Uluslararası Sosyal Araşırmalar Dergisi The Journal of Inernaional Social Research Cil: 9 Sayı: 42 Volume: 9 Issue: 42 Şuba 206 February 206 www.sosyalarasirmalar.com Issn: 307-958 TÜRKİYE DE İHRACAT, İTHALAT VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİLERİNİN ANALİZİ ANALYSIS OF CAUSALITY AMONG EXPORTS, IMPORTS AND ECONOMIC GROWTH IN TURKEY İbrahim AKKAŞ Musa ÖZTÜRK** Öz Bu çalışmaa Türiye e 200Q3-204Q3 önemleri arası ihraca, ihala ve GSYH arasınai neenselli ilişileri analiz eilmee ve bu öneme sergilenen eonomi büyümee ihracaa ayalı büyüme eorisinin (expor-le growh heory) mi yosa ihalaa ayalı büyüme eorisinin (impor-le growh heory) mi geçerli oluğu es eilmeeir. Çalışmaa belirilen öneme ai üçer aylı GSYH, ihraca ve ihala verileri yapısal ırılmalar ve oğrusal zaman serisi yönemlerinen fayalanılara incelenmişir. Sonuç olara; Türiye eonomisinin merez banasının bağımsızlığını azanmasınan sonrai önemine ai büyümesinin expor-le growh heory en ziyae impor-le growh heory i oraya oyuğu görülmee ve buna göre e 980 e başlaılan yapısal önüşümün heefleiği ihracaa ayalı büyüme sraejisinin başarılı olmaığı, bilais, ihalaa ayalı bir büyümenin gerçeleşiği sonucuna ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: İhraca, İhala, GSYH, Neenselli Tesleri. Absrac In his suy, he causal relaionships beween expor, impor an GDP in Turey beween he 200Q3-204Q3 perios are analyse an i is ese wheher expor-le growh heory or impor-le growh heory is vali for he economic growh realize in his perio. Quarerly GDP, expors an impors aa for he menione perio were examine by srucral breas an linear ime series analyses. In conclusion;i is seen ha he growh of he Turey s economy in he perio afer he cenral ban earne is inepenence presens impor-le growh heory raher han expor-le growh heory an accoringly i is conclue ha he expor le growh sraegy aime by he srucural ransformaion iniiae in 980 was no successful, on he conrary, an impor-le growh was realize. Keywors: Expor, Impor, GDP, Causaliy Tess.. GİRİŞ Aam Smih in meşhur eseri Ulusların Zenginliği ne uluslararası icarein önemini vurgulamasıyla birlie ihracaın iisai büyümeye eisi yoğun bir şeile arışılmaya başlanmışır (Love an Chanr, 2005: 56). Buraan hareele ihraca ve büyüme arasınai ilişinin uluslararası icare eorilerinin oraya çıışı ile incelenmeye başlanığı ifae eilebilir (Lim an Ho, 203: 36). Uluslararası icare eorileri; neen ış icare yapılığı, sağlanan ayıp ve azançların neler oluğu, mal ve hizme aımlarının yönünü ve boyuunu incelemeeir. İisai önemler açısınan baılığına; Meranilis eorie eğerli maenlerin sounu arırma ış icarein emeli olara yer almışır. A. Smih in Mula Üsünlüler eorisine serbes icarein apalı eonomi uruma göre aha ârlı oluğu belirilmişir. Davi Ricaro nun Karşılaşırmalı Üsünlüler eorisine göre ise önemli olan üsünlüğün erecesiir. Neolasi ış icare eorisi e, eme maliyei yerine fırsa maliyei yalaşımını iame emee ve verimlili farlılılarının ış icarein oluşmasına yeerli oluğunu iia emeeir (Taım, 200: 2). Tenolojiyi ışsal abul een neolasi büyüme moellerinen sonra gelen yeni (içsel) büyüme moelleri ise enoloji eğişmenin içsel oluğunu varsaymaa ve bir ülenin icari açılı erecesinen eilenebiliğini ifae emeeir (Jin, 2000:6). Smih en bugüne gelen serbes icarei savunan ve liberal poliiaları benimseyen eorilerin öne çıan noası eonomilerin ışa açı olmasıır. Açı eonomilerin emele alınma sraejileri ihraca üzerineir (Aelman, 984: 938). İhracaa ayalı büyüme hipoezine göre açı eonomilere ihraca arışı, üreimi ve isihamı arırığı için eonomi büyümenin loomoifi veya iici gücüür (Ramos, 200:63). İhracaa ayalı büyüme hipoezini eseleyen ör emel eori yalaşım ileri sürülmeeir. Bunlaran ili, Keynesgil yalaşıma göre, ihraca arışının ış icare çarpanı yolu ile gelir arışına neen oluğuur. İincisi, öviz girisi ile sermaye malı ihalini finanse eme için ullanılmasıır. Üçüncüsü, reabein oramı ve ölçe eonomilerinin oluşumuna aıa bulunması ve böylece enoloji ilerlemeye ve büyüme yol açmasıır. Sonuncusu ise, poziif Arş. Gör., Marin Arulu Üniversiesi ĠĠBF, İisa Bölümü, ibramaas02@homail.com ** Arş. Gör., Şırna Üniversiesi ĠĠBF, İisa Bölümü, benim@homail.com - 329 -
