DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP)

Transkript

1 No. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlõk Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ Japonya Uluslararasõ İşbirliği Ajansõ JICA DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP) Nihai Rapor CİLT IV: SOSYAL SEKTÖRLER Ağustos 2000 NIPPON KOEI CO., LTD. S S F RECS INTERNATIONAL INC. J R

2 No. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlõk Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ Japonya Uluslararasõ İşbirliği Ajansõ JICA DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI (DOKAP) Nihai Rapor CİLT IV SOSYAL SEKTÖRLER Ağustos 2000 NIPPON KOEI CO., LTD. RECS INTERNATIONAL INC.

3

4 i

5

6 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DOĞU KARADENİZ BÖLGESEL GELİŞME PLANI ÇALIŞMASI NİHAİ RAPOR CİLT IV SOSYAL SEKTÖRLER 1. SOSYAL ÇEVRE İçindekiler Sayfa BÖLÜM 1. SOSYAL KALIKINMANIN PLANLAMA ÇERÇEVESİ Sosyal Sektörlerle İlgili Önemli Konular Politika ve Strateji Ulusal Gelişme Politikasõ ve Stratejisi Bölgesel Gelişme Politikasõ ve Stratejisi BÖLÜM 2. SOSYAL ÇEVRENİN MEVCUT DURUMU Demografik Koşullar Nüfus Nüfus Yapõsõ Hanehalkõ Okur-yazarlõk ve eğitim İstihdam Koşullarõ Gelir Kaynaklarõ, harcama ve refah düzeyi Kõrsal Yapõ Kentsel Yapõ ve Göç Kentsel Yapõ Göç DOKAP Bölgesinde Kadõnlar Önemli Yerel Değerler BÖLÜM 3. SOSYAL ÇEVREYE İLİŞKİN TEMEL KONULAR Nüfus Kaybõ ve Yaşlanma Bireycilik-Lokalizm i

7 3.3 Kentlerin Geçici Sakinleri: Kalõcõ İkametgahõn Belirsizliği Durağan Sosyal ve Kültürel Çevre Kadõnõn Kentlerdeki Rolü BÖLÜM 4. SOSYAL GELİŞME STRATEJİSİ VE PROJELER Sosyal Gelişme Stratejisi Topluluk Katõlõmõ Kadõnlarõn Katõlõmõ Sosyal Altyapõ ve imkanlarõn İyileştirilmesi Sosyal Gelişme için Proje ve Program Önerileri Tablolar Tablo 1.1 İllere, yaş grubuna ve cinsiyete göre nüfus, Tablo 1.2 İllere Göre Ortalama Hane Büyüklüğü Tablo 1.3 İllere ve Büyüklüğüne Göre Haneler Tablo 1.4 Hane Sayõsõ, İllere Göre Nüfus Sayõm Gününde Evdeki ve Evde Olmayan Nüfus SOSYAL REFAH BÖLÜM 1. POLİTİKA VE KURUMLAR Politika ve Strateji Sosyal Refah Sistemi Yönetim Sosyal Güvenlik Sistemi (1) Emekli Sandõğõ (2) Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) (3) BAĞ-KUR (4) Diğer sosyal güvenlik örgütleri BÖLÜM 2. MEVCUT KOŞULLAR Sosyal Refahõn Mevcut Durumu Sosyal Refah Hizmetleri Sosyal Güvenlik Hizmetleri SSK'ya bağlõ Sağlõk Hizmetleri ii

8 BÖLÜM 3. SOSYAL REFAHLA İLGİLİ TEMEL HUSUSLAR (1) Kõrsal ve kentsel alanlar arasõndaki eşitsizlikler (2) Yetersiz idari koordinasyon (3) İnsan gücü eksikliği (4) Kaynak yetersizliği (5) Doğal işlevlerin kaybõ BÖLÜM 4. HEDEF VE STRATEJİ Hedef Strateji Tablolar Tablo 2.1 Emekli Aylõğõ Alan Nüfus ve Sigortalõ Sayõsõ Tablo 2.2 İllerde SSK ya Bağlõ Hastane ve Yatak Sayõsõ Şekiller Şekil 1.1 Emekli Sandõğõ Örgütlenme Yapõsõ Şekil 1.2 SSK Örgütsel Yapõsõ Şekil 1.3 BAĞ-KUR Genel Müdürlüğü Şekil 1.4 Sağlõk Kuruluşlarõ Bölge Organizasyonu YENİDEN İSKAN 3.1 Gelir kaynaklarõ ve gelir düzeyi Gelir düzeyi ve arzu edilen gelir Yeniden iskan olanaklarõ ve tercihler SAĞLIK BÖLÜM 1. POLİTİKA VE KURUMLAR Politika ve Strateji Sağlõk Sistemi Örgütsel Yapõ Sağlõk Hizmetlerinin Finansmanõ Sağlõk Hizmetleri Sistemi Eğitim ve Araştõrma Yapõsõ BÖLÜM 2. SAĞLIK SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU Sağlõk Koşullarõ iii

9 2.2 Sağlõk Hizmetleri Sağlõk Tesisleri Sağlõk Personeli Farmasötik Koşullar BÖLÜM 3. SAĞLIK SEKTÖRÜNÜ İLGİLENDİREN TEMEL KONULAR Aşõrõ Merkeziyetçilik ve Sõnõrlõ Bütçe Sağlõk Personeli Sorunlarõ Yetersiz Sağlõk Tesisleri Bölge içi Büyük Eşitsizlikler Sağlõk ve Hijyen Bilincinin Olmamasõ BÖLÜM 4. GELİŞME HEDEF VE STRATEJİSİ Hedef Strateji Halk Katõlõmõyla Yetki Devri Sağlõk Eğitimi Sağlõk Danõşma Sistemi Sağlõk Personeli Hizmet Sistemi BÖLÜM 5. PROJE ÖNERİLERİ Proje 1 Halk Katõlõmlõ Sağlõk Merkezleri Proje 2 Sağlõk Eğitimi Proje 3 Sağlõk Danõşma Sisteminin Geliştirilmesi Tablolar Tablo 1.1 Türkiye deki Toplam Sağlõk Harcamalarõ Tablo 1.2 DOKAP Bölgesinde Sağlõk Sektörüyle İlgili Öğrenci Sayõsõ, Tablo 2.1 İllere göre Sağlõk Merkezlerindeki Hasta Sayõsõ Tablo 2.2 Anne ve Çocuk Ölüm Oranlarõ, Tablo 2.3 İllere göre Devlet Hastaneleri ve Özel Hastaneler Tablo 2.4 Sağlõk Tesisi ve Ambulans Sayõsõ, Tablo 2.5 İllere göre Sağlõk Personeli Tablo 2.6 İllere Göre Eczane ve Eczacõlar Şekiller Şekil 1.1 Türkiye de Kamu Sağlõk Sektörünün Örgütlenme Modeli Şekil 1.2 Merkezi ve Yerel Bazda Sağlõk Bakanlõğõnõn Örgütlenme Modeli Şekil 1.3 Sağlõk Finansman Yapõsõ iv

10 5. EĞİTİM BÖLÜM 1. TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ Genel Durum İlköğretim Orta Öğretim ( Lise ) Genel liseler Mesleki ve Teknik Liseler Yüksek Öğretim Yetişkin ve Yaygõn Eğitim Eğitim İdaresi Eğitimin Finansmanõ BÖLÜM 2. EĞİTİM ULUSAL PLANI Yedinci Beş Yõllõk Plan Hedefi inci Yüzyõl Hedef ve İlkeleri Eğitim Reformunun Temel Hususlarõ İlköğretimin temel ilkeleri BÖLÜM 3. DOKAP BÖLGESİNDEKİ MEVCUT KOŞULLAR Göstergelere göre DOKAP Bölgesinde Eğitimin Genel Durumu Genel Durum İlkokullarda sõnõf başõna öğrenci oranõ İlk ve ortaokullarda okula katõlõm (Cinsiyet Eşitliği) Sõnõf Sistemi (ikili eğitim) Okullaşma Oranõ Sõnõf geçme oranõ Okullara ulaşõm Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ) BÖLÜM 4. DOKAP BÖLGESİNDE DEVAM EDEN PROJELER Kamu Sektörü Projeleri Özel Sektör Projeleri BÖLÜM 5. EĞİTİMDE KISITLAR Yerel İdarelerin Belirsiz Rolleri Geçiş Süreci Problemleri Öğretmen Problemleri Cinsiyet Ayrõmõ v

