İŞ KAZASI Toplumsal bir oluşum içinde önceden planlanmayan, bilinmeyen ve kontrol dışına çıkan aynı zamanda çevresine zarar verebilecek nitelikteki olaya "kaza" denir. Bu genel bir tanımdır ve görüldüğü gibi zarar oluşması şart değildir. Herhangi bir olayın zarar verebilecek olması, kaza kabulü için yeterlidir. Ancak, hukuk açısından bir olayın kaza olarak değerlendirilebilmesi için, olayda herhangi bir zarar söz konusu olmalıdır. Zarar insana yönelikse ceza hukuku ve genel hukuk, mala yönelikse genel hukuk kapsamına girer.
İŞ KAZASI 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 13. maddesine göre, iş kazası; a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özüre uğratan olaydır.
İŞ KAZASI Bu yasa hükmüne göre, yapılan işle kazalar arasında neden sonuç bağlılığını beş madde halinde ve kesin hatlarla belirtilmiş ve takdire yer bırakmamıştır. Bu maddeler arasında özellikle ilk madde biraz tartışılan bir hüküm getirmektedir. İşyerinde öğle tatilinde spor yapan bir insanın yaralanmasının bir iş kazası olup olmadığı bir tartışmalı bir konudur. Üçüncü madde yani başka bir yerde görevlendirmeye örnek olarak, çıkan bir orman yangınını söndürmek için gönderilen çalışanın yaralanması halinde iş kazası kapsamında olmaktadır.
İŞ KAZASI İş kazası, Uluslararası Çalışma Örgütüne (ILO)göre; Önceden planlanmamış, bilinmeyen ve kontrol altına alınamamış olan etrafa zarar verebilecek nitelikteki olaydır, Dünya Sağlık Örgütüne (WHO) göre ise; Önceden planlanmamış çoğu kişisel yaralanmalara makinelerin ve araç gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olaydır şeklinde tanımlanmaktadır.
Kaza Çeşitleri İş kazaları değişik yerlerde olabilir. Sınıflandırma kazanın olduğu yere göre değil, sonuçlarına göre yapılır. Genel olarak, zararın ağırlığına, kazanın ve yaralanmanın cinsine göre yapılır. A.) Yaralanmanın Ağırlığına Göre Sınıflandırma: 1- Yaralanma ile sonuçlanmayan kazalar, 2- Bir günden fazla işten uzaklaşmaya gerek olmayan kazalar, 3- Bir gün ile yirmi gün arasında tedavi gerektiren kazalar, 4- Yirmi günden fazla tedavi gerekli olan kazalar, 5- Sürekli iş göremezlik veya ölümle biten kazalar.
Kaza Çeşitleri B.) Yaralanmanın Cinsine Göre Sınıflandırma : 1 - Baş,göz ve boyun yaralanmaları. 2- Dış beden kazaları. 3 -Kol, el ve parmak yaralanmaları 4- Ayak ve bacak yaralanmaları 5- İç organ kazaları. 6- Ruhsal ve sinirsel tahribat
Kaza Çeşitleri c.) Kaza Cinsine Göre Sınıflandırma : 1- Düşme, İncinme, 2- Parça veya malzeme düşmesi, 3- Göze bir şey kaçması, 4- Yanma ve patlamalar, 5- Makine Kazaları, 6- El Aletleri Kazaları, 7- Elektrik kazaları, 8- Zehirlenme, boğulma, 9- Sıkışma, ezilme.
İş Kazaları Oluşum Teorileri İş kazalarının oluşumu ile ilgili çeşitli teoriler bulunmaktadır. Bu teoriler iş kazalarının meydana gelme sebeplerinin açıklamaktadır. Böylece iş güvenliği çalışmalarına yön verilmesine yardımcı olacaktır. Başlıca iki kaza oluşum teorisi 1. Domino Teorisi 2. Heinrick iş güvenliği aksiyomları
Domino teorisi Kaza, dıştan ve ani bir etkiyle meydana gelen ve kişilere zarar veren istenmeyen bir olaydır. Kazanın oluşumunu inceleyen araştırmacıların, ilginç bir açıklama örneği olarak dik duran domino taşları modelini kullandıkları görülmektedir. Bu modele göre, kaza zinciri faktörleri şöyle sıralanmaktadır: 1.Doğa koşulları (doğal durum) 2.Kişisel eksiklikler veya özürler 3.Güvensiz durum ve davranışlar 4.Kaza 5.Zarar (ölüm veya yaralanma)
Domino teorisi Bu teoride olaylar beş domino taşının arka arkaya sıralanarak, birbirini düşürmesine benzetilerek açıklanmıştır. Her kaza beş tane temel nedenin arka arkaya dizilmesi sonucu meydana gelir, buna Kaza Zinciri de denir. Şartlardan biri gerçekleşmedikçe bir sonraki gerçekleşmez ve dizi tamamlanmadıkça kaza meydana gelmez.
