Farmasötik Botanik Dersi 27 Nisan 2016 ERICACEAE PRIMULACEAE SAPOTACEAE EBENACEAE ASCLEPIADACEAE STYRACACEAE OLEACEAE LOGANIACEAE GENTIANACEAE APOCYNACEAE
Birleşik Petalliler ERICALES ERICACEAE Çoğunlukla derimsi, bazen iğnemsi ve basit yapraklı çalılar veya ağaçlar. Çiçekler aktinomorf veya hafif zigomorf. Kaliks ve korolla 4-7 loplu. Anterler genellikle tepede birer delik ile açılır. Polen taneleri tetrat şeklinde. 70 kadar cins ve 1900 kadar tür. Memleketimizde 12 cins ve 30 türü vardır.
Erica arborea
Erica manipuliflora
Rhododendron ponticum orman gülü, komar Kuzey Anadolu da, nemli ormanlarda yetişen, pembe çiçekli, kışın yaprak dökmeyen bir yüksek çalıdır. Arıların bu bitkinin çiçeklerinden faydalanarak yaptıkları bal, bitkinin taşıdığı andromedotoksin maddesinden dolayı zehirlidir ve delibal adı ile tanılır. Bu balın tansiyon düşürücü etkisi vardır.
Rhododendron luteum zifin Kuzey ve Batı Anadolu dağlarında yetişen, sarı çiçekli ve kışın yaprak döken bir çalıdır. Bu bitkinin çiçeklerinden balözü alan arıların balı da, taşıdığı andromedotoksinden dolayı zehirlidir. Delibal, mikroskopik olarak, tetrat şeklinde polen taneleri taşımasiyle kolayca teşhis edilir.
Arbutus unedo Koca yemiş Akdeniz bölgesi makilerinde yetişen, kışın yaprak dökmeyen bir çalıdır. Yaprakları ovat, kenarları dişlidir. Korolla küremsi, tepede 5 küçük lopludur. Anterler 2 boynuzludur. Meyva, yüzeyi pürüzlü, turuncu-kırmızı renkte, toparlak bir bakkadır ve yenir.
Vaccinium myrtillus yaban mersini, ayı üzümü Karadeniz bölgesinin dağlarında yetişen, yaprak döken, alçak bir çalıdır. Meyvaları mavimsi siyah renkli, küçük, toparlak bir bakkadır, lezzetlidir ve yenir. Kurutulmuş meyvalarından Myrtilli fructus drogu elde edilir. Tanenler (kateşik), antosiyan ve flavon glikozitleri, asitler, şeker ve pektin içerir. Akut diyarelerde ve lokal olarak ağız mukozası şişkinliklerinde kullanılır. Son yıllarda bazı göz ve damar hastalıklarında kullanılmıştır. Yapraklarının kabız ve kan şekerini düşürücü etkisi vardır.
Vaccinium arctostaphylos çoban üzümü, sapanca çayı, trabzon çayı Memleketimizin kuzeyinde yetişen, küçük bir ağaçtır. Taprakları tanen ve arbutin taşır, çay yerine kullanılır.
Arctostaphylos uva-ursi ayı üzümü Orta ve Kuzey Avrupa dağlarında yetişen bir çalıdır. Yaprakları derimsi ve ters ovattır; glikozitler (başlıca arbutin), tanen ve terpenler taşımaktadırlar. Uvae ursi folium T.K. (uva ursi yaprağı) adı idrar yolları dezenfektanı olarak idrar yolları ve idrar kesesi iltihaplarında kullanılır.
PRIMULALES PRIMULACEAE Bir veya çok yıllık otsu bitkiler. Yapraklar karşılıklı veya hepsi tabanda, genellikle basit. Çiçekler erdişi, aktinimorf. Kaliks ve korolla 5 er loplu. Stamen 5, korolla tübüne bağlı. Ovaryum üst durumlu, 5 karpelli, Meyva tepeden 5 yarıkla açılan bir kapsula veya bir piksidyum. 30 kadar cins ve 800 kadar tür. Memleketimizde 9 cins ve 40 türü vardır.