11 5.5 Mesleki ve Yüksek Öğretimde Sorunlar BÖLÜM 6 HEDEFLER VE STRATEJİ Hedefler Strateji BÖLÜM 7. PROJE VE PROGRAMLAR Proje ve Programlar Sekiz yõllõk zorunlu öğretimi destekleme programõ Yaygõn eğitim programõ Eğitimde Gelişme Senaryosu Genel Aşama (2001~2005) Aşama (2006~2010) Aşama (2011~2020) Tablolar Tablo 1.1 İlköğretim Müfradatõ (1998) Tablo 3.1 İlköğretimde Köy ve Kentlerde Durum (2/2) Tablo 3.2 Genel Liselerin Durumu Tablo 3.3 Teknik ve Mesleki Liselerin Durumu Tablo 3.4 İllere Göre İlkokullarda Sõnõf Geçme Ve Başarõsõzlõğa Göre Kayõtlõ Öğrenci Sayõsõ ( ) Tablo 3.5 İllere göre Genel Ortaokullarda Sõnõf Geçme ve Başarõsõzlõğa Bağlõ Kayõtlõ Öğrenci Sayõsõ ( ) Tablo 3.6 KTÜ Öğrenci Sayõsõ ( okul yõlõ) Tablo 3.7. KTÜ Öğretim Kadrosu Tablo 4.1 DOKAP Bölgesi İllerinde Eğitim Yatõrõmlarõ İSTİHDAM BÖLÜM 1 BECERİ GELİŞTİRMEDE MEVCUT DURUM Genel Çõraklõk Merkezlerinde Beceri Geliştirme Mesleki ve Teknik Liselerde Beceri Geliştirme Mesleki ve Teknik Liselerin İdare ve Programlarõ Pratik Eğitim Programlarõ Meslek Okullarõ Reformu Diğer Eğitim Kurumlarõ vi

12 BÖLÜM 2 İSTİHDAM OLANAKLARININ MEVCUT DURUMU İş ve İşci Bulma Kurumu İstihdam Koşullarõ İstihdam Şekilleri BÖLÜM 3 BECERİ GELİŞTİRMEDE VE İŞ İMKANLARINDA KISITLAR Eğitim Tesislerine Sõnõrlõ Erişim Arz Talep Uyumsuzluğu Çay ve Fõndõğa Aşõrõ Bağõmlõlõk Sosyal Problemler BÖLÜM 4 YEREL YÖNETİM YETKİLİLERİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ Genel Yerel İdare Sisteminde Reform Önerisi Reformun Amaçlarõ Beklenen gelişmeler Hükümet Çalõşanlarõna Sunulan Eğitim Programlarõ İçişleri Bakanlõğõ TODAİE Kastamonu ilindeki Yerel İdareler Eğitim Merkezi Yerel İdare Çalõşanlarõ ve Eğitimle İlgili Sorunlar BÖLÜM 5 BECERİ GELİŞTİRME VE İSTİHDAM OLANAKLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ İÇİN STRATEJİ VE HEDEFLER Hedefler Beceri Geliştirme ve İstihdam Olanaklarõnõn İyileştirilmesi Stratejisi Beceri Geliştirme Stratejisi İstihdam Olanaklarõnõ Geliştirme Stratejisi Mahalli İdareler Çalõşanlarõnõ Güçlendirme Stratejisi BÖLÜM 6 PROJE VE PROGRAMLAR Proje ve Programlar Değer Geliştirme Eğitimi Mesleki Eğitimin Geliştirilmesi Eşleştirme ve Yerleştirme Merkezi Mahalli İdareler Çalõşanlarõnõn Eğitilmesi Beceri Geliştirme Senaryosu Aşama (2001~2005) Aşama (2006~2010) vii

13 Aşama (2011~2020) Tablolar Tablo 1.1 Çõraklõk Merkezlerinde Verilen Dersler Tablo 1.2 Mesleki ve Teknik Liselerde Uygulanan Programlar Tablo 1.3 Erkek Teknik Genel Müdürlüğü Altõndaki Teknik ve Meslek Liseleri Tablo 1.4 Kõz Teknik Genel Müdürlüğü Altõndaki Teknik ve Meslek Liseleri Tablo. 1.5 Turizm ve Ticaret Genel Müdürlüğü Altõndaki Teknik ve Meslek Liseleri 6-30 Tablo 1.6 Erkek Teknik Genel Müdürlüğü Altõndaki Teknik ve Meslek Liseleri Için Gerekli Öğretmen Sayõsõ Tablo 2.1 Eğitim Durumuna Göre İşsizlik Tablo 2.2 Bekleme Durumuna Göre İşsizlik Tablo 2.3 Yaş Durumuna Göre İşsizlik Şekiller Şekil 1.1 Beceri Geliştirme Şemasõ viii

14 1 Sosyal Çevre

15

16

17

18 BÖLÜM 1 SOSYAL KALKINMANIN PLANLAMA ÇERÇEVESİ 1.1 Sosyal sektörlerle ilgili önemli konular Ana Planõn sosyal sektörlerle ilgili bölümü Hükümetin ve yerel yöneticilerin önem verdiği üç konuya odaklanmõştõr. Bunlarõn başõnda Bölge için önerilen, her sektördeki, bütün projelerin sosyal öncelikleri yansõtmasõdõr. Bunu yapabilmek için Bölgenin mevcut sosyal ve kültürel yapõsõnõ incelemek gerekmiştir. Hazõrlanacak sektörel projelerin yerel öncelikleri ve değerleri yansõtmasõ bu projelerõn halk tarafõndan benimsenmesini ve halkõn aktif katõlõmõnõ sağlayacaktõr (Cilt VIII). İkinci önemli konu belirlenen sektörel önceliklerin halkõn isteklerini yansõtmasõdõr. Bu amaçla köy ve kentlerde halk ile doğrudan anketler yapõlmõş ve görüşleri sorulmuştur. Buna ek olarak fikir önderleri ve yerel yöneticilerle mülakatlar yapõlmõştõr. Bunlar gönüllü kuruluşlarõn temsilcileri, üniversite yönetici ve hocalarõ, işveren örgütleri ile küçük ve orta boy işletmelerin temsilcilerinden oluşmuştur. Bölgede çevre duyarlõlõğõnõn çok yüksek olduğu ve bu konu ile ilgili gönüllü kuruluşlarõn uygulanabilecek projelerle ilgili ayrõntõlõ görüş oluşturduklarõ gözlenmiştir. Bu çalõşmanõn sosyal sektörlerle ilgili önemli üçüncü konusu sağlõk, eğitim, sosyal yardõmlaşma ve işbaşõ eğitimi gibi geleneksel olarak Sosyal Sektörler olarak bilinen alanlarda uygulanacak projelerin belirlenmesidir. Raporun bu bölümü sõralan konularda yapõlan çalõşmalarõn sonuçlarõnõ ve buradan hareketle belirlenen projeleri sunmaktadõr. Özel sorunlarõ olan ve yardõm gereksinimleri olan güçsüz kesimleri yararlandõracak projeler önerilmiştir. Bu gruplarõn içinde yaş ve cinsiyet açõsõndan seçici olan göç sonucu geride kalan yaşlõ nüfus, sõnõrlõ ulaşõm olanaklarõ olan küçük kõrsal topluluklar ve köy kadõnlarõ sayõlabilir. 1.2 Politika ve Strateji DOKAP Bölgesi için önerilen sosyal kalkõnma, Türkiye nin uyguladõğõ ulusal polika ve strateji ile de uyumlu olmalõdõr. Bu çerçeve aşağõda özetlenmiştir Ulusal Gelişme Politikasõ ve Stratejisi Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ nõn ( ) öngördüğü sosyal gelişme hedefleri aşağõda özetlenmiştir: - Nüfusun tümüne daha iyi eğitim sağlamak ve işgücünün beceri seviyesini geliştirmek amacõyla çalõşma çağõndaki insanlara her türlü mesleki eğitim olanaklarõnõ sunmak, - Yaşam standardõnõ ve gelir dağõlõmõnõ iyileştirmek, ve - Üretken istihdam olanaklarõnõ artõrmak. Önceki planlarla kõyaslandõğõnda 8.ci Kalkõnma Planõ insan kaynaklarõnõn geliştirilmesine daha fazla önem vermekte ve eğitim, sağlõk, aile planlamasõ, ve istihdam konularõnda bir dizi önlem içermektedir. 1-1

19 1.2.2 Bölgesel Gelişme Politikasõ ve Stratejisi Bölgesel gelişme, ulusal politika ve stratejiler dahilinde, bölge ve illerin ihtiyaçlarõ doğrultusunda, sürdürülebilir kalkõnmayõ sağlayacak şekilde oluşturulacaktõr. Kõrsal gelişme projeleri; az gelişmiş bölgelerin, özellikle Türkiye deki sanayi potansiyeline sahip olmayan bölgelerin sosyo-ekonomik gelişimlerinde önemli rol oynarlar. IFAD işbirliğiyle DOKAP bölgesinde devam etmekte olan projelerden biri olan Ordu-Giresun Kõrsal Kalkõnma Projesi, tarõmsal potansiyeli olan fakir ailelerin yaşam standardõnõ ve gelir düzeyini iyileştirmek amacõndadõr. 1-2

