CÜMLENİN ÖĞELERİ Cümlenin öğeleri önemli bir YGS konusudur. Dikkat edilmesi gereken en önemli şey kelime gruplarının asla ayrılmamasıdır. Ösym de bu bilgi üzerinden düşürücü sorular sorabilmektedir. Nedir bu kelime grupları dediğimiz şey. İsim tamlaması, sıfat tamlaması bazı birleşik fiiller gibi en az iki kelimden oluşan kelimeler, kelime gruplarını oluşturur. Bu konuyu en az yanlışla en iyi şekilde yapmak için kelime grupları(söz öbekleri) konusu bilmekte fayda vardır. Bunun dışında sorunun hangi öğeyi buldurmaya yöneliktir sorularında da diğer kısımlara göre hata yapılabilmektedir. Cümlede vurgu kısmı da basit ama sınavda çıkma ihtimali yüksek bir bölümdür. Cümle: Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine denir. Bir kelimenin veya kelime grubunun cümle sayılabilmesi için yargı bildirmesi gerekir. A-) TEMEL ÖĞELER 1-)Yüklem 2-) Özne B-)YARDIMCI ÖĞELER 1-)Düz Tümleç(Nesne) Belirtili Nesne Belirtisiz Nesne 2-) Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı) 3-)Zarf Tümleci 1
4-)Edat Tümleci A-) TEMEL ÖĞELER 1-)Yüklem: Cümlede yargıyı gerçekleştiren öğeye denir. Cümlenin en önemli öğesidir. Tek başına cümle oluşturmak için yeterlidir. Yüklem isimler, isim soylu sözcükler ve fiillerden oluşabilir. Aşağıda koyu tonda yazan sözcükler yüklemdir. Dün saatlerce seni düşündüm. Öğrenciler sınıflara yavaş yavaş girmeye başladı. Doğayı seyretmek onun için vazgeçilmezdi. Elindeki kalem düştü. Bana biraz yardım eder misiniz? Bu, kendinden üstün olan ile yüz yüze gelme anıydı. Not: Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ama illa bulunmak zorunda değildir başka yerde de olabilir. 2-) Özne: Yüklemde belirtilen işi yapan öğeye denir. Kim ve Ne soruları yükleme yöneltilir. Annesi ona sürekli öğüt verirdi. Hilmi günlerdir evden çıkmıyordu. Esra Hoca arkadaşıyla kavga etti. Patron işe hep geç gelir. 2
ÖZNE ÇEŞİTLERİ: a-)gerçek Özne: Yargıyı kimin gerçekleştirdiğinin bilinmesi ve bu gerçekleştirenin de cümlede biçim olarak yer almasıdır. Aydın yemek saatinde hiç burada olmaz. En yakın arkadaşlarım bile benim çektiğim azabı anlamıyordu. Büyük kente ve oradaki ilişkilerimize bir son vermek gerekir. Taklit o zaman devreye girdi. Gözlük yere düştü. b-)gizli Özne: Aslında bu da gerçek öznedir ama biçim olarak cümlede yer almaz ve cümledeki anlamdan yola çıkarak gizli özne bulunur. Burda hangi öznenin olduğunu yükleme bakarak anlarız. Babasını çok özlemiş.(kim: o) Saatlerce ayakta bekledi.(kim: o) En sevdiğim yemekleri yedim(kim: ben) B-)YARDIMCI ÖĞELER 1-)Düz Tümleç(nesne): Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan kimi, neyi, ne sorularına cevap verir. Kendi arasında da ikiye ayrılır: a-)belirtili Nesne: Kimi, neyi sorularına cevap verir. Belirtili nesne olan bir öğe mutlaka belirtme eklerinden(ı,i,u,ü) birini alır. Kitabı öğretmenden aldı. 3
Arabayı park etmeyi bilmiyor. Onun düşüncesini yeni okudum. b-)belirtisiz Nesne: Ne sorusuna cevap verir. Akşama kadar kitap okudu. Sana çiçek almış. Necdet yeni bir araba almıştı. Not: Ne sorusu özneyi bulurken de belirtisiz nesneyi bulurken de bulunur sorulur. Karıştırmamak için önce özne sonra belirtisiz nesne bulunur. Cihad kitap aldı.(nesne) Kitap düştü. (özne) 2-) Dolaylı Tümleç(yer tamlayıcısı): e-de-den eklerinden birini alıp yer-yön bildiren öğelerdir. Soru sorulurken cümleye uygun olan soru ne ise o sorulur. Sorunun sonuna cümledeki e-de-den eklerinden biri gelir. Kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden Sınavda en arkada oturuyordu. Sana çok kızmış. Nice tarihî eserler sular altında bırakılıyor. Buğdayı çiftçiden hep ucuza alırlar. Evden seni aradılar. Hayata çok kızgındı. 4
Not 1: Yer-yön bildiren kimi sözcükler aynı zamanda e-de-den eklerinden birini almadığı için dolaylı tümleç olmazlar. Aşağı indi.(zarf tümleci) Aşağıya indi.( dolaylı tümleç) Not 2: e-de-den eklerini alan kimi öğeler aynı zamanda yer-yön bildirmediği için dolaylı tümleç olmazlar. Sıcaktan bunaldı(zarf tümleci) 3-)Zarf Tümleci: Sözcük türlerinden olan zarfların cümle içindeki ismine denir. Yani zarflar aynı zamanda zarf tümlecidir. Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu bildiren öğelerdir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme nasıl, niçin(neden-niye), ne kadar, ne zaman soruları sorulur. İlkbaharda bir başka güzelleşir buralar. Söyleyeceklerini ustalıkla söylerdi. Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu. Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor. Yazın bol bol kitap okuyacağım. Ayakkabıları içeri alın. Hastalandığından okula gelemedi. 5