ışsallılar azanırmasıır (Moosa, 999:903; Reppas ve Chrisopoulos, 2005:930; Dawson, 2006:890; Tein, 202:869). İhracaın eonomi büyüme üzerinei eileri başlılar haline şöyle sıralanabilir. İhraca; öncelile reabei arırır ve aran reabe aynaların ein ullanılmasını sağlayara verimliliği arırır. İinci olara ihraca arışı, yeni enolojilerin ele eilmesini ve yayılmasını sağlar. Üçüncüsü; ihraca özellile isiham ve üreim açısınan yeni fırsalar oraya çıarır. Dörüncüsü; ölçeğin yüselmesini sağlar. Beşincisi; öviz girisi sağlar ve bu şeile öemeler bilançosuna aıa bulunur (Abulu ve Terzi, 203: 44-45). Anca ihracaın sağlaması muhemel fayalarınan olayı eonomilerin ışa açılmaları her zaman başarılı sonuçlar oraya oymamaaır (Aelman, 984: 938). Eonomi büyüme ile ihraca arasınai ilişinin oluça girif olması yani fiya algalanmaları, yaırım ilimi, siyasi ararlar gibi birço neenen eileniyor olması hipoezin geçerliliğini sınırlanırmaaır (Dhawan an Biswal, 999: 525). Zaen ihracaa ayalı büyüme sraejini eneyen ülelerin hepsinin başarılı olmaığı, ışa açılan bazı ülelere ihraca yerine ihalaın arış göseriği ve buna bağlı olara a roni ış açı sorunlarının meyana geliği ve büyüme yolunun ehlieye giriği görülmeeir (Vos e. al., 2006: 4). Zira eonomi büyüme ve ihraca arasınai ilişi oluça armaşı bir yapıaır. Teori ara planı oluça erin olmasına arşın ihracaa ayalı büyüme hipoezine air çalışmaların yapılması oluça yeniir. Konuyla ilgili öncü çalışmalar İinci Dünya Savaşı sürecine ve sonrasına birço ülee yaygın biçime uygulanan ihal iamesine ayalı sanayileşmenin yani ışa apalı icare poliiasının ezavanajlarını oraya oymaya yöneliir (Awouse, 2008:63). Savaşın arınan ve özellile 960 lı yıllaran iibaren ışa açı icare poliiası uygulayan Hong Kong, Kore, Singapur ve Tayvan (Asya Kaplanları) ülelerinin sergileileri eonomi gelişme ihracaa ayalı büyüme hipoezini yenien güneme geirmişir (Tang e. al., 205: 229). İhracaa ayalı büyüme sraejileri ünya geneline yaygın olara ullanılmaya başlanığı sıraa Türiye; uygulanan ihal iameci poliialar, yaşanan rizler ve siyasal isirarsızlı neicesine önemli erecee öeme güçlüğü ve öviz arboğazları neicesine 70 sene muhaç hale gelmişir. Bir arafan öviz arboğazı yaşanıren iğer arafan baş göseren enflasyon 24 Oca 980 Kararları nın alınmasını açınılmaz hale geirmişir (Karlu, 2009: 222-224). Bu ararlar ile Türiye eonomisine önemli yapısal önüşümlere giilmiş, ışa önü ve ihracaa ayalı sanayileşme poliiası benimsenmiş ve ış icare önemli ölçüe liberalleşirilmişir (Özcan ve Özçelebi, 203: 2). Alınan ararlar liberal iisa felsefesine ayalıır ve IMF eseli oroos isirar poliialarınan oluşmaa, ışa apalı eonomi yapıan uzalaşara ihracaa önü bir sanayileşmeyi öngörmeeir (Eros ve Bersoy, 982: 63-64). Böylece ısa vaee emel eonomi problemlerin gierilmesi, uzun vaee ise Türiye eonomisine emel yapı aşlarını yerine ourma ve ihracaa ayalı bir büyüme ile eonomi isirarı sağlama amaçlanmışır (Karabıça, 2000: 55). 24 Oca 980 Kararlarıyla birlie Türiye eonomisine ihracaın, eonominin loomoif seörü haline gelmesi heeflenmişir (Toucu ve Yüce, 203: 49). Kararların arınan ihracaın önünü açma üzere, neoliberal anlayış çerçevesine, ço sayıa üzenleme yapılmışır. Kamu esiminin ış icare üzerinei müahaleleri azalılmış; ihraca, ihala ve ambiyo rejimlerine ölü eğişililere giilmişir. Gümrü ile urumlar vergisi oranları azalılara ve ihraca reilerine üşü faiz uygulanara ihraca eşvi eilmişir (Aalın, 2006: 84-85). Yapısal önüşüm poliiaları 989 yılına finansal serbesleşme veya iğer ifae ile yabancı sermaye hareelerinin amamen serbes bıraılması ile evam emiş, nihaye 200 yılının Mayıs ayına Türiye Cumhuriye Merez Banası nın bağımsızlığının anınmasıyla a şeillenmişir. Bağımsız para poliiasının uygulamaya girmesiyle birlie liberal poliiaların benimsenmesi ve üresel eonomi siseme enegrasyon amamlanmış, Türiye am anlamıyla ışa açı bir üle anlamına gelmişir. Bu çalışma apsamına merez banası bağımsızlığı sonrasınai veriler ullanılara Türiye nin 980 e uygulamaya oyuğu ihracaa ayalı büyüme hipoezinin geçerliliği es eilmişir. Dör bölümen oluşmaa olan çalışmaa girişi izleyen iinci bölüme araşırma verileri, araşırma yönemi ve bulgular ile uygulanan eonomeri yönemler haına bilgi verilmeeir. Son bölüm e yapılan sınamalar sonucuna ele eilen bulgular eğerlenirilmiş ve sonuç ısmına geçilmişir. 2. LİTERATÜR ÖZETİ Özellile iinci ünya savaşınan sonra gelişen eniler ile birlie ilgi uyanırmış olan ihracaa ayalı büyüme hipoezi (İHDB) oluça geniş bir lieraüre sahipir. Lieraüre icare rejimleri ve eonomi alınma onusuna il çalışmaların 970lerin sonralarına başlaığı görülmeeir. İHDB hipoezi hemen hemen her üle ve bölge için çeşili zaman ilimleri ve farlı meolarla incelenmişir. Yapılan çalışmalara çıan sonuçlar üç aegorie oplanabilir. Bunlar; ihracaa ayalı büyüme (İHDB), büyümeye ayalı ihraca (BDİH) ve ii yönlü neenselli ilişisiir (Abulu ve Terzi, 203: 44-45; Mahaevan an Suari, 2008:56). - 330 -