20 BÖLÜM 2. SOSYAL ÇEVRENİN MEVCUT DURUMU DOKAP Bölgesi sosyal çevresi demografik özellikler, kõrsal ve kentsel yerleşmelerin yapõsõ, göç, ve kadõnõn rolünü içerecek şekilde incelenmiştir. Bu amaçla saha çalõşmalarõ yapõlmõştõr. Ulaşõlabilen istatistiki veriler de analizlerde değerlendirilmiştir. Saha çalõşmalarõnõn ayrõntõlõ bulgularõ EK 2-5, 2-6, ve 2-7 de sunulmuştur. 2.1 Demografik Koşullar Nüfus Bölge, Türkiye nin toplam yüzölçümünün beşte birini kaplamaktadõr ve idari olarak 7 ile, 75 ilçeye ve 2646 köye bölünmüştür nüfus sayõmõna göre bölge nüfusu dir ve bu rakam Türkiye nin toplam nüfusunun yüzde 4,6 sõnõ oluşturmaktadõr. Değişik bir karşõlaştõrma yapacak olursak, DOKAP bölgesi nüfus ve alan olarak GAP bölgesinin yaklaşõk yarõsõ kadardõr. DOKAP Bölgesine Ait Bazõ Temel Göstergeler Göstergeler Birim DOKAP Bölgesi Türkiye DOKAP Oranõ Toplam toprak 1000 km 2 39,2 774,8 5,0 Toplam nüfus (1997) Milyon 2,9 62,8 4,6 Nüfus artõşõ ( ) yõllõk % -2,54 1,51 - Nüfus yoğunluğu (1997) kişi/km Kent nüfusu (1997) % Tarõmõn GSYH ve GSBH içindeki payõ % 35,3 24,8 4 GSMH veya GSBH (1997) (1987 milyon TL ,7 fiyatlarõyla) Kişi başõna GSYH veya GSBH (1997) TL /100 Kaynaklar: DPT: 1999/a, pp.3-19, 69-72; DİE: 1993/a, p.30; DİE: 1998/b, pp DOKAP bölgesinde toplam nüfusun yüzde 74 ü Trabzon, Ordu ve Giresun da yaşar. Geri kalan dört il (Rize, Artvin, Gümüşhane ve Bayburt) toplam nüfusun sadece yüzde 26 sõnõ barõndõrõrlar. Bölge nüfusunun ve alanõnõn illere göre dağõlõmõ daha ayrõntõlõ olarak aşağõda verilmiştir. Bazõ illerin kapladõklarõ alan ve barõndõrdõklarõ nüfus arasõnda önemli ayrõlõklar vardõr. Örneğin Artvin, alan olarak bölgenin en büyük iliyken, nüfus açõsõndan iç kesimdeki iki il olan Gümüşhane ve Ordu dan sonra en küçük üçüncü ildir. Trabzon ve Ordu, nüfus oranlarõ kapladõklarõ alanõn çok üstünde olan iki ildir. Giresun ve Rize bu açõdan daha dengeli bir yapõya sahiptirler. Bölgedeki nüfus yoğunluğu ülke geneline göre düşüktür. Ancak, DOKAP bölgesinde nüfus yoğunluğu ulusal ortalamalarõn iki katõ olan iller de vardõr (Trabzon ve Ordu). Öte yandan, Gümüşhane, Artvin ve Bayburt ta km 2 ye düşen insan sayõsõ ulusal ortalamanõn ancak dörtte biri kadardõr. 1-3

21 Toplam Nüfus 1997 DOKAP Bölgesi Nüfus ve Alanõ Türkiye deki Nüfus Oranõ (%) DOKAP Nüfus Oranõ (%) Alan km 2 Türkiye deki Alan Oranõ (%) DOKAP Alan Oranõ (%) Türkiye ,0 100, ,0 DOKAP ,6 100, ,1 100,0 Artvin ,3 6, ,0 19,0 Giresun ,7 15, ,9 17,7 Gümüşhane ,2 5, ,9 16,8 Ordu ,3 28, ,8 15,3 Rize ,5 11, ,5 10,0 Trabzon ,4 29, ,6 12,0 Bayburt ,2 3, ,5 9,3 Kaynak: DİE, 1993/a, pp Toplam Nüfus 1990 DOKAP Nüfus Yoğunluğu Toplam Nüfus 1997 Alan km 2 Nüfus Yoğunluğu 1990 Nüfus Yoğunluğu 1997 Türkiye DOKAP Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt Nüfus Yapõsõ (1) Yaş Kaynaklar: DİE, 1993/a, p.30, SIS: 1998/b yõlõnda yapõlan nüfus sayõmõna göre 55 yaşõn üzerindeki yaşlõ nüfusun DOKAP bölgesindeki oranõ yüzde 13,1 olup, ulusal ortalamanõn (yüzde 10,6) üzerindedir. Bu oran özellikle Artvin (yüzde 16,5) ve Giresun da (yüzde 15,1) oldukça yüksektir. Buna karşõlõk yaş grubundaki çalõşan nüfusun oranõ (yüzde 51,7) DOKAP bölgesinde ulusal ortalamanõn (yüzde 54,4) altõndadõr. Bu oran özellikle Gümüşhane (yüzde 49,5) ve Bayburt ta (yüzde 50,3) oldukça düşüktür. Tablo 1.1, 1990 yõlõnda DOKAP bölgesindeki nüfusun yaş özelliklerini göstermektedir. (2) Cinsiyet DOKAP bölgesinde 1990 rakamlarõna göre kadõn-erkek sayõlarõnõn oransõzlõğõ açõktõr. Cinsiyet oranõ, Ek 2.1 de verildiği gibi, 100 erkek başõna düşen kadõn sayõsõdõr. Her ne kadar 15 yaşõn altõnda bu oran 96,9 ise de, yaş grubundaki kadõnlarõn oranõnda (yüzde 108,3) ulusal oranla (yüzde 97,2) karşõlaştõrõldõğõnda belirgin bir üstünlük görülür. Bu durum Gümüşhane (116,1), Rize (112,6) ve Bayburt (112,3) 1-4

22 başta olmak üzere DOKAP bölgesinin tamamõ için geçerlidir yõlõnda 55 yaşõn üstünde kadõn nüfusun daha fazla oluşu ulusal bir eğilim olmakla birlikte (109,4), bu oran DOKAP bölgesinde (116,4) daha da fazladõr (Rize de 135,7, Trabzon da 122,8 ve Giresun da 116,5). Bölgede gözlenen yaş ve cinsiyet dağõlõmõ dõşarõya olan göç ün seçiciliğini göstermektedir. Bölgede genç yaşlardaki erkeklerin oranõ Türkiye ortalamasõnõn çok altõndadõr Hanehalkõ DOKAP bölgesinde bir hanenin ortalama büyüklüğü 5,9 olup bu oran 1990 ulusal ortalamasõndan (5,0) büyüktür. Ek 2.2, DOKAP bölgesindeki bütün illerin ulusal ortalamalarõ geçtiğini göstermektedir. Rize ve Bayburt ta hane başõna 6 kişi düşmektedir. Kõrsal alandaki hane üyelerinin sayõsõ kentlerdekilerden daha fazladõr. Hanehalkõ sayõsõndaki değişiklikleri gösteren Ek 2.3 de görüldüğü gibi, arasõ 5,0 ve daha fazla kişi bulunan hane sayõsõnda düşüş gözlenirken, 5,0-7,0 arasõ üyeye sahip hanelerin sayõsõ ya sabit kalmõş ya da artmõştõr. Ek 2.4 de görüldüğü gibi DOKAP bölgesinde oturan nüfusun yüzde 16,6 sõ 1990 nüfus sayõm gününde evlerinde değillerdir. Bu oran bütün DOKAP illerinde, özellikle Artvin de (yüzde 21,7), ulusal ortalamanõn hayli üstündedir (yüzde 9,8). Bu sayõmda olmayan DOKAP sakinlerinin yüzde 10,2 si seyahatte olup bu oran ulusal eğilimlerle paralellik göstermektedir (yüzde 11,5). Bayburt, Trabzon ve Gümüşhane de bu oran sõrasõyla yüzde 18,7, yüzde 14,5 ve yüzde 13,0 olmuştur. Hem Çalõşma Grubunun saha çalõşmalarõ hem de istatistiki veriler kõrsal hanelerin ortalama büyüklüğünün kentlerden daha yüksek olduğunu göstermektedir. Köylerde ortalama hane büyüklüğü 5.3 kişi kentlerde ise 4.49 kişi olarak bulunmuştur. Her iki rakamda ulusal ortalamanõn altõndadõr. Hane başõna ortalama çocuk sayõsõ köylerde 4.2 kentlerde ise 2.99 dur. Hem köylerde hem de kentlerde ailelerin arzu ettiği çocuk sayõsõ mevcut çocuk sayõsõndan daha azdõr. Özellikle köylerde istenen çocuk sayõsõ ile mevcut çocuk sayõsõ arasõndaki fark oldukça büyüktür. Her iki yerleşme tipinde hakim aile tipi çekirdek ailedir. Geniş ailelerin oranõ köylerde üçte bir, kentlerde ise beşte bir kadardõr. 1-5