4-)Edat Tümleci: Edatların cümle içinde iken kullanılan ismidir. Yani sözcük türlerinden olan edatların cümle içindeki görevine edat tümleci denir. Bu edat tümlecini Ösym soru olarak sormamaktadır ama bazı kaynaklarca edat tümleci zarf tümleci diye anlatılır yani edat tümlecini kabul etmezler. Kaynaklardan soru çözerken aşağıda koyu tonda yazılan edatlar çıktığında eğer şıklarda edat tümleci yoksa cevap zarf tümleci olur. Çalışmak için yurt dışına gitmiş Bu yaz Bodrum a ailesiyle gidecek. Bana göre bu iş olmaz. CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Cümlede Vurgu: Yüklemin hemen öncesinde hangi öğe varsa vurgu da ondadır. Hangi öğeyi vurgulamak istiyorsanız yüklemi hemen öncesine getirmeniz yeterlidir. Sorularda vurgu öznededir ya da özne vurgulu söylenmiştir tarzında sorulduğunda hangi öğeden bahsediyorsa o öğenin yüklemim hemen öncesinde olması gerekir. Yüklem başta olursa da vurgu yüklemde olur. Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(vurgu öznededir.) Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(vurgu nesnededir.) Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(vurgu dolaylı tümleçtedir.) Düşündüm onu ve seni. (vurgu yüklemdedir.) Not: Cümlede mi soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmış olur. Sınıfa Zeynep mi geldi?(.(vurgu öznededir.) İstanbul da mı kalacakmış Leyla? (vurgu dolaylı tümleçtedir.) 6
Yürüyerek mi gitmiş eve? (vurgu zarf tümlecindedir.) Dediklerimi düşündün mü?(vurgu yüklemdedir.) CÜMLEDE ARA SÖZ VE ARA CÜMLE: Cümlede söz arasına sıkıştırılan, bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine denir. Ara söz hangi öğe ile birlikte kullanılmışsa o öğenin açıklayıcısı olmuş olur. İşte o zaman, iki canciğer dostum -Hilmi yle İbo- bana çok kırıldılar.(ara söz özneyi açıklamak için kullanılmıştır.) Ankara da -Türkiye nin başkentinde- yaşamak çok güzeldi.(ara söz dolaylı tümleci açıklamak için kullanılmıştır başka bir ifade ile söyleyecek olursak ara söz dolaylı tümlecin açıklayıcısı olarak kullanılmıştır.) Tülin -siz de çok iyi bilirsiniz- çok yaramaz biriydi.(ara cümledir, cümle dışı unsur) CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER 1-) Bir cümlede birden fazla aynı öğe bulunabilir. Dün soruları büyük bir zevkle çözdü.(zarf tümleci-nesne-zarf tümleci-yüklem) 2-) Söz öbekleri öğeler bulunurken asla bölünmez. Esra Hoca dünyaya 1946 yılında gelmişim.(zarf tümleci) Sabah, vakitlerin en güzeliydi.(yüklem) Uzun boylu, sarı saçlı, mavi gözlü bir kız seni sordu.(özne) 7
3-) Ünlemler ve bağlaçlar cümlenin öğesi sayılmazlar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir. Arkadaşlar, siz ne yapıyorsunuz orada?(cümle dışı unsur) Derse geldi ama dersten erken çıktı.(cümle dışı unsur). 4-) Devrik cümleler kurallı cümleye çevrilerek, soru cümlelerine cevap verilerek öğelerine ayrılırsa daha rahat öğeler bulunur. Tarih sorularını kaç saatte çözdün? Tarih sorularını üç saatte çözdüm.(nesne-zarf tümleci-yüklem) Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlereden. Bu merdivenlereden. ağır ağır çıkacaksın.(dolaylı tümleç-zarf tümleci- yüklem) 5-) Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir. Sorularda şu şekilde kullanılır: Hangisi özneyi, nesneyi, dolaylı tümleci, yüklemi, zarf tümlecini buldurmaya yöneliktir. Nereye gidiyorsun? Eve gidiyorum.(dolaylı tümleç) Kimi arıyorsun? Seveni arıyorum.(nesne) Saat kaçta geleceksin? Üçte geleceğim.(zarf tümleci) Beni dün kim sordu? Seni dün Burcu sordu.(özne) Arkadaşın yarın sınava katılacak mı?(yüklem) Yarın sınava arkadaşın mı katılacak?(özne) Arkadaşın sınava yarın mı katılacak?(zarf tümleci) 8
6-) Öğe sayısı sorulduğunda gizli özne öğe sayısına dahil değildir. 7-) Bu konuyla ilgili en çok kelime gruplarına dikkat edilmesi gerekir. Öğeler ayrılırken kelimelerin birbiriyle olan anlam ilişkisine çok çok dikkat etmek gerekir. Bir özne, nesne yüklem vb.yedi sekiz kelimeden de oluşabilir ki Ösym de bu tarz cümlelerle soru sormaktadır. Bir cümleyi okuyorsunuz o kadar kelime tek bir öğe olabiliyor. O yüzden kelimelerin birbiriyle olan ilişkisi çok çok önemlidir. Denizi seven, onsuz bir dünya düşünemeyen, biraz utangaç, biraz cimri biriydi. (Bu örnek tek öğedir. Yüklemden oluşur) 8-) Eksiltili cümlelerde yüklem varmış gibi davranılır. Ona göre öğeler bulunur. 9