Yabancı lieraüre çeşili üle ve üle grupları için farlı zaman ilimi ve meolarla yapılan çalışmalaran öne çıanlara göz aılığına; Feer(983), Ram (985), Balassa (985), Marin (992), Afxeniou ve Serleis (2000), Smih (200), Awouse (2003), Abual-Foul (2004), Mamun ve Nah (2005) ve Herrerias ve Ors (200) un çalışmalarına göre İHDB hipoezi geçerliir. Shan ve Tian (998) ve Henriques ve Saorsy (996) ve Waihe v. (20) ye göre ise BDİH hipoezi geçerliir. Chow (987), Haemi-J (2002), Mah (2005), Chauhary v. (2007) ve Uin ve Noman (2009) a göre hem İHDB hem e BDİH hipoezleri geçerliir. Türiye için farlı zaman ilimleri ve meolarla yapılan çalışmalara baılığına ise; Demirhan (2005), Halıcıoğlu (2008), Bilgin ve Şahbaz (2009) ve Ispir v. (2009) in çalışmalarına göre İHDB hipoezi geçerliir. Yiğiim ve Köse (997), Tuncer (2002), Şimşe (2003), Karagöl ve Serel (2005) ise BDİH oluğu sonucuna varmışlarır. Bahmani-Osooe ve Domaç (995) ve Eroğan (2006) ise ii yönlü ilişinin oluğunu ifae emişir. Son olara Taşan (200) ve Gerni v. (2008) ihalaa ayalı büyüme oluğu sonucuna ulaşmışlarır. 3. METODOLOJİ Çalışmaa, Türiye nin 200Q3-204:Q4 önemine ai üçer aylı GSYİH (G), ihraca (X) ve ihala (M) verileri ullanılmışır. TUİK veri abanınan erlenen veriler üçer aylı olup oplam 53 gözlemen oluşmaaır. Belirli bir öneme air verilerin eni içlerine ve birbirleriyle ilişilerini analiz eme için serilerin urağanlığının es eilmesi ve gere uyulursa urağanlığın sağlanması geremeeir. Asi aire Granger ve Newbol un beliriği üzere üzmece regresyon problemi ile arşılaşılır i bu üzmece regresyonla ele eilen sonuç gerçeği yansımaan uzaır. Bu oğrulua çalışmaa il olara Dicey Fuller (Augmene Dicey Fuller: ADF) ve Phillips-Perron (PP) esleri ile verilerin urağanlı urumlarına baılmışır. Devamına Zivo-Anrews (ZA) ve Lee-Srazicich (LS) Tesleri yapılmış ve serilerei ırılmalar bulunmuşur. Arınan eğişenler arasınai neenselli ilişisi Granger neenselli, Toa- Yamamoo neenselli esleri yapılmış ve Boosrap esine geçilmişir. Son olara oluşurulan moel bir büün olara Ei-Tepi analizine abii uulmuş ve Varyans ayrışırması yapılara eğişenleri moel içine ne üzeye belirleyici oluları oraya onulma çalışılmışır. G = b + b X + b M + b DUM + ε 0 2 3 (Moel) Moele G GSYH yı, X ihracaı ve M ihalaı emsil emeeir. DUM ise ZA ve LS yapısal ırılma esleri sonucu ele eilen ırılma arihlerine isinaen oluşurulmuş olan ula eğişenir. 3.. Zivo-Anrews (992) Yapısal Kırılmaları Diae Alan Doğrusal Birim Kö Tesi Yapısal ırılmayı incelemeye alan birim ö esleri Perron un (989) çalışmasına ayanmaaır. Perron, 929 yılına yaşayan Büyü Buhran ile 973 yılına yaşanan perol rizinin maro eonomi eğişenlerin oralamasına önemli eğişmelere yol açığını sapamış ve bu yıllar için oluşurulmuş ula eğişenleri birim ö eslerine ahil eiğine urağan gözümeyen birço eğişenin yapısal ırılma ile birlie urağan oluğu sonucuna varmışır. Perron un gelişirmiş oluğu es isaisiği yapısal ırılma arihlerinin önceen biliniğine (ışsal oluğuna) ayanmaaır. Zivo ve Anrews (992) ise serilere yapısal ırılmaların önceen bilinmeiği, içsel olara ele alınığı urumlara göre gelişirmişir. Zivo ve Anrews (992) serilere yapısal ırılmanın varlığı urumuna birim öün varlığını araşıran üç farlı es isaisiği önermişlerir. Moel A: y = µ + a y + β + θ D U ( λ ) + i y j + () Moel B: y = µ + α y + β + γ D T ( λ ) + i y j + ( 2 ) Moel C: y = µ + α y + β + θ D U ( λ ) + γ D T ( λ ) + i y j + (3) Buraa Tλ olası ırılma yılı olup enlem () e Tλ< ise DU (λ)=, iğer urumlara sıfır eğerini alan ula eğişenir. Benzer şeile enlem (2) e, >Tλ ise ( ) DT *(λ) =-Tλ, iğer urumlara sıfır eğerini alan ula eğişeni gösermeeir. Denlem () sabie ırılmayı, Denlem (2) rene ırılmayı ve enlem (3) ise sabi ve rene ırılmayı incelemeeir. Tesin uygulanmasına gözlem öneminei her bir yıl olası ırılma yılı olara alınara ula eğişenler oluşurulmaa ve α asayısının isaisileri i = i = i = - 33 -