23 Arzu edilen çocuk sayõsõ ve cinsiyeti Arzu edilen Arzu edilen sayõ Cinsiyet belirtmeyenler çocuk sayõsõ Erkek Kõz çocuğu Çocuğu Hiç Yanõtsõz TOPLAM Kaynak: Kõr Hane Anketi Okur-yazarlõk ve eğitim Okur yazarlõk oranõ, özellikle erkek nüfus için, hem kentsel hem de kõrsal alanlarda oldukça yüksektir. Kadõnlar arasõnda okuma yazma bilmeyenlerin oranõ köylerde üçte bire kadar yükselmektedir. Aynõ oran kentlerdeki kadõnlar için onda bir düzeyindedir. Alõnan eğitimin niceliği, cinslerarasõ farklõlaşmadan bağõmsõz olarak, her iki yerleşim türü için de düşüktür. Büyük çoğunluk ancak ilkokul düzeyinde bir eğitime sahiptir. Lise ve üniversite mezunlarõna çoğunlukla ancak kentsel alanlarda rastlanmaktadõr. Eğitim düzeyi Kent Hane Reisi (%) Eşi (%) Hane Reisi (%) Eşi (%) Okuryazar değil Okuryazar İlkokul mezunu Ota Okul mezunu Lize Mezunu Üniversite Kaynak: Kent ve Kõr Hane Anketleri Beklenti düzeyinde, yerleşim biriminden bağõmsõz olarak, tüm hane reisleri çocuklarõ için üniversite düzeyinde bir eğitim istemektedirler. Çocuklarõ için yaptõklarõ meslek tercihinde de, aileler, üniversite eğitimi gerektiren yüksek maaş ve statülü meslekleri belirtmişlerdir. Köy 1-6

24 Arzu edilen eğitim düzeyi Kent Erkek Kõz (%) (%) Erkek (%) Okur Yazar değil Okur yazar İlk Okul mezunu Ota Okul mezunu Lize Mezunu Üniversite Kaynak: Kõr ve Kent Hane Anketleri İstihdam Koşullarõ DOKAP bölgesindeki egemen faaliyet tarõmdõr. Doğal olarak, istihdamõn çoğunluğu da bu sektördedir. Tarõm dõşõ sektörlerde istihdam sõnõrlõ olup, ulusal ortalamanõn altõndadõr. Aşağõdaki tabloda görüldüğü gibi kadõnlarõn tarõmsal işgücüne katõlõmõ oldukça fazla olup ulusal ortalamanõn üstündedir. Buna karşõlõk tarõm dõşõ sektörlerde kadõnlarõn işgücüne katõlõmõ oldukça düşüktür (yüzde 9,5). Kent nüfusunun dörtte biri tarõm sektöründe, kõrsal nüfusun yüzde 14 ü ise tarõm dõşõ faaliyetlerde çalõşmaktadõr. Bu oranlar, tarõmõn, kentlerde de önemli bir istihdam alanõ olduğunu; buna karşõlõk, kõrsal nüfusun önemli bir bölümünün de tarõm dõşõ işlerde çalõşabilecek kanallara sahip olduğunu göstermektedir. Sektörlere, cinsiyete ve yerleşim tiplerine göre İstihdam Tarõm sektörü(ürün ekimi, hayvancõlõk, ormancõlõk, Tarõm dõşõ sektörler balõkçõlõk, avcõlõk) Çalõşan insan sayõsõ Toplam (%) Kadõn (%) Erkek (%) Kõrsal (%) Kent (%) Toplam (%) Kadõn (%) Erkek (%) Kõrsal (%) Kent (%) Türkiye DOKAP Artvin Giresun Gümüşhane Ordu Rize Trabzon Bayburt Kaynak: DİE: 1993/b; DİE: 1993/c; 1993/d; 1993/e; 1993/f; 1993/g; 1993/h. Köy Kõz (%) Sektörün temel özelliği olarak tarõmsal faaliyet büyük oranda aile üyelerinin istihdamõyla gerçekleştirilmektedir. Bu durum, ücretsiz aile işçileri, özellikle de kadõn emeği ile gerçekleşen öz-sömürünün bu sektördeki ağõrlõğõna işaret etmektedir. Aşağõdaki tablodan da görülebileceği gibi DOKAP bölgesindeki ücretsiz çalõşan aile üyelerinin oranõ (yüzde 53,5) ulusal ortalamanõn üstündedir (yüzde 38,0). 1-7

25 İşçi (%) DOKAP ta İstihdam Statüsü İşveren (%) Serbest çalõşan (%) Ücretsiz çalõşan aile üyeleri (%) Türkiye 38,5 1,3 22,3 37,9 DOKAP 21,3 0,5 24,9 53,5 Artvin 24,3 0,3 25,1 50,4 Giresun 20,7 0,4 26,2 52,6 Gümüşhane 19,5 0,5 24,6 55,4 Ordu 16,8 0,4 27,0 55,8 Rize 23,3 0,6 24,4 51,7 Trabzon 25,1 0,5 22,1 52,6 Bayburt 19,0 0,4 24,9 55,8 Kaynak: DİE, 1993/a, p.181. Tarõmda büyük oranda aile üyelerinin istihdam edilmesi, çalõşmakta olan aile bireylerinin sayõsõnõn çokluğundan da anlaşõlabilir. Aşağõdaki tablo DOKAP bölgesinde, birden fazla çalõşan üyeye sahip hanelerin oranõnõn (yüzde 62,8) ulusal ortalamanõn üstünde olduğunu göstermektedir (yüzde 45,4). Hanede Çalõşan İnsan Sayõsõ Toplam Hane Hanede çalõşan insan sayõsõ (%) Sayõsõ Türkiye ,6 40,9 21,6 16,0 7,8 DOKAP ,7 27,4 23,6 25,7 13,5 Artvin ,5 29,6 24,8 25,7 10,3 Giresun ,2 27,5 24,5 25,9 10,8 Gümüşhane ,7 28,3 22,1 27,1 13,8 Ordu ,5 25,7 23,6 27,4 14,8 Rize ,0 27,8 21,8 24,2 14,1 Trabzon ,5 28,2 24,0 24,0 14,2 Bayburt ,4 25,8 21,2 28,4 18,1 Kaynak: DİE, 1993/a, pp Bütün bu özellikler, geçen hafta içinde çalõşan nüfus istatistiklerinde de ortaya çõkmaktadõr. DOKAP bölgesinde bu tanõma uygun olarak çalõşõr görünen nüfus oranõ (yüzde 65,0) ulusal ortalamanõn üstündedir (yüzde 57,4). Tarõm yõl boyunca süren bir faaliyet olmadõğõ için, bu durum, gerçek ya da gizli işsizlik oranõnõ gizlemektedir. Ancak, DOKAP bölgesinde işsiz olan ve iş arayan insanlarõn oranõ (yüzde 3,4), ülke geneliyle (yüzde 3,3) karşõlaştõrõldõğõnda sadece biraz fazladõr. Buna dayanarak denilebilir ki, ya tarõmdaki gizli işsizlik tartõşmalarõ gözden geçirilmeye muhtaçtõr, ya da basit bir mantõkla, kõrsal nüfus istihdam durumundan olduğu haliyle memnundur. 1-8

26 Bir önceki haftada Ekonomik Faaliyetler (12 yaş ve üstü) Nüfus(12 yaş ve üstü) Geçen hafta işe alõnan insanlar (%) İş arayan işsizler (%) Ekonomik olarak çalõşmayanlar (Emekli, ev kadõnõ, öğrenci) (%) Türkiye ,4 3,3 39,3 DOKAP ,0 3,4 31,6 Artvin ,8 2,6 29,6 Giresun ,2 3,9 32,0 Gümüşhane ,6 3,1 30,3 Ordu ,6 3,8 29,6 Rize ,1 3,3 34,6 Trabzon ,9 3,1 33,0 Bayburt ,4 2,1 30,5 Kaynak: DİE, 1993/a, pp Gelir kaynaklarõ, harcama ve refah düzeyi Temel gelir kaynağõ: Saha çalõşmasõnõn sonuçlarõna göre, örnekleme giren hanelerin çoğunluğu tek bir gelir kaynağõna sahiptir. Kõrsal hanelerin üçte ikisi; kentsel hanelerin yarõsõ tek gelir kaynağõyla geçinmek durumundadõr. Tarõm, kõrsal alanda bile, hanelerin ancak yarõsõ için temel geçim kaynağõdõr. Diğer haneler için emekli maaşõ ve diğer ücretli işler asõl gelir kaynağõnõ oluşturmakta ve bu da kõrsal haneler arasõnda kentsel istihdamõn yoğunluğuna işaret etmektedir. Aynõ biçimde, kentsel haneler arasõnda da tarõmsal üretimde bulunanlar mevcuttur. Kent örneklemindeki hanelerin onda biri için temel gelir kaynağõ tarõmsal faaliyetlerdir. Temel Gelir Kaynaklarõ (Sayõ ve %) Kaynak Birincil Kaynak İkincil Kaynak Üçüncü Kaynak Tarõm 99 (46.9) 71 (33.6) 6 (2.8) Hayvancõlõk 11 (5.2) 29 (13.7) 20 (9.4) Emakli maaşõ 49 (23.2) 17 (8.1) 3 (1.4) Ücret 18 (8.6) 8 (3.7) 2 (0.9) Geçici gelir 6 (2.8) 12 (5.7) 5 (2.3) Serbest meslek 13 (6.1) 2 (0.9) 2 (0.9) Esnaf 8 (3.7) 7 (3.3) 2 (0.9) İnşaat işçisi 3 (1.4) 1 (0.5) --- Mimar/ mühendis 2 (0.9) Rantiye 2 (0.9) 1 (0.5) 1 (0.5) Orman ve su ürünleri (2.3) 5 (2.3) Havaleler (0.9) 3 (1.4) Yanõtsõz (26.5) 162 (76.7) Toplam 211 (100.0) 211 (100.0) 211 (100.0) Kaynak: Kõr Hane Anketi Aylõk ortalama harcama miktarõ: kõrsal ve kentsel hanelerin kendi içlerindeki büyük gelir farklõlõklarõna karşõn, aylõk ortalama harcama miktarõ açõsõndan bu iki grup 1-9