Primula vulgaris çuha çiçeği Yurdumuzun Kuzey bölgesinde yaygın olan, yaprakları rozet şeklinde toplanmış, çok yıllık otsu bir bitkidir. Kaliks ve korolla tüp şeklinde ve 5 lopludur. Çiçeklerde dimorf heterostili vardır. Çiçekleri ve kökleri Primula flos ve Primula radix; çiçekleri karbonhidrat, flavonoit, glikozit ve tanen; kökleri triterpenik saponin ve glikozit taşır. Sedatif, antispazmodik, hipnotik, diüretik, sekretolitik ve ekspektoran etkileri vardır. Öksürük, bronşit ve soğuk algınlığında; uykusuzluk sinirsel rahatsızlıklarda özellikle anksiyete hallerinde kullanılır.
Cyclamen coum, Cyclamen hederifolium siklamen, domuzturpu, topalak, yersomunu Yurdumuzun Kuzey bölgesinde yaygın olan, toprak altında yassıtoparlak yumruları bulunan, çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar ve çiçekler saplı olarak yumrunun üst tarafından yükselir. Meyva olgunlaşırken çiçek sapları bir helezon şeklinde kendi üzerine kıvrılır. Tubera Cyclameni Yumrular saponin taşır. Yumruların dekoksiyonu, toprak solcanlarını öldürmek için kullanılır.
SAPOTACEAE Tropikal bölgelerde yetişen, süt taşıyan ağaç veya ağaççıklar. Sabit yağ ve kauçuk veren bitkileriyle önemli bir familyadır. Achras sapota Bütün tropikal bölgelerde meyvaları ve lateksi için yetiştirilen, büyük bir ağaçtır. Lateksi cikletin ana maddesini oluşturur.
Palaquium oblongifolium, Palaquium gutta Güney-doğu Asya da yetişen, büyük ağaçlar. Lateksinden Guttapercha elde edilir. Bu madde diş tedavisinde geçici dolgu maddesi ve sanayide izolatör olarak kullanılır.
Mimusops balata Venezuela da yetişen ve Gutta-percha ya benzeyen bir madde veren bir ağaçtır. Lateksi ciklet yapımında kullanılır.
Butyrospermum parkii Batı Afrika da yetişen ve tohumlarından tereyağı kıvamında sabit bir yağ elde edilen bir ağaçtır. Bu yağ karite yağı veya galam yağı adını taşır. 37 Cº de erir. Kakao yağı gibi, çikolata yapımında kullanılır.
EBENACEAE Diospyros kaki (Trabzon hurması) Vatanı Japonya olan ve memleketimizde ve Akdeniz havzasında, bahçe veya parklarda yetiştirilen, dioik bir ağaçtır. Meyva, tabanında kaliksi taşıyan portakal büyüklüğünde, turuncu bir bakkadır. Olgunlukta ise tatlılanır. Yenebilir meyvalardandır. Diospyros lotus (kara hurma) Doğu Karadeniz bölgesinde yerli olan ve memleketimizin diğer kuzey bölgelerinde, parklarda yetiştirilen bir ağaçtır. Meyvası 2 cm çapında, sarı veya morumsu renkli bir bakkadır. Lezzeti evvela buruk, sonra tatlıdır. C vitamini taşır.
STYRACACEAE Styrax benzoides, Styrax benzoin, Styrax tonkinensis Asya nın tropikal bölgelerinde yetişen ve gövdelerinin yaralanmasıyla Benzoe T.K. (asilbent) adlı kokulu bir reçine veren ağaçlardır. Bu reçine balgam söktürücüdür. Aynı zamanda güzellik preparatlarının içeriğine girer. İyi bir fiksatiftir.
CONTORTAE (GENTIANALES) OLEACEAE Çalı veya ağaçlar, bazıları odunlu tırmanıcılar. Yapraklar basit veya parçalı, karşılıklı. Meyva bakka, drupa, lokulisit kapsula veya samara. 22 cins ve 500 kadar tür. Memleketimizde 7 cins ve 10 türü vardır.