ele eilmeeir. Bu süreç gözlem öneminin ümü için uygulanıan sonra α asayısının isaisiğinin minimum ele eiliği yıl olası ırılma yılı olara belirlenmeeir. Ele eilen isaisiği ZA arafınan oluşurulan rii eğerler ile arşılaşırılmaaır. Eğer ele eilen isaisiği mula eğerce rii eğerleren üçüse serinin birim ö içeriğini beliren sıfır hipoezi abul eilmeeir. Ele eilen isaisileri mula eğerce rii eğerleren büyüse sıfır hipoezi re eilmee ve serinin yapısal ırılmayla birlie urağan oluğunu beliren alernaif hipoez abul eilmeeir. ZA esi serie e bir ırılmanın varlığını araşırmasını yapmaaır. İşlem açısınan ele alınan önem ne aar uzun ise biren fazla ırılmayı iae alan esler geremeeir. 3.2. Lee-Srazicich (2003) Yapısal Kırılmaları Diae Alan Doğrusal Birim Kö Tesi Lee ve Srazizich (2003) serilere ii yapısal ırılmanın varlığını araşıran LM (Lagrange Çarpanları) birim ö esi gelişirmişlerir. Serie iien fazla ırılma olması haline e ırılmalı esin gücünün azalabileceğini belirmeeirler. Dolayısıyla e ırılmalı es olan Zivo-Anrews esine alernaif olara gelişirilmişir. Lee- Srazicich (2003) esinin alernaif hipoezi herhangi bir şüpheye yer bıramaan ren urağanlığı ifae emeeir. Lee-Srazicich (2003, 2004) ırılmaların alına hem geçersiz hem e alernaif hipoezin başarısını abul emeeir. Bu urumun Moel A ve Moel C gibi ii farlı versiyonu varır. Lee-Srazicich (2002) esine anılanığı gibi, Lee ve Srazicich birim ö esini ullanara, Lagrange çoğalanını (LM, Langrange Muliplier) esas alara ii içsel ırılma yapılmasına yarımcı olmaaır. Moel A a yapısal ırılma ullanılıren Moel C e ise urağan ve ren eğişmeleri için birim ö esi ullanılır (Temurlen ve Olulular, 2007:4). y = K + φ y + β + θ DU + θ DU 2 + y + ε () MODEL A j j j = y = K + φy + β + θ DU + θ DT + θ DU 2 + θ DT 2 + γdt + y + ε (2) MODEL C 2 2 2 j j j= Moel A, serilerin oralamasına ii yapısal ırılmanın varlığını, Moel C ise serilerin oralaması ve renine ii yapısal ırılmanın varlığını araşırmaaır. Eşili () a DU ve DU2 oralamaa eğişim önemlerini, Eşili (2) e espi eebilme için oluşurulmuş ula eğişenlerir. Buraa, birinci far işlemini, DT ve DT2 (TB2>TB+2) olma şarı ile rene eğişim önemlerini 2 ε, σ varyans erimiyle birlie beyaz gürülülüür yeni beyaz gürülülü (whie-noise) haa erimlerini emsil emeeir; ve =,.T zamanı gösermeeir. Dörüncü ve beşinci eşiliğin sağ arafınai y j erimi, haa eriminin beyaz gürülülü olmasını ve arışı bağımlı olmamasını sağlamaaır. DU ise ula eğişenir (Narayan ve Smyh, 2005:09-6): < TB TB > TB DU = () DT = (2) 0 Diğer 0 Diğer 3.3. Granger Neenselli Tesi (969) Granger neenselli esi, ii eğişen arasına isaisisel olara anlamlı bir ilişinin varlığını ve ilişinin yönünü ampiri olara es eilebilme amacıyla gelişirilmiş bir yönemir (Granger, 969:424-438). Granger in neenselli esi aşağıai enlemler yarımı ile yapılmaaır. m X = X + b Y + ε j j j j = j = m Y = c X + Y + η j j j j j = j = m m () ( 2 ) ε olan X ve Y eğişenlerinin urağan ve sıfır oralamaya sahip oluğu varsayılmaaır. Haa erimleri η nin birbiriyle orelasyonsuz, whie-noise özelliği göseren seriler oluğu varsayılmaaır. Eğer - 332 -
il enlemei bj eğeri sıfıran farlı ise Y, X nin Granger neeniir. İinci enleme Y nin Granger neeniir. Eğer her ii uruma söz onusu ii eğer sıfır ise X sıfıran farlı ise, arasına bir arşılılı neenselli ilişisinin var oluğu söylenebilir (Granger,969: 424-438). j eğeri X ve Y 3.4. Toa-Yamamoo Tarafınan Gelişirilen Granger Tesi (995) Toa-Yamamoo esine VAR ( z + ma ) gecime sayısı ile ahmin eilere eğişenler arasınai neenselli ilişisi z sayıai gecimeli eğere sıfır ısıı onulara Wal esi ile araşırılır. Bu bağlama, Toa ve Yamamoo (995) arafınan önerilen neenselli esinin maemaisel göserimi aşağıai gibiir: z+ z+ z+ max max max GDP = a + β GDP + φϕ M + λ X + θ DUM + ε () i i j i i i= j= = = z+ z+ z+ max max max M = a + β GDP + ϕ M + λ X + θ DUM + ε (2) 2 2i i 2 j i 2 i 2 2 i= j= = = z+ z+ max X = a + β GDP + 3 3i i 3 j i= j= z+ max max ϕ M + λ X + θ DUM + ε (3) i 3 i 3 3 = = Yuarıai enleme z gecime sayısını gösermee olup ε, ε 2, ve 3 ε haa erimlerinin birbirinen bağımsız oluğu varsayılmaaır. Denleme G (GSYİH) en M (ihala) e oğru neenselli ( G M ) ya a M en G ye oğru ( G M ) neenselli ilişisi; G, M ve X eğişenlerinin gecimeli eğerlerine sıfır işlemi onulara Wal esi ile yapılabilmeeir. Toa ve Yamamoo sıfır hipoezinin neenselli ilişisi your şeline oluğunu es isaisiğinin z serbesli ereceli i-are (χ2) ağılımına uyuğunu gösermişir. Masimum büünleşme erecesi lasi VAR analizine ele eilen opimal gecime uzunluğuna elenere z + gecimeli gelişirilmiş VAR moeli ele eilmiş ve bu moele z gecimeli max eğerlere Wal isaisiği uygulanara neenselliğin olup olmaığı espi eilmişir. 