27 arasõnda çok büyük bir farklõlõk yoktur. Aylõk ortalama harcama miktarõ kõrsal haneler için 240 $; kentsel haneler için 350 $ dõr. Örneklem hanelerinin, iyi bir hayat sürebilmek için sahip olmayõ istedikleri aylõk gelir miktarõ ise, köylerde 488 $; kentlerde 664 $ dõr. Bu miktarlar, kõrsal ve kentsel hanelerin şu an sahip olduklarõ gelirin yaklaşõk iki katõna karşõlõk gelmektedir. Dayanõklõ tüketim malõ sahipliği: Her iki grup da, ev eşyalarõndan özel arabaya uzanan geniş bir seçenekler listesinde yüksek bir sahiplik düzeyi sergilemişlerdir. Bekleneceği gibi, göreli refah göstergesi sayõlabilecek bu ögelerde, kentsel haneler daha yüksek yüzdelerle temsil edilmişlerdir. Köy hanelerinde dayanõklõ tüketim mallarõ MAL Hane sayõsõ % Buzdolabõ Fõrõn Çamaşõr makinasõ Bulaşõk makinasõ Elektrikli süpürge Renkli TV Uzay anteni Video Radyo-Teyp Müzik seti Telefon Cep telefonu Özel araç Komputer Kaynak: Köy Haneleri Anketi Kõrsal ve kentsel mülk sahipliği: Örneklem haneleri için, bulunduklarõ yerleşim biriminde mülk sahipliği oldukça yaygõndõr. Bunun yanõsõra, kõrsal hanelerin üçte birinden çoğu, ev, dükkan ya da arazi biçiminde kentsel mülk sahibidir. Benzer biçimde, kentsel hanelerin yaklaşõk yarõsõ tarõmsal arazi; beşte biri de kõrsal alanda konut sahibidir. Köy Haneleri mülkiyetindeki kent emlakõ Mülk Hane sayõsõ % Kent Gayrimenkulu Ev Ikinci ev Arazi Dükkan

28 Köy ve kentlerdeki haneler mevcut yaşam düzeylerini benzer şekilde değerlendirmişlerdir: 10 puan üzerinden 4.6 ve Her iki grup ta bir yõl öncesine göre durumlarõnõn kötüleştiğini düşünmekte ve önümüzdeki yõllarda durumlarõnõn iyileşmesini beklemiyor. Deneklerin %62.1 i durumlarõnõn giderek kötüleştiğini 29.9 aynõ kaldõğõnõ ve 8.1 iyileştiğini düşünmektedir. Şu anki durumlarõnõ iyileştirme yolu olarak, kentsel hanelerin yarõsõ kendi işlerini açmayõ; kõrsal hanelerin üçte biri ise kente göçmeyi planlamaktadõrlar. 2.2 Kõrsal Yapõ Sosyo-ekonomik anlamda DOKAP bölgesinin en çarpõcõ özelliği, görece olarak gelişmiş kõyõ illeriyle daha az gelişmiş ve iç kesimde yeralan illerin birarada oluşudur. Çay bölgesinde (Rize, Artvin) ve fõndõk bölgesinde (Ordu, Giresun) ya da hem çay hem fõndõk bölgesinde (Trabzon) olan kõyõ illerinin durumu iç kesimdeki iki ilden daha iyidir (Gümüşhane ve Bayburt). Kõyõ alanlarõnda ayrõm, dağlõk alanlardaki köyler ve aşağõ kesimlerdeki köyler arasõndadõr. Tarõm dõşõ gelir kaynaklarõyla bağlantõlõ kõrsal alanlar ile, pazara yönelik üretimin mümkün olmadõğõ daha yüksek ücra alanlar arasõnda önemli farklõlõklar vardõr. Dõşarõya emek göçü veren, işgücü deposu denilebilecek bir çok köyün yanõsõra; özellikle kentsel bölgelere yakõn alanlarda bir tür yatakhane işlevi gören köyler de mevcuttur. DOKAP bölgesinde coğrafi şartlar çok farklõdõr. Denize paralel uzanan sõradağlar, üretim ve yerleşim için oldukça sõnõrlõ, dar bir kõyõ şeridine izin verirler. Verimli toprağõn az oluşu ve ev yapõmõna uygun olmayan sert arazi koşullarõndan dolayõ, bölgedeki yerleşim birimleri dağõnõktõr. Merkezi veya çekirdek köy olarak tanõmlanabilecek örneklere pek rastlanmaz. Öte yandan bu dağõnõk yerleşim birimleri; mõsõr, çay ya da fõndõk gibi ürünlerin yetiştirilmesinde oldukça işlevseldir. Kentsel ve kõrsal yerleşim birimlerine göre nüfus dağõlõmõna bakõldõğõnda, DOKAP nüfusunun yarõsõnõn halen kõrsal kesimde yaşadõğõ görülmektedir. Bölgedeki kent nüfusunun oranõ, bölgenin kõrsal yapõsõndan dolayõ, her zaman ulusal ortalamalarõn altõnda olmuştur. Ancak, bu durum bölge insanõnõn izole bir hayat sürdüğü anlamõna gelmemektedir. En ücra köşede yaşayan insanlarõn bile sürekli veya geçici göç etmiş aile üyeleri veya televizyon aracõlõğõyla dünyada olup bitenlerden haberi vardõr. Bölge ekonomisi, büyük oranda kuru tarõm pratikleri ve hayvancõlõğa dayalõdõr. İşletmelerin çoğunluğu, küçük meta üretimi yapan küçük aile işletmelerinden oluşmaktadõr. Tarõm, kõyõ kesimlerinde çay ve fõndõk; iç kesimlerde ise tahõl ağõrlõklõdõr. Mevcut ürün yapõsõ ve topoğrafik koşullar tarõmsal makineleşmeye izin vermemektedir. Bölgede tarõmsal üretim emek ağõrlõklõ olmak zorundadõr. Bunun nedeni de, tarõmdaki sõnõrlõ sermaye birikimi değil bölgenin doğal özellikleridir. 1-11

29 Hayvancõlõk, bağõmsõz bir faaliyet olmaktan çok, bitki üreticiliğinin tamamlayõcõsõ konumundadõr. Kadõnlarõn tarõmdaki işgücüne katõlõmõ oldukça yüksektir. Bölge ürünlerinin en büyük alõcõsõ devlettir. Bundan dolayõ bölgenin refahõ hükümetlerin tutumlarõna sõkõ sõkõya bağlõdõr. DOKAP bölgesi kõrsal nüfusunun bir diğer özelliği ise, hem köyde hem de en yakõn kent merkezinde bir ev sahibi olmalarõdõr. Köy disinda kalanlarin kalis süresi 4-7 ay 47.2% 7-11 ay 27.8% Daha az 83% Outside 17% Üç aya kadar 25.0% Köy disinda kalinan yerlerin payi DOKAP bolgesinde bir yer 11.1% kent merkezi 47.2% Daha az 83% Daha fazla 17% Komsu kasaba 41.7% Bu ikili ikamet hem kentteki her türlü istihdam olanağõndan yararlanmayõ hem de çocuklarõna daha iyi bir eğitim sağlamayõ mümkün kõlar. Bu tür haneler, kentteki iş olanaklarõ ve kamusal hizmetlerden daha kolaylõkla yararlanma olanağõna erişirken, bir yandan da part time denilebilecek tarõmsal faaliyetlerini sürdürürler. Köy, 1-12

