenilmiştir. Fakülte nin ilk 6 yarõyõllõk 3 yõlõnda zorunlu mühendislik derslerinin arasõnda bulunan Trafik Mühendisliği ve Karayolu Mühendisliği gibi derslerin yanõnda, seçimlik ulaştõrma dersleri de bulunurken, 7. yarõyõldan başlayarak Uzmanlaşmada ulaştõrmaya da yer verilmiştir. Buna göre, 7, 8, 9 ve 10. yarõyõllarda uzmanlõk dalõ olarak Ulaştõrma yõ seçen öğrenciler bir dizi ulaştõrma dersi almaktadõrlar. Ayrõca, Fakülte de bir Ulaştõrma ve Organizasyon Bölümü de bulunmakta ve bu bölüm ayrõntõlõ bir ulaştõrma araştõrma programõ ile bir dizi ulaştõrma projesini de yürütmektedir önemlice bir bölümü AB araştõrma fonlarõndan destek almak üzere. i Buraya kadar almõş olduğumuz örneklerde, örnek alõnan üniversitelerin kataloglarõndan ya da web sayfalarõndan yararlanõlmõştõr. Aristo Üniversitesi için ise bu üniversitenin Teknoloji Okulu katalogundan yararlanõlmõştõr. 127
EK.3 TÜRKİYE DE İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ FAKÜLTESİ / BÖLÜMÜ BULUNAN ÜNİVERSİTELERDE ULAŞTIRMA ÖĞRETİMİ Akdeniz Üniversitesi: Lisans programõnda 2, Yüksek Lisans programõnda 3 ders. Ulaştõrma programõ yok. Anadolu Üniversitesi: Lisans programõnda 2 ders (Transportation Engineering:I ve II). Bir Ulaştõrma Laboratuarõ var. Ulaştõrma programõ yok. Ulaştõrma Ekonomisi Araştõrma Enstitüsü var. Bir Sivil Havacõlõk Yüksek Okulu var. Ankara Üniversitesi: Ulaştõrma programõ veya dersleri yok. Atatürk Üniversitesi: Bir Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Ulaştõrma dersi bulunamadõ. Balõkesir Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Ulaştõrma dersi bulunamadõ. Boğaziçi Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ yok. Lisans programõnda 1, Yüksek Lisans programõnda 3 ulaştõrma dersi var. Celal Bayar Üniversitesi: İnşaat Mühendisliği Bölümü dersler sayfasõna (internet) sayfayõ görme yetkim olmadõğõ için giremedim. Çukurova Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 2 ders. Ulaştõrma programõ yok. Dokuz Eylül Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 2 ders. Ulaştõrma programõ yok. Deniz İşletmeciliği ve Yönetimi Yüksek Okulu ve bunun 4 yõllõk ders programõ var. Dumlupõnar Üniversitesi: Lisans programõnda 2 ders. Ege Üniversitesi: İnşaat programlarõna girilemiyor. Erciyes Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Derslere ilişkin bilgi bulunamadõ. Fõrat Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Derslere ilişkin bilgi bulunamadõ. Gazi Üniversitesi: Lisans programõnda 2 ders. Gaziantep Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 3 ü seçimlik 6 ders. Ulaştõrma programõ yok. İstanbul Üniversitesi: Lisans programõnda 6 ders var. Ulaştõrma Anabilim Dalõ yok. Ulaştõrma ve Lojistik Yüksek Okulu var. Burada aralarõnda Ulaştõrma ve Lojistik Terminolojisi, Ticketing gibi derslerin de bulunduğu İşletmecilik ağõrlõklõ ve kendine özgü ve belki dünyada eşi bulunmayan bir program uygulanmaktadõr. Karadeniz Teknik Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda İngilizce karşõlõklarõ da olan 2 ders. Ulaştõrma programõ yok. Kõrõkkale Üniversitesi: Lisans programõnda 5 ders. 128
Mustafa Kemal Üniversitesi (Hatay): Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 4, yüksek lisans programõnda 3 ders. Ulaştõrma programõ yok. Niğde Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 6 ders. Ulaştõrma programõ yok. Ortadoğu Teknik Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 1, yüksek lisans programõnda 4 ders. Ulaştõrma programõ yok. Osmangazi Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 4 ders. Ulaştõrma programõ yok. Sakarya Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Lisans programõnda 4 ders. Ulaştõrma programõ yok. Süleyman Demirel Üniversitesi: Lisans programõnda 4 ders. Yüzüncü Yõl Üniversitesi: Kayda değer bilgi bulunamadõ. Yõldõz Teknik Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Ulaştõrma Yüksek Lisans Programõ var. İstanbul Teknik Üniversitesi: Ulaştõrma Anabilim Dalõ var. Ulaştõrma Yüksek Lisans Programõ var. Ulaştõrma Merkezi var. Lisans Programõ nda 2 (Karayolu ve Demiryolu yapõmõ ile ilgili) ders. 129