3.5. Boosrap Neenselli Tesi (2006) Türiye e eonomi büyümeyle ilgili olara söz onusu eğişenler arasına ısa önemli neenselli ilişisini oraya oyan Granger Neenselli Tesinen sonra, söz onusu eğişenler arasınai uzun önemli neenselli ilişisi Hacer ve Haemi-J (2006) arafınan gelişirilen Boosrap Granger Neenselli Tesiyle analiz eilmişir. Aşağıai abloa bu yöneme ilişin neenselli esi sonuçları yer almaaır. 4. AMPİRİK SONUÇLAR Tablo : Birim Kö Tesi Sonuçları Değişenler ADF İsaisiği (Düzey) PP- İsaisiği (Düzey GDP -.457997 -.457997 X -2.762757-3.38086 M -2.23782-3.5526 Birinci Farlar cinsinen (sabi ve renli) eğişenler GDP -6.288255-6.288255 X -5.63397-8.64087 M -3.988543-9.27426 - PP ve ADF için McKinnon %5 Krii Değeri-Düzey (Sabi): -2,9; Birinci Far (Sabi ve Trenli): -3,5 ir. - Gecime sayıları Schwarz bilgi rierine göre belirlenmişir. - Eviews 8 Programı ile oluşurulmuşur. Tablo 2: Zivo-Anrews Tes Sonuçları Değişenler Moel A (-is) Moel A Kırılma Zamanı (- Moel C is) Moel Kırılma Zamanı GDP -6.05 (8) 2009Q3-6.2600 (8) 2009Q3 C - 333 -
X -5.892 (4) 2004Q2-5.4507 (4) 2006Q M -6.878 (8) 200Q -7.0064 (8) 200Q Krii Değerler Moel A Krii Değerleri Moel C Krii Değerleri -5.34 (%) -5,57 (%) -4.80 (%5) -5,08 (%5) -4,58 (%0) -4,82 (%0) İlgili rii eğerler için bz: Zivo ve Anrews (992). (-is.) -isaisi eğerlerini ifae emeeir. Paranez içinei eğerler Aaie Bilgi Krieri arafınan seçilen gecime sayısını gösermeeir. GAUSS 0 Programı ile oluşurulmuşur. ZA esi sonuçları inceleniğine Moel A ve Moel C e eğişenlere ai -isaisilerinin rii eğerleren üçü oluğu, iğer bir ifae ile ii moeline geçerli oluğu görülmeeir. Bu uruma sabi ve rene ırılmayı bir araa veren Moel C ele alınmaaır. Buna göre G, X ve M serilerinei ırılma arihleri sırasıyla 2009Q3, 2006Q ve 200Q ir. Tablo 3: Lee-Srazicich Tes Sonuçları Değişenler Moel A (is) Moel A Kırılma Zamanı Birinci İinci Kırılma Kırılma Moel C (is) Moel C Kırılma Zamanı Birinci İinci Kırılma Kırılma GDP -4.0730 (8) 2006Q 2007Q4-8.0643 (4) 2006Q3 200Q4 X -5.4452 (2) 2004Q 2006Q3-3.0598 (0) 2007Q4 200Q4 M -5.688 (2) 2004Q4 200Q2-8.5327 (8) 200Q 202Q Krii Değerler Moel A rii Değerler -4,54 (%) -5,82 (%) -3,84 (%5) -5,74 (%5) -Paranez içinei veriler gecime uzunluğunu gösermeeir. -Gri zemine sahip gecimeler isaisii olara anlamlıır. Moel C Krii Değerler Tablo 3 e seriler üzerine yapılan LS ırılma es sonuçları Moel A ve Moel C için %5 anlamlılı seviyesine anlamlı çımış ve ırılma arihleri belirlenmişir. Tesin varsayımı gereği sıfır hipoezi reeilmişir, alernaif hipoez abul eilmişir. Sıfır hipoezinin reeilmesi aynı zamana birim öün oluğu ve yapısal ırılma sonucu serilerin urağan hale geliğini ifae emeeir. Moel A üzeye ırılmayı, Moel C ise hem üzeye hem e rene ırılmayı vermeeir. Moel C e G, X ve M serileri için belirilen ırılma arihleri sırasıyla: 2006Q3-200Q4, 2007Q4-200Q4 ve 200Q-202Qir. Tablo 4: Granger neenselli esi Moel İsaisi (χ 2 ) Gecime Prob. Neenselli G X 9.202092 2 0.000* VAR X G 3.095582 2 0.227 YOK G M 27.2467 4 0.0000* VAR M G 8.049004 4 0.0898** VAR X M 2.82797 5 0.7266 YOK M X 0.50294 5 0.0622** VAR Gecimeler Aaie rierine göre belirlenmişir. * ve ** sırasıyla %5 ve %0 anlam üzeyini ifae emeeir. Tablo 4 e görülüğü üzere %5li anlam üzeyine G X, G M arasına neenselli ilişisi varır. %0lu anlam seviyesine inceleniğine ise G X, G M ilişilerinin yanı sıra M G ve M X arasına a neenselli ilişisinin oluğu görülmeeir. Dolayısıyla %0lu anlam seviyesine GSYH ile ihala arasına çif yönlü (G M) neenselli ilişisinin oluğu, ihalaan ihracaa (M X) ve GSYH an ihracaa (G X) oğru eyönlü neenselli ilişisinin oluğu görülmeeir. - 334 -