30 özellikle toprak ve konut gibi temel güvence unsurlarõnõ daha kolay sunduğundan kente oranla cazibesini korur. Bu nedenle, bütünleştirilmiş ikili ikamet yapõsõ ekonomik ve sosyal açõdan gayet ikna edicidir. Geçici göç, toprak azlõğõna karşõ bir çözüm yolu olmanõn yanõ sõra, tarõmda aylara göre değişen emek talebini karşõlamanõn da esnek bir yoludur. Geçici işçiler yaz aylarõnda geri dönerek hasat veya benzeri işleri yerine getirebilirler. Kentsel ikamet ve istihdam, yarõ düzenli nakit gelir anlamõndadõr. Öte yandan köyde bir ev sahibi olmak da işsizlik halinde bir güvence anlamõna gelir. Kõrsal alanda yaşayan insanlarõn önemli bir kõsmõ tarõm dõşõ sektörlerde iş bulabilecek kanallara sahiptir. Bu gibi durumlarda köy, bir yatakhane işlevi görmektedir. 2.3 Kentsel Yapõ ve Göç Kentsel Yapõ Bölgedeki demografik yapõ, nüfus potansiyeli olarak değerlendirilen kentsel dinamizme göre değişiklikler göstermektedir. Trabzon ve Rize deki nüfus artõşõ bölgenin geri kalanõndan iki kat fazladõr. Giresun ve Gümüşhane ise daha düşük nüfus artõş oranlarõna sahiptir. Tarõmdõşõ kentsel ekonomi fazla çeşitlilik içermemektedir. Üstelik tarõm kentlerde dahi önemli bir faaliyet olarak göze çarpmaktadõr. DOKAP bölgesinde yarõ zamanlõ çiftçilik oldukça yaygõndõr ve kesin göç eden insanlar bile çiftçilikle uğraşõrlar. Kentsel sanayi yapõsõnõn istihdam kapasitesi kõrsal alanlardan göç edenleri emecek büyüklükte değildir. Dolayõsõyla DOKAP bölgesinden yoğun oranda dõşa göç vardõr. DOKAP bölgesi uzak ve kõsmen izole edilmiş olabilir ancak bölge insanõ çok hareketlidir. Bölge ekonomisi 1980 lerde az gelişmişti. Bu dönemde, yalnõzca gõda imalatõ, içecek, tütün, kağõt ve kağõt ürünleri, yan metal sanayii gibi bazõ alt sektörlerde bir gelişme kaydetmişti lerdeki kriz, küçük ölçekli sanayilerin yeniden yapõlanmasõna yol açtõ ve bunlar ekonomik çevrede meydana gelen değişikliklere adapte oldular. DOKAP bölgesindeki iş yerlerinin yüzde 42 si son on yõlda kuruldu (bunlarõn yüzde 45 i Trabzon dadõr). Bölgede 5 ile 50 işçi çalõştõran küçük çaplõ atölyelerden oluşan sanayiler bu tür işletmelerin yüzde 75 ini oluşturmaktadõr Göç Uzun yõllara yayõlmõş bir göç geçmişi nedeniyle, bölgede zincirleme göç hareketi hakimdir. Hemen hemen herkes batõ metropollerine yerleşmiş bir kaç akrabaya sahiptir. Bu akrabalarõn varlõğõ göçü cesaretlendirmekte ve yeni göçmenleri teşvik etmektedir. Önceden göçmüş olanlar, yeni gelenler için bir tampon işlevi görmektedir. 1-13

31 Hane reisine yakõnlõğõ Köy dõşõnda yaşayan akrabalar İlk akraba (%) İkinci akraba (%) 3.cü akraba (%) Oğlu 46 (24.7) 36 (27.2) 27 (34.6) Kõzõ 29 (15.5) 27 (20.4) 18 (23.0) Kardeşi 71 (38.1) 39 (29.5) 18 (23.0) Kuzen 17 (9.1) 13 (9.8) 6 (7.6) Amca/Dayõ 18 (9.6) 7 (5.3) 2 (2.5) Hala/ teyze -- 5 (3.7) 2 (2.5) Diğer 5 (26.8) 5 (3.7) 5 (6.4) Toplam 186 (100.0%) 132 (100.0%) 78 (100.0%) Kaynak: Kõr Hane anketi Bölge, hareketli bir nüfusa sahip olmasõyla ünlüdür ve bu hareketlilik örneklem haneleri için de geçerlidir. Çocuklarõ, çalõşmak ya da okumak için sürekli olarak bölge dõşõnda, batõ illerinde, yaşayan ailelerin oranõ çok yüksektir. Kõrsal hanelerin üçte ikisinin çocuklarõ köy dõşõnda yaşamaktadõr. Bu grubun üçte birlik bir bölümü ise bölge dõşõndadõr. Kentsel haneler içinde çocuklarõ bölge dõşõnda olanlarõn oranõ beşte bir düzeyindedir. Çocuklarõn dõşõnda, hemen hemen her aile, kalõcõ göç etmiş olan bir ya da daha çok yakõn akrabaya sahiptir. Göçler temel olarak ekonomik nedenlere dayanmakta; bunu, kamu hizmetlerinin eksikliği ve sosyal hayatõn yetersizliği gibi nedenler izlemektedir. Görüşülen hane reislerinin göç planlarõ sorgulandõğõnda, kentsel kesimde beşte bir; kõrsal kesimde ise dörtte bir düzeyinde bir göç niyetiyle karşõlaşõlmõştõr. Göçün hedefi olan iller genellikle batõ metropolleri; özellikle de İstanbul ve Bursa illeridir. Bölge dõşõna göçün bir özelliği de, yaş ve cinsiyet açõsõndan seçici bir karakter taşõmasõdõr. 14 yaş altõ bağõmlõ nüfus açõsõndan DOKAP ve Türkiye ortalamalarõ arasõnda önemli bir fark olmamasõna karşõlõk, yaşlõ bağõmlõ nüfus oranõ DOKAP ta daha yüksektir. Bu durum, bölgenin, ülke ortalamalarõnõn üzerinde bir yaşlõ nüfusu barõndõrdõğõnõ gösterir. Yüksek göç oranlarõnõn yol açtõğõ bu durum, göçen nüfusun ağõrlõkla aktif yaş grubundaki genç erkeklerden oluştuğunu da göstermektedir. Özellikle bölgedeki kõrsal haneler, gençlerini kentsel alanlara göndermiş yaşlõlardan oluşmaktadõr. 1-14

32 Köy dõşõnda olma nedenleri Neden Ilk akraba (%) 2.ci akraba (%) 3.cü akraba (%) İş 137 (73.6) 89 (67.9) 55 (72.4) Evlilik 46 (24.7) 40 (30.5) 23 (32.3) Eğitim 3 (1.6) 2 (1.5) 1 (1.4) Toplam 186 (100.0) 131 (100.0) 71 (100.0) Kaynak: Kõr Hane anketi Göç, DOKAP bölgesindeki fazla nüfusun hayatõnõ sürdürebilmesi için bir uyum mekanizmasõdõr. Göç istikameti genellikle en gelişmiş bölgelerin metropollerine doğrudur. DOKAP bölgesinden dõşarõ göç, görece olarak az gelişmiş bir tarõm bölgesinden ülkedeki daha gelişmiş kentsel alanlara olan nüfus hareketi olarak tanõmlanabilir. Dõş göç veren asõl yerler kõrsal alanlardõr. Özellikle bölgenin dağlõk kesimlerinde dõş göç oranõ oldukça fazladõr. Kõyõ kesimlerinde ise iç göç daha yaygõndõr. Saha çalõşmasõnõn sonuçlarõna göre, kõrsal haneler çocuklarõnõn geleceğini köyde değil kentte görmektedirler. Bununla birlikte, bu tesbitten kõrsal kesimin gelecekte tümüyle boşalacağõ sonucu çõkarõlmamalõdõr. Görüşülen hane reisleri, aile işletmesini sürdürmek üzere en az bir oğullarõnõn tarõmsal beceri edinmesini istemektedirler. Kendileri de, tarõmsal kalkõnma projelerinde rol almaya isteklidirler. Göç, DOKAP bölgesinin az gelişmişliğinin hem sonucu hem de nedenlerinden biri olarak gösterilir. Bu analiz, mevcut durumu kõsmen açõklamaktadõr. Başka bir açõdan bakõldõğõnda, göçün ulusal ve uluslararasõ iş pazarõna başarõyla eklemlenmenin bir yolu olduğu ve böylece ülkenin geri kalanõyla canlõ ilişkileri mümkün kõldõğõ da söylenebilir. Nitekim batõdaki metropollerde DOKAP kökenli bir çok başarõlõ girişimci vardõr. Bilindiği gibi DOKAP insanõ inşaat işlerinden pastacõlõğa kadar olan çok geniş ve değişik alanlardaki dehalarõyla tanõnõr. Göç eden insanlarõn bir diğer önemli özelliği de bölgeleriyle olan sosyo-kültürel bağlarõnõ koparmamalarõdõr. Bu, örnekleri görülmeye başlandõğõ gibi, DOKAP bölgesine yapõlacak olasõ yatõrõmlarõn da bir göstergesidir. Bununla birlikte, bu tür sermaye dönüşü günümüzde çok sõnõrlõdõr. Göçün maddi kazanõmlarõ birey ya da aile düzeyinde tüketilmekte ve bölge düzeyinde üretken bir katkõya dönüşmemektedir. Bunun temel nedeni de, yatõrõm için bölgede uygun bir zeminin bulunmamasõdõr. Ayrõca, DOKAP bölgesinden, özellikle aşağõ kesimlerdeki köylerden yapõlan göç yarõ-refah göçü olarak tanõmlanabilir. Bir başka deyişle, Doğu ve Güneydoğu Anadolu örneklerinde görüldüğü gibi, umutsuz durumda olan insanlarõn göç etmesine benzer bir durum DOKAP için söz konusu değildir. Özellikle tarõm sektöründe DOKAP bölgesinde hakim olan sert topoğrafik koşullardan dolayõ eksik olan yatõrõm fõrsatlarõ, insanlarõ, özellikle de kõrsal alanda yaşayanlarõ, paralarõnõ 1-15