Domino teorisi 1-Doğa Koşulları (Doğal Durum): İnsanın doğa şartları karşısında yaratılıştan gelen zayıflığı kazaların ilk temel sebebidir. Eğer insanlar tabiat karşısında bu kadar zayıf olmasaydı kazalar olmazdı. Bu sebeple kazalar tam olarak önlenemez. 2-Kişisel özürler: Dikkatsizlik, pervasızlık, tedbirsizlik, asabiyet, dalgınlık, önemsemezlik ve ihmal gibi kişisel kusurlar kazaların ikinci temel sebebidir. Eğitim ve disiplinle kısmen önlenebilir. Bu kusurlar zayıflığın kişisel boyutu olup, şahsın yanlış ya da gereksiz hareket yapmasına neden olur.
Domino teorisi 3-Güvensiz Durum ve Davranışlar: İnsanın şahsi kusurlarının bir kazaya sebep olması için tehlikeli şekilde hareket etmesi gerekir. Ancak yalnız başına tehlikeli harekette bir kazaya sebep olmaz. Kazanın meydana gelmesi için birde tehlikeli durumun bulunması şarttır. Kaza ancak bu iki hususun aynı anda üst üste gelmesi hallerinde oluşur. 4-Kaza: Yukarıda belirtilen üç unsurun arka arkaya gelmesi de önceden planlanmayan ve bilinmeyen, zarar vermesi muhtemel bir olayın meydana gelmesi için kafi değildir. Bir de kazanın bütün unsurları ile gerçekleşmesi, yaralanma ya da zararın meydana gelmesi için kaza olayına ihtiyaç vardır. Bu da kaza zincirinin dördüncü halkasını teşkil eder.
Domino teorisi 5-Zarar (Ölüm veya Yaralanma): Bir kazanın kaza tanımındaki durumuna gelmesi için Ölüm veya Yaralanma safhasının da bulunması gereklidir. Bu husus kaza zincirinin son halkasıdır.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları Heinrich, iş güvenliği çalışmalarının 10 temel aksiyona göre yapılmasının çalışmaların etkili olması açısından önemli olduğunu belirtmiştir. Bu 10 kurala iş güvenliği temel prensipleri diyoruz. Bu prensipler bilimsel bir çalışma çerçevesinde yürütüldüğü takdirde istenilen sonuçlar elde edilebilir. Bu 10 aksiyon temel ilkeler :
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 1.İlke - Tehlikeli hareket ve tehlikeli durumların önlenmesi: İş güvenliği bilimi, kazaların önlenmesi çalışmasında kaza zincirinin 3.halkası olan tehlikeli hareket ve tehlikeli durum'u asli faaliyet alanı olarak benimser. Kaza zincirinin 3.halkası olan tehlikeli hareket ve tehlikeli durum zincirin en zayıf halkasıdır. Çünkü 1 ve 2. halkalar insan ile ilgili hususlardır ve iş güvenliği bilimi insan ile uğraşmanın etkili sonuçları olmayacağını kabul eder. Bu nedenle iş güvenliği sorumlularının ilk yapacağı iş tehlikeli hareket ve tehlikeli durumları tespit ederek bunları ortadan kaldırmaya çalışmalıdırlar.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 2.İlke - İş kazalarının % 88'i tehlikeli hareketlerden, %10'u tehlikeli durumlardan, %2'si kaçınılmaz ve sebebi bilinmeyen) hareketlerden kaynaklanmaktadır. Bu prensip iş güvenliği sorumlularının özellikle tehlikeli hareketler üzerinde yoğunlaşmalarının gerektiğini açıkça göstermektedir.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları Tehlikeli hareketler olarak; Emniyetsiz çalışma, Gereksiz hızlı çalışma, Emniyet donanımı kullanılmaz duruma sokma, Alet ve makineleri tehlikeli şekilde kullanma, Emniyetsiz yükleme, taşıma, istifleme, Emniyetsiz vaziyet alma, Tehlikeli yerlerde çalışma, Şaşırma, kızgınlık, üzgünlük, telaş, şakalaşma vb. Kişisel koruyucuları kullanmamak
Heinrich iş güvenliği aksiyomları Tehlikeli Durumlar olarak da; Uygun olmayan koruyucular Koruyucusuz çalışma Kusurlu alet, makine, teçhizat kullanma Emniyetsiz yapılmış alet ve makineler Yetersiz- bakımsız bina, alet ve makineler Yetersiz ya da fazla aydınlatma Yetersiz havalandırma Emniyetsiz yöntem ve şartlar
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 3.İlke - Kaza sonucu meydana gelebilecek zararın büyüklüğü kestirilemez, bu tamamen tesadüflere bağlıdır. Burada; yapılan çalışmalar ile kazayı hafif atlatmak değil, kazayı meydana getiren sebeplerin ortadan kaldırılmasının doğru olacağına işaret edilmektedir. Yapılan istatistikler, kazaların %50'sinin kolayca önlenebileceğini, %48'inin ancak etüd ve metotlu bir çalışma ile önlenebileceğini, % 2'sinin de önlenmesinin mümkün olamayacağını göstermiştir. 4.İlke - Ağır yaralanma ya da ölümle neticelenen her kazanın temelinde 30 uzuv kayıplı ve 300 yaralanma meydana gelmeyen olay vardır. (1-30-300 oranı) Bu prensipten, özellikle "kazaya ramak kaldı" olaylarının nedenlerinin çok iyi incelenerek sebeplerinin ortadan kaldırılması gerektiği anlaşılmaktadır.