Toa-Yamamoo Wal isaisiğinin olasılı eğerleri iae alınığına ele eilen ampiri bulgulara göre; %5 anlam üzeyine; o X G M neenselli ilişisi bulunmuşur. Buraan hareele ihracaai arışın geliri arırığı ve aran gelirin ihalaı uyanırığı yorumu yapılabilir. %0 anlam üzeyine ise; o X G M ilişisine ilave olara M G X e oğru bir neenselli ilişisi söz onusuur. Yani ihalaai bir arış geliri arırmaa bu arışa ihracaı eilemeeir. Bu ii ilişi sarmalı birbirinin ersi şelineir. o %0lu anlam üzeyine yaın (pv=0,03629) olan iğer bir ilişi e M X ilişisiir. Anlamlılığı görece üşü olmasına rağmen bu ilişi X in M ye bağlı oluğunu, M en X e e yönlü bir neenselli oluğunu ifae emeeir. Bu ilişiler iyagram üzerinen şöyle göserilebilir. Tablo 5: Toa-Yamamoo ve Boosrap Neenselli Tesi Sonuçları Hipoez Tes İsaisi Değeri (MWALD) P- Değeri Toa Boosrap Krii Değeri Yamamoo Neenselli % %5 %0 Asympo ic p- vaue Boosra p Neense lli G X 5.775094 (2) 0.05573** VAR 0.25 6.474 4.928 0.003 VAR X G 7.062530 (2) 0.029268* VAR 0.303 6.35 4.884 0.57 VAR G M.49836 (4) 0.02499* VAR 5.374 0.346 8.358 0.000 VAR M G 9.35744 (4) 0.052767** VAR 5.260 0.289 8.202 0.42 VAR X M 3.585525 (5) 0.60488 YOK 8.848 2.755 0.238 0.000 YOK M X 9.39477 (5) 0.03629 YOK 7.27 2.24 9.860 0.95 YOK - Sonuçlara Gauss 0 ve Eviews 8 programları ile ulaşılmışır. - * ve ** sırasıyla %5 ve %0 anlam üzeyine göre ele alınması urumunu ifae emeeir. Tablo 5, Toa-Yamamoo (995) neenselli esi sonuçlarını ve bu ese göre Boosrap ağılımı sonuçlarını gösermeeir. Buna göre, ihracaan GSYİH ya ve GSYİH an ihalaa çif yönlü neenselli varır. Bu sonuçlara göre, Boosrap neenselli esi sonuçları ile Toa-Yamamoo (995) neenselli esi sonuçları arasına paralelli oluğu görülmeeir. 5. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Bu çalışmaa Türiye e 200Q3-204Q3 önemleri arasına GSYH, ihraca ve ihala eğişenleri neenselli ilişisi baımınan incelenmişir. Granger Neenselli Tesi nen ele eilen sonuçları eseleme amacı ile iinci aıma Toa-Yamamoo (995) yönemine yer verilmiş ve arınan Hacer ve Haemi-J Boosrap esi yapılmışır. - 335 -
Granger neenselli esine göre; GSYH en ihalaa çif yönlü, ihracaa ise e yönlü neenselli ilişisi varır. Ayrıca ihalaan ihracaa oğru e yönlü bir ilişie söz onusuur. Toa-Yamamoo neenselli sorgusuna göre ise GSYH en ihala ve ihracaa oğru çif yönlü neenselli ilişisi varır. Ayrıca ihalaan ihracaa üşü olasılı eğerli bir ilişinin varlığınan bahseilebilir. Boosrap esi sonuçları a Toa-Yamamoo es sonuçlarını eselemeeir. Neenselli ilişilerinen sonra varyans ayrışırması analizi sonuçlarına baılığına ise, uzun öneme, ihalaın GSYH üzerine eisinin ihracaa oranla aha yüse oluğu görülmeeir (%22,9 > %7,7). Dolayısıyla Türiye nin, 980e başlaığı ve 200 Mayıs ayına TCMB nin bağımsızlaşırılması ile büüncül olara şeillenirmeye çalışığı yapısal önüşüm olan ihracaa ayalı büyüme moelini başaramaığı ve haa ersi olan ihalaa ayalı büyüme moeline yaınsaığı sonucuna ulaşılmışır. Nieim iğer perspeifen baılığına a; gelinen noa iibariyle Türiye nin en cii ve roni sorunu olan ış icare açığı ve cari açı sorunları a ihalaa ayalı büyüme moelinin geçerli oluğunu gösermeeir. KAYNAKÇA ABUAL-FOUL, Bassam, (2004), Tesing The Expor-Le Growh Hypohesis: Evience From Joran, Applie Economics Leers, vol. :6, p.393-396. ADELMAN, Irma, (984), Beyon Expor-Le Growh, Worl Developmen, vol. 2, No. 9, p. 93-949. AFXENTIOU, Panos ve Aposolos SERLETIS, (2000), Oupu Growh an Variabiliy of Expor an Impor Growh: Inernaional Evience from Granger Causaliy Tess, The Developing Economies, XXXVIII-2, p.4-63. AKALIN, Uğur Selçu, (2006), Üç Dönem Üç Eonomi, Önsöz Basım Yayıncılı, İsanbul. AKBULUT, Seval ve Harun TERZİ, (203), Türiye e İhracaa Dayalı Büyümenin Seörler İibariyle Analizi, Karaeniz Teni Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, sayı.5, s.44-45. AWOKUSE, Tius O. (2003), Is The Expor-Le Growh Hypohesis Vali For Canaa?, Canaian Journal of Economics, vol. 36(), p. 26-36. AWOKUSE, Tius O., (2008), Trae Openness an Economic Growh: Is Growh Expor-Le or Impor-Le?, Applie Economics, vol. 40, p. 6 73. BAHMANI-OSKOOE, M. ve I. DOMAC, (995), Expor Growh an Economic Growh in Turey: Evience From Coinegraion Analysis, METU Suies in Developmen, vol. 22, p. 67-77. BALASSA, Bela, (985), Expors, Policy Choices an Economic Growh in Developing Counries Afer he 973 Oil Shoc, Journal of Developmen Economics, vol. 4(), p. 23-35. BİLGİN, Ceva ve Ahme ŞAHBAZ, (2009), Türiye e Büyüme ve İhraca Arasınai Neenselli İlişileri, Gazianep Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, cil:8(), s. 77-98. CHAUDHARY, Muhamma, A. SHIRAZI, S. NASIM ve Munir A.S. CHOUDHARY, (2007), Trae Policy An Economic Growh In Banglaesh: A Revisi, Paisan Economic an Social Review, vol. 45(), p. -26. CHOW, Peer C.Y., (987), Causaliy Beween Expor Growh An Inusrial Developmen: Empirical Evience From Newly Inusrialize Counries, Journal of