33 üretim dõşõ alanlarda kullanmaya (ev almak, çocuklarõnõ kentlerde okutmak, vb.) yöneltmektedir. Çocuklarõna iyi bir eğitim sağlayarak, bir anlamda, onlarõn geleceğine yatõrõm yapmaktadõrlar. Bunun sonucunda, okuyan çocuklar büyüdüğünde kentte yaşamayõ ve çalõşmayõ tercih etmektedir. DOKAP bölgesinden göç eden insanlarõn batõ metropollerinde sadece işçi olarak değil aynõ zamanda da girişimci olarak başarõlõ olmalarõnõn nedeni budur. Bu insanlar genellikle Doğu Anadolu göçmenlerine oranla daha becerili ve daha iyi eğitimlidirler. Üstelik ellerinde belirli miktar da ekonomik birikim vardõr ve bu nedenle pazarlõk güçleri daha fazladõr. Ayrõca bu göçmenler köylerinde kalarak tarõmsal faaliyeti yürüten akrabalarõnca da desteklenmektedirler. 2.4 DOKAP Bölgesinde Kadõnlar Bölgede, kadõn okuma-yazma bilmezlik oranõ özellikle kentsel alanlarda ulusal ortalamalardan daha düşüktür. Kõrsal kesimdeki kadõnlar arasõnda bu oran yüksek olmakla birlikte, kocalarõ kentlerde geçici olarak çalõşõrken DOKAP bölgesi kadõnlarõ aileyi ve tarlayõ idare etme tecrübesini edinmişlerdir ve bu nedenle zor şartlara alõşkõn ve beceriklidirler. İstihdam koşullarõ bölümünde anlatõldõğõ gibi, DOKAP bölgesinde kadõnlarõn istihdamõ tarõm sektörüyle sõnõrlõdõr. Bütün illerde kadõnlarõn yüzde 90 õnõndan çoğu tarõm sektöründe çalõşmaktadõr. Bu oran Gümüşhane de yüzde 94,5, Rize de yüzde 95,2 ve Bayburt ta yüzde 96,5 tir. Kadõnlarõn diğer sektörlere katõlõm paylarõ sadece yüzde 7,6 dõr (imalat sektöründe yüzde 3, kamu hizmetleri ve sosyal hizmetlerde yüzde 3,3). Öte yandan, kõrsal alanlarda kadõnõn üretime katkõsõ erkeklerden daha fazladõr. Özellikle, bitki üretimi, hayvancõlõk ve hayvan ürünlerinin yapõmõ gibi faaliyetlerde kadõnlarõn payõ erkeklerin çok üzerindedir. Cinsiyet ayõrõmõnõn işlemediği, ya da tersine işlediği kõrsal üretim daha çok bir kadõn işi gibidir. Yalnõzca tüketim değil aynõ zamanda bir üretim birimi olan haneye ilişkin aktiviteler kadõnlar tarafõndan üstlenilirken, kamusal alanda gerçekleşen faaliyetler erkeklerce yerine getirilir. Bir başka deyişle, kõrsal alandaki cinsler arasõ rasyonel işbölümü, sözkonusu faaliyetin kamusal ya da özel alana ilişkin olup olmadõğõna göre şekillenir. Küçük kasabalarda tarõmla uğraşan aileler de aynõ yolu izler. Tarõm-dõşõ, kentsel istihdamda ise, kadõnlarõn varlõğõ istisnai bir durumdur. Sosyal çalõşma örneklemindeki kadõnlardan yalnõzca altõda biri kentsel istihdamõn parçasõdõr. Aslõnda, hem kõrsal hem de kentsel alanda aynõ rasyonalite egemendir: kadõn haneye ilişkin faaliyetlerle meşgul olurken, erkek eve ekmek getirmek için hane dõşõnda çalõşõr. Uyuşmazlõk, kõrsal üretim ve hanenin yapõsõndan kaynaklanmaktadõr. Kenttekinin aksine, kõrsal hane aynõ zamanda bir üretim birimidir. Ya da, kõrsal alanda üretim kamusal alanda değil, özel ev alanõnda ya da çevresinde gerçekleşir. Kõsaca, kõrsal alanda ev işleri, 1-16

34 kentsel kadõnõn gündelik işlerinin aksine, bir değer yaratõr ve ekonomik bir anlama sahiptir. Kentsel istihdamõnõn yapõsal zorluklarõnõn yanõsõra, kadõnlar bir de eşlerinin geleneksel yaptõrõmlarõnõ göğüslemek zorundadõrlar. Saha çalõşmasõnõn sonuçlarõna göre, erkeklerin yüzde 60 õ eşlerinin ev dõşõnda çalõşmasõna karşõdõrlar. Miras bölüşümü konusundaki gelenekler de, yine, cinsiyet ayõrõmcõ bir yapõda ve kadõnlarõn toplumsal gücünü azaltõcõ niteliktedir. Hem kõrsal hem de kentsel örneklemdeki kadõnlar mirastan ya hiç pay almamõş ya da erkek kardeşlerinden daha az pay almõşlardõr. Bununla birlikte, her iki yerleşim birimindeki şimdiki nesil aileler, gelecekte çocuklarõ arasõnda böyle bir ayõrõm yapmayarak eşit bölüşüm uygulayacaklarõnõ belirtmişlerdir. 2.5 Önemli yerel değerler Hem kõrsal hem de kentsel hane reisleri, ahlaklõ ve şerefli olmayõ en önemli yerel nitelikleri olarak belirtmişlerdir. Bunu, sosyo-kültürel özellikleri ve sosyal dayanõşmaya verdikleri önem izlemiştir. Özellikle şeref/onur ve ahlaki değerlere yaptõklarõ vurgu, bölgedeki geleneksel ya da yarõ-modern yapõnõn bir tezahürü olarak ele alõnabilir. Öte yandan bu durum, geleneksel ve modern tarzlarõn başarõlõ bir eklemlenmesi olarak da yorumlanabilir. Bölge insanõnõn kendi kendini değerlendirişi olumlu yöndedir ve kendilerine çoğunlukla pozitif özellikler atfetmişlerdir. Örneklemdeki hane reisleri gururla geleneklerine bağlõ olduklarõnõ belirtmişlerdir. Ne var ki, bu geleneklerin neler olduğu konusuna gelince, feodal şeref kavramõnõn dõşõnda bir şey söyleyen pek olmamõştõr. 1-17