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 1-30-300 kuralının önemli bir özelliği de bir işletmede olabilecek kazalar hakkında önceden tahmin yapma olanağını sağlamasıdır. İş kazaları istatistikleri yapılan işyerlerinde önceki yıllara göre elde edilen kaza sıklığı ve kaza ağırlığı oranları değerleri, bir sonraki yıl için yaklaşık tahmin olanağı verir.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 5.İlke - Tehlikeli Hareketlerin Nedenleri: İnsanın güvensiz hareketleri 4 ana nedene dayanır. İşçinin bünyeden ve yaradılışından gelen şahsi kusurları (dikkatsizlik, laubalilik, umursamazlık) Bilgi ve tecrübe yetersizliği Fiziki yetersizlik/uygunsuzluk Uygunsuz olmayan fiziki ortam koşulları Görüldüğü gibi insan önce güvensiz koşulları oluşturmakta, sonra bu koşullar nedeniyle kaza yapmakta veya meslek hastalığına uğramaktadır. Bu ilke kazaların %88 ini oluşturan güvensiz hareketlerin nedenlerini ve dolayısıyla önlem alırken hangi konular üzerinde durulması gerektiğini gösterir.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 6.İlke - Kazalardan korunma metodu: Kazalardan korunmak için aşağıda yazılı dört esas çalışma şekli uygulanır. A-MÜHENDİSLİK ÇALIŞMALARI: Tehlikeli Durumların Bilinmesi Tehlikeli Durumların Analizi Tedbirlerin Alınması Tedbirlerin Uygulanması Gerekli Kontrollerin Sağlanması
Heinrich iş güvenliği aksiyomları İş sağlığı ve iş güvenliğine yeni yaklaşımlar sonucu mevzuatımıza giren risk değerlendirmesi kapsamında bu başlıkları şu şekilde sıralayabiliriz. Tehlikelerin tanımlanması, Tehlikelerden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesi Riskleri önlemek veya azaltmak için kontrol tedbirlerinin belirlenmesi Kontrol tedbirlerinin uygulanması Kontrol tedbirlerinin sürekli olarak izlenmesi
B-İKNA VE TEŞVİK: Heinrich iş güvenliği aksiyomları Eğitim ve Öğretim Çalışmaları Çeşitli Yarışmaların Düzenlenmesi Uyarı Levhaları ve Afişler Propaganda Ödüllendirme/Özendirme
Heinrich iş güvenliği aksiyomları C-ERGONOMİDEN YARARLANMA: Yapılacak işe uygun işçi temini ve çalışanları biyolojik özellikleri ile kabiliyetlerine göre makine, tesis ve aletleri geliştirmek şeklinde ergonomi biliminin gerekleri yerine getirilmelidir. D-DİSİPLİN KURALLARI: İş güvenliğini sağlamada en son başvurulacak çözüm yolu disiplin tedbirlerine başvurulmasıdır.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 7.İlke - Kazalardan korunma yöntemleri ile üretim, maliyet, kalite kontrolü metotları benzerlik ve paralellik arz eder. İş güvenliğini sağlama metotları ile verimlilik ve kalite çalışmalarında kullanılan yöntemler arasında tam bir paralellik vardır. Bu yaklaşım özellikle Yönetim Sistemleri arasında oluşturulan benzerlikte de çok açık bir şekilde ortaya konulmuştur.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 8.İlke - İş güvenliği ile ilgili çalışmalara, konulacak kurallara ve atanacak tedbirlere üst düzey yöneticileri katılmalı ve sorumluluğa ortak olmalıdırlar. İş Güvenliği çalışmaları, sadece işyerinde bu amaçla görevlendirilen personelin gayret ve çabalan ile sınırlı olmamalıdır. Özellikle üst düzey yöneticilerin iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarına ilgi duymaları ve destek olmaları, diğer çalışanların iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarına pozitif katkısını artıracağı gibi, üst düzey yöneticilerin kendi koydukları kurallara örnek teşkil edecek şekilde uymaları da teşvik edici bir neden olacaktır.
Heinrich iş güvenliği aksiyomları 9.İlke - Formen, ustabaşı ve benzeri ilk kademe yöneticiler kazalardan korunmada en önde gelen personeldir. Bu prensipte; işyerinde işçiye en yakın ilk kontrol elemanının iş güvenliğini sağlama çalışmalarında ki önemi ile eğitim, ikna, teşvik ve disiplin çalışmalarının hangi seviyede yoğunlaştırılması gerektiğine işaret edilmektedir. 10.İlke - İş güvenliği çalışmalarına yön veren insani duyguların yanında, iş güvenliğinin sağlanmasında itici rol oynayan iki mali faktör vardır. I - Güvenli bir işletmede üretim artıp maliyet düşecektir. II - Kazalarda meydana gelen zarar yapılan ödemelerin yaklaşık 5 ( beş) katı olacaktır.