Developmen Economics, vol. 26, p. 55-63. DAWSON, Philip J., (2006), The Expor Income Relaionship An Trae Liberalisaion in Banglaesh Journal of Policy Moeling, vol. 28, p. 889 896. DEMİRHAN, Eral, (2005), Büyüme ve İhraca Arasınai Neenselli İlişisi: Türiye Örneği, Anara Üniversiesi SBF Dergisi, cil. 60(4), s. 75-88. DHAWAN, Urvashi an Bagala BISWAL, (999), Re-Examining Expor-Le Growh Hypohesis: A Mulivariae Coinegraion Analysis For Inia, Applie Economics, vol. 3:4, p. 525-530. ERDOĞAN, Savaş, (2006), Türiye nin İhraca Yapısınai Değişme ve Büyüme İlişisi: Koenegrasyon ve Neenselli Tesi Uygulaması, Selçu Üniversiesi Karaman İİBF Dergisi, yıl.9, sayı.0, s. 30-39. ERDOST, C. ve Taner BERKSOY, (982) IMF, İsirar Poliiaları ve Türiye, Eonomi Yalaşım Dergisi, cil. 3, sayı. 7, s.4-67. FEDER, G., (982), On Expors an Economic Growh Journal of Developmen Economics, vol. 2(-2), p.59-73. GERNI, C., Ö. S. EMSAN ve M.K. DEĞER, (2008), İhalaa Dayalı İhraca ve Eonomi Büyüme: 980-2006 Türiye Deneyimi, 2. Ulusal İisa Kongresi, DEÜ, İzmir. GRANGER, C.W.J., (969), Invesigaing Causal Relaions By Economeric Moels An Cross Specral Mehos, Economerica, vol. 37(3), p. 424-438. HALICIOGLU, Fera, (2007), A Mulivariae Causaliy Analysis of Expor an Growh for Turey, EERIResearch Paper Series, No 5/2007. HATEMI-J, Abulnasser, (2002), Expor Performance An Economic Growh Nexus in Japan: A Boosrap Approach, Japan an he Worl Economy, vol. 4(), s. 25-33. HATEMİ-J, A. an E. ROCA, (2006), A Re-Examinaion of Inernaional Porfolio Diversificaion Base on Evience From Leverage Boosrap Mehos, Economic Moelling, vol. 23(6), p.993-007. HENRIQUES, I. ve P. SADORSKY, (996), Expor-Le Growh Or Growh Driven Expors? The Canaian Case, Canaian Journal of Economics, vol. 3, p. 54-555. HERRERIAS, María J. ve Vicene ORTS, (200), Is he Expor-le Growh Hypohesis Enough o Accoun for China s Growh?, China an Worl Economy, vol.8(4), p.34-5. İSPİR, M., E. SERDAR, Bernur AÇIKGÖZ ve Mine YILMAZER, (2009), Türiye nin Büyüme Dinamiğine İhraca Mı İhala Mı Daha Ein? Douz Eylül Üniversiesi İisai ve İari Bilimler Faülesi Dergisi, cil. 24(), s.59-72. JIN, Jang C., (2000), Openness an growh: an inerpreaion of empirical evience from Eas Asian counries, The Journal of Inernaional Trae an Economic Developmen: An Inernaional an Comparaive Review, vol.9(), p.5-7. KARABIÇAK, Mevlu, (2000), Türiye e Eonomi İsirarsızlığın Tarihsel Gelişim Süreci, Süleyman Demirel Üniversiesi İİBF Faülesi Dergisi, cil. 5, sayı: 2, s. 49-65. KARAGÖL, Eral ve Alpaslan SEREL, (2005), Türiye e İhraca ve GSMH Arasınai İlişinin Koinegrasyon Yönemiyle İncelenmesi, İ.Ü.İisa Faülesi Sosyal Siyase Konferansları Dergisi, cil.50, s. 030-040. KARLUK, Rıvan, (2009), Cumhuriye in İlanınan Günümüze Türiye Eonomisi ne Yapısal Dönüşüm, Bea Basım, İsanbul. - 336 -
LEE, Junsoo an Mar C. STRAZICICH, (2002), Minimum LM Uni Roo Tes wih Two Srucural Breas, Discussion Paper Chec 02-20, Deparmen of Economics, Universiy of Cenral Floria, USA. LEE, Junsoo an Mar C. STRAZICICH, (2003), Minimum Lagrange Muliplier Uni Roo Tes wih Two Srucural Breas, The Review of Economics an Saisics, vol. 85, p. 082-089. LEE, Junsoo an Mar C. STRAZICICH, (2004), Minimum LM Uni Roo Tes Wih One Srucural Breas, Apalachian Sae Universiy Woring Papers, No:04-7, p. 7. LIM, Shio Ye an Chong Mun HO, (203), Nonlineariy in ASEAN-5 Expor-Le Growh Moel: Empirical Evience From Nonparameric Approach, Economic Moelling, vol.32, p.36 45 LOVE, Jim an Ramesh CHANDR, (2005), Tesing Expor-Le Growh in Banglaesh in A Mulivarae VAR Framewor, Journal of Asian Economics, vol. 5, p. 55 68. MACKINNON, J., (996), Numerical Disribuion Funcions for Uni Roo an Coinegraion Tess, Journal of Applie Economerics, vol., p. 60 68. MAH, Jai S., (2005), Expor expansion, economic growh an causaliy in China, Applie Economics Leers, vol. 2:2, p. 05-07. MAHADEVAN, Renua an Sany SUARDI, (2008), A Dynamic Analysis of he Impac of Uncerainy on Impor- An/Or Expor- Le Growh: The Experience Of Japan An The Asian Tigers, Japan an he Worl Economy, vol. 20, p. 55-74. MAMUN, K. A. Al an Hiranya K. NATH, (2005), Expor-Le Growh in Banglaesh: A Time Series Analysis, Applie Economics Leers, vol. 2, p. 36-364. MARIN, D., (992), Is he Expor-Le Growh Hypohesis Vali for Inusrialize Counries? Review of Economics an Saisics, vol.74(4), p. 678-688. MOOSA, Ima A., (999), Is he expor-le growh hypohesis vali for Ausralia?, Applie Economics, vol. 3(7), pp. 903-906. NARAYAN, P.K. an R. SMYTH, (2005), Elecriciy Consumpion, Employmen An Real Income in Ausralia: Evience From Mulivariae Granger Causaliy Tess, Energy Policy, vol. 33, p. 09 6. ÖZCAN, Burcu ve Oğuzhan ÖZÇELEBİ, (203), İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi Türiye İçin Geçerli Mi?, Celal Bayar Üniversiesi İ.