35 BÖLÜM 3. SOSYAL ÇEVREYE İLİŞKİN TEMEL KONULAR Saha çalõşmasõnõn sonuçlarõna göre, kõrsal ve kentsel alanlar benzer sorunlarla karşõ karşõyadõr. Altyapõ yetersizlikleri, her iki yerleşim biriminde en çok şikayet edilen konularõn başõnda gelmektedir. Aynõ biçimde, işsizlik ya da yeterli toprağa sahip olmama gibi ekonomik sorunlar her iki grupta da ortaktõr. Kent sakinleri için sõnõrlõ sosyo-kültürel atmosfer bir başka önemli şikayet alanõdõr Nüfus Kaybõ ve Yaşlanma DOKAP bölgesi kõrsal alanõnõn sosyo-ekonomik yapõsõndaki sosyal değişiklikler, nüfus kaybõnõ da beraberinde getiren sõnõrlõ istihdam olanaklarõ ve yetersiz gelir kaynaklarõnõn sebep olduğu dõş göçten kaynaklanmaktadõr. Yetişkin ve genç erkeklerin tarõmsal faaliyetlerden, hayvancõlõktan ve diğer küçük gelir kaynaklarõndan elde edilen yetersiz gelir sebebiyle kõrsal alanlardan kentlere mevsimlik ve kalõcõ göçü devam eden bir süreçtir. Köylülerin kalõcõ ve mevsimlik göçlerinin başlõca nedenlerinden biri hanelerine ek gelir getirebilmektir. Bunlarõn sonucunda toplumsal gelişmeyi olumsuz etkileyen ekonomik faaliyetlerde durgunluk, günlük hayattaki toplumsal faaliyetlerin aksamasõ, yetersiz toplumsal altyapõ, doğal çevrenin ihmali, yetersiz sosyal güvenlik ve kadõnlara ve yaşlõlara binen aşõrõ yük gibi hususlar ortaya çõkmaktadõr. 3.2 Bireycilik-Lokalizm DOKAP insanõ genelde iki zõt özelliği içinde barõndõrõr; olumlu girişimci özellikleri (cüretli, becerikli, enerjik, zeki, istekli, cesur,vb.) ve olumsuz kişilik özellikleri (bencil, şüpheci, inatçõ, kendine fazla güvenen, sinirli, vb.). Bu iki özelliğin birarada bulunmasõndan dolayõ insanlar geleneksel olarak kişisel çevreleri ve aileleri dõşõnda kalanlarla ilişki kurmakta isteksizdirler. Bu durum, ekonomik çõkar söz konusu olduğunda bile işbirliğini imkansõz kõlar. Bir başka deyişle Karadeniz insanõ o kadar bireyci ve kendine dönüktür ki, küçük gruplar kurarak bir arada çalõşma potansiyelleri oldukça düşüktür. Ayrõca herkes kendi kendisinin patronu olmasõ nedeniyle toplumda lider eksikliği vardõr ve toplumsal dayanõşma sõnõrlõ ve seyrektir. Toplum içerisindeki mikro düzeydeki bu kendine dönüklük, makro düzeyde toplumlararasõ kendine dönüklüğe dönüşmektedir. Bunun sonucunda DOKAP bölgesinde güçlü bir lokalizme neden olmaktadõr. DOKAP insanõ kendi topluluğunun dõşõnda olduğunda, özellikle komşu bölge topluluklarõna karşõ husumetini ifade etmesi sözkonusu olduğunda, güçlü bir dayanõşma sergiler. Bu tür çatõşmalar kamu kaynaklarõnõn aktarõlmasõna bile engel olabilmektedir. Değişik seviyelerdeki anlaşmazlõklara örnek olarak, Ordu-Giresun, Giresun-Bulancak, Ünye-Fatsa, Ordu-Giresun-Trabzon, Trabzon-Rize, Beşikdüzü-Vakfõkebir ve Gümüşhane-Bayburt arasõ çekişmeler gösterilebilir. 1-18

36 3.3 Kentlerin Geçici Sakinleri: Kalõcõ İkametgahõn Belirsizliği Kentsel alanlarda (kasabalarda ve şehirlerde) yaşayan üç farklõ grup vardõr: Kalõcõ kent sakinleri: Bölgede kõrsal alanla direkt bağlantõlarõ yoktur. Bu kesimlere olan ilgileri dinlenme ve gezi amaçlõdõr. Geçici kent sakinleri: Kõrsal kökenli olup eğitim dönemlerinde kentte yaşayan insanlardõr. Genellikle bazõ aile üyeleri kõrsal alanda yaşamaya devam etmektedirler. Bu çeşit geçici ikametgahõn başlõca nedenleri kõrsal alandaki dağõnõk yerleşimlerden dolayõ okullara ulaşõmõn zor olmasõ ve/veya bazõ az nüfuslu kõrsal yörelerde okullarõn kapatõlmasõdõr. Geçici kõrsal alan sakinleri : Kentlere göç etmiş olup kõrsal alanla direkt bağlarõnõ koparmamõş insanlardõr. Örneğin köyde bir ikinci evleri, tamamõna veya bir kõsmõna sahip olduklarõ tarlalarõ, birlikte yaşayabilecekleri yakõn akrabalarõ olabilir. Genellikle yaz mevsimini köyde geçirirler. Bu grup içerisinde iki çeşit aile vardõr. Birincisi köyü tamamõyla terketmiş ailelerdir (genellikle yüksek gelirli işadamlarõnõn aileleri). Bunlarõn topraklarõ ücretli işçiler veya kiracõlar tarafõndan işlenir. Bu aileler için köy, gezi ve dinlenme alanõdõr. İkinci grup aile ise düşük gelirli aile tipidir. Bunlar için kõrsal gelir önemli bir destek teşkil eder. Hayvancõlõk ve bahçecilik gibi tarõmsal faaliyetleri kentte de sürdürürler. Kõyõ illerinde, kentlerde yaşayan nüfusun yarõsõndan fazlasõ yukarõdaki son iki kategoriye girer. İç kesimlerde kõrsal yerleşimlerle bağlantõlar kõyõ bölgesine oranla daha azdõr. Kasaba ve şehir sakinlerinin bu bölünmüş yapõsõ aşağõda sõralanan bazõ olumsuzluklarõ beraberinde getirir: - Kentlerde geçici olarak yaşayan insanlar kendilerini yaşadõklarõ yere ait hissetmezler ve yerleştikleri yerin kültürel, tarihi ve çevresel değerlerini takdir etmezler. - Geçici kent sakinleri bağlõlõk hissi duymadõklarõndan şehir imkanlarõnõ düşünmeden ve karşõlõğõnõ ödemeksizin tüketirler. - Geçici göçmen özelliği taşõyan bu insanlar yaşadõklarõ çevreye önem vermezler. Hiç bitmeyen inşaatlar düşünüldüğünde, DOKAP bölgesinin en belirleyici özelliklerinden birinin şehirlerdeki fiziksel çevrenin düşük kalitesi olduğu anlaşõlõr. Unutulmamalõdõr ki, konut kalitesi kent çevresinin bir göstergesidir ve yapõlaşma tarzõ, hayat şartlarõnõn temel belirleyicisi ve sakinlerinin özelliklerinin temel yansõtõcõsõdõr. Bu anlamda DOKAP bölgesi insanõnõn olumlu bir niteliğe sahip olduğu söylenemez. - Topluluk dayanõşmasõ çok zayõftõr. İnsanlar kentsel ve sosyal konulara ilgisizdir. Bu, sürdürülebilir toplum kalkõnmasõ için bir engeldir. 3.4 Durağan Sosyal ve Kültürel Çevre DOKAP bölgesindeki mevcut sosyal, kültürel ve rekreasyonel faaliyetlerin çeşitliliği, yoğunluğu ve kalitesi kentlerde cazip sosyo-kültürel ortamlar yaratmak 1-19

37 için yeterli değildir. Üstelik kent nüfusunun önemli bir bölümü yaşadõklarõ yerlerdeki olanaklardan memnun değildir. İnsanlarõn sosyal ve kültürel imkanlara daha iyi erişebilmek için kentlere göç etmelerine rağmen, kentler onlarõn bu beklentilerine cevap verememektedir. Sosyal altyapõ ve örgütlenme yetersizdir. Trabzon ve Ordu, zengin tesis ve imkanlarõyla diğer illere göre daha iyi durumdadõr. Bu durağan sosyal ve kültürel çevre, DOKAP bölgesinin temel sosyal ve ekonomik sorunlarõndan birisi olan vasõflõ işgücünü ve profesyonel kent hizmetlerini bölgeye çekememesinin veya bölgede tutamamasõnõn da nedenidir. Bu sorun Ordu ve Trabzon illeri için de geçerlidir. Sağlõk, eğitim, sanayi gibi birçok sektörde dolayõsõyla da kentlerdeki yaşam kalitesi üzerinde de olumsuz etkileri vardõr. 3.5 Kadõnõn Kentlerdeki Rolü Kentlerde, özellikle belli kategorilerde (kalõcõ sakinler ve birtakõm geçici kõrsal alan sakinleri), kadõnõn iş gücüne katõlõmõ oldukça sõnõrlõdõr. Kadõnlarõn çok küçük bir bölümü bazõ kentsel işlerde çalõşmaktadõr. Aslõnda kadõnlarõn yarõsõndan fazlasõ çalõşmaya isteklidir ve aynõ zamanda kocalarõ tarafõndan da desteklenmektedir ancak çalõşma hayatõnda kendilerine yer bulamamaktadõrlar. Eğer iş hayatõna daha fazla girebilirlerse, kadõnlarõn annelik ve ev hanõmlõğõ gibi kendilerine özgü ve kişisel olarak nitelendirilen özellikleri toplumsal özellik halini alacaktõr. Böylece toplumsal altyapõ ve kentlerde kadõnlarõn hizmet beklentileri değişecektir. Düşük oranda olmakla birlikte bazõ kadõnlar, iş dünyasõna direkt girmeden evlerinde ürettikleri mallarõ enformel kanallarla satmak yoluyla aile ekonomilerine katkõda bulunmaktadõrlar. Bu iş türü düzensizdir ve güvenli değildir. Geliştirilmesi ve yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Öte yandan yarõ göçmen kent sakinleri içerisinde kadõnlar, köylerinin uzaklõğõna ve ulaşõlabilirliğine bağlõ olarak en azõndan ayda bir kere kõsa süreli de olsa köye gidip geleneksel kõrsal görevlerini yerine getirmektedirler. 1-20