OLEACEAE Olea europea zeytin Akdeniz havzasında makilerde yabani olarak yetişen, fakat bütün Akdeniz ülkelerinde ve Akdeniz iklimine sahip olan ülkelerde (Kaliforniya, Güney Afrika, Avustralya) çok yetiştirilen, kışın yaprak dökmeyen, basit yapraklı, küçük bir ağaçtır. Meyva önce yeşil, olgunlukta parlak siyah renkli bir drupadır. Perikarp sabit yağ bakımından zengindir. Tazyik yolu ile elde edilen bu yağ, Olivae oleum T.K. (zeytin yağı), değerli bir yemeklik yağdır. Tıpta safra arttırıcı ve müshil özellikleri vardır. Eczacılıkta preparatların yapımında, Sanayide sabun ve gliserin yapımında önemlidir.
Fraxinus ornus dişbudak Trakya, Batı ve Güney Anadolu da rastlanan, imparipennat yapraklı bir ağaçtır. Meyva yassı uzunca şekilli, kanatlı bir nukstur. Ağacın gövdesine yapılan yaralardan akan usare, kuruduktan sonra Manna T.K. (kudret helvası) drogunu verir. Bu drog şekerler taşır ve müshildir.
Syringa vulgaris (leylak) Güney-doğu Avrupa da yerli olan, bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen, küçük bir ağaçtır. Çiçekleri hoş kokulu, pembe veya beyaz renktedir ve zengin durumlarda toplanmıştır. Parfümeride önemlidir.
Jasminum grandiflorum (yasemin) Vatanı Güney-doğu Asya olan, Akdeniz ikliminde de iyi yetişen, imparipennat yapraklı, hoş kokulu, beyaz çiçekli, tırmanıcı bir bitkidir. Çiçeklerinden parfümeride kullanılan bir konsantre elde etmek için, kültürü yapılır. Yurdumuzda Alanya yakınlarında yetiştirilmektedir.
LOGANIACEAE Strychnos nux-vomica kargabüken Hindistan ve Tropikal Asya da yetişen, küçük bir ağaçtır. Çiçekleri beyaz, dik ve dallanmış salkımlar halindedir. Meyva, küçük bir portakal büyüklüğünde bir bakkadır, 1-8 tane yassı ve yuvarlak tohum taşır. Tohumlar sert endospermalı, üzeri sık tüylüdür. Strychni semen T.K. (striknos tohumu, kargabüken) çok zehirli bir drogdur, brüsin, striknin, vomisin alkaloitlerini taşır, sinir sistemi uyarıcısıdır.
GENTIANACEAE Gentiana lutea centiyane Orta Avrupa dağlarında ve memleketimizde Uludağ ve Bozdağ da yetişen, karşılıklı geniş yapraklı, sarı çiçekli, çok yıllık otsu bir bitkidir. Bitkinin fermente olmuş rizom ve kökleri, Gentianae radix T.K. (centiyane kökü), taşıdığı acı glikozitlerden dolayı iştah açıcıdır. Sindirim sistemi rahatsızlıklarında kullanılır. Haricen yara iyileştiricidir. Ekstresi pilül yapımında kullanılan bir sıvağdır.
Gentiana punctata (çiçekleri sarı renkli esmer lekeli) Gentiana purpurea (çiçekleri kırmızı)
Centaurium erythraea (Erythraea centaurium, kırmızı kantaron) Ülkemizde sık rastlanan bir yıllık bir bitkidir. Bitkinin toprak üstü kısımları, Centaurii herba, taşıdığı glikozitlerden dolayı acıdır. Aromatik, iştah açıcı, kuvvet verici, sakinleştirici ve mide salgısını arttırıcıdır.
APOCYNACEAE Çoğu tropiklerde yetişen, süt taşıyan, ağaç veya çalılar. Yapraklar tam, karşılıklı, bazen vertisillat. Çiçekler erdişi, aktinomorf. Meyva 2 tane folikül, bazen bakka veya drupa. Tohumlarda ekseriyetle bir tüy demeti taşıyan bir uzantı vardır. 300 kadar cins ve 1300 kadar tür. Ülkemizde 4 cins ve 6 türü vardır.
Nerium oleander zakkum Batı