İ.B.F. Yöneim ve Eonomi, cil. 20, Sayı., s. -4. PERRON, P., (989), The Grea Crash, he Oil Price Shoc, an he Uni Roo Hypohesis, Economerica, vol. 57, No: 6, p. 63-40. PHILLIPS, P.C.B. an P. PERON, (988), Tesing For a Uni Roo in Time Series Regression, Biomeria, vol. 75, p. 335-346. RAM, Rai. (985), Expors an Economic Growh: Some Aiional Evience, Economic Developmen an Culural Change, vol. 33(2), p. 45-25. RAMOS, F. F. R., (200), Expors, Impors, an Economic Growh in Porugal: Evience from Causaliy an Coinegraion Analysis Economic Moelling, vol. 8, p. 63-623. REPPAS, Panayiois A. ve Dimiris K. CHRISTOPOULOS, (2005), The Expor-Oupu Growh Nexus: Evience From African an Asian Counries, Journal of Policy Moeling, vol. 27, p. 929 940. SHAN, Joran ve Gary G. TIAN, (998), Causaliy Beween Expors an Economic Growh: The Empirical Evience from Shanghai, Ausralian Economic Papers, vol. 37(2), p. 95-202. SMITH, Emilio J., (200), Is The Expor-Le Growh Hypohesis Vali For Developing Counries? A Case Suy of Cosa Rica, Unie Naions Conference on Trae an Developmen, Policy Issues In Inernaional Trae an Commoiies Suy Series, No. 7, Unie Naion Publicaion, New Yor an Genevo. ŞİMŞEK, Muammer, (2003), İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezinin Türiye Eonomisi Verileri ile Analizi, 960-2002, D.E.Ü. I.I.B.F. Dergisi, cil. 8(2), s. 43-63. TAKIM, Abullah, (200), Türiye e GSYİH ile İhraca Arasınai İlişi: Granger Neenselli Tesi, Aaür Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, sayı.4 (2), s. -6. TANG, Chor Foon, Yew Wah LAI, İlhan ÖZTÜRK, (205), How sable is he expor-le growh hypohesis? Evience from Asia's Four Lile Dragons, Economic Moelling, vol. 44, p. 229 235. TAŞTAN, Hüseyin, (200), Türiye e İhraca, İhala ve Eonomi Büyüme Arasınai Neenselli İlişilerinin Speral Analizi, Eonomi Bilimleri Dergisi, cil. 2(), s. 87-98. TEKİN, Rıfa Barış, (202), Economic Growh, Expors An Foreign Direc Invesmen in Leas Develope Counries: A Panel Granger Causaliy Analysis, Economic Moelling, vol. 29, p. 868 878. TEMURLENK, S. ve S. OLTULULAR, (2007), Türiye nin Temel Maroeonomi Değişenlerinin Büünleşme Dereceleri Üzerine Bir Araşırma, VIII. Ulusal Eonomeri ve İsaisi Sempozyumu. 24-25 Mayıs 2007, Malaya. TODA, H.Y. an T. YAMAMOTO, (995), Saisical Inference in Vecor Auoregressions wih Possibly Inegrae Processes, Journal of Economerics, vol: 66, p. 225-250. TOKUCU, Eran ve Alpaslan YÜCE, (203), Türiye nin İhraca Performansının 980 Sonrası Döneme Gelişimi ve İhracaın Arırılmasına Uluslararası Pazarlama İnovasyonunun Rolü, Traya Üniversiesi İisai ve İari Bilimler Faülesi E-Dergi, cil.2, sayı., s. 47-75. TUNCER, İsmail, (2002), Türiye e İhraca, İhala Ve Büyüme: Toa-Yamamoo Yönemiyle Granger Neenselli Analizleri (980-2000), Çuurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, cil. 9(9), s. 90-06. UDDIN, M. Gazi Salah ve Abullah M. NOMAN, (2009), Causaliy Beween Inusrial Proucion an Expors in Banglaesh, 2n Inernaional Conference (GBMF) on Worl Financial Crisis an Global Business Challenges, Senae Bhaban, Universiy of Dhaa, Dhaa. VOS, Rob, Enrique GANUZA an Samuel MORLEY, (2006), Rising expors, slower growh an greaer inequaliy: is rae liberalizaion o blame? Who Gains from Free Trae? Expor-le growh, inequaliy an povery in Lain America, Eie by Rob Vos, Enrique Ganuza, Samuel Morley, an Sherman Robinson, Roulege Taylo&Francis Group, New Yor. WAITHE, Kimberly, Troy LORDE an Brian FRANCIS, (20), Expor-le Growh: A Case Suy of Mexico, Inernaional Journal of Business, Humaniies an Technology, vol.(), p. 33-44. YİĞİDİM, Aslan ve Nezir KÖSE, (997), İhraca ve Eonomi Büyüme Arasınai İlişi, İhalaın Rolü: Türiye Örneği (980-996), Eonomi Yalaşım Dergisi, cil. 8(26), s. 7-85. ZIVOT, E. an W. K. D. ANDREWS, (992), Furher Evience On The Grea Crash, The Oil-Price Shoc, An The Uni-Roo Hypohesis, Journal Of Business & Economic Saisics, vol. 0, no.3, p. 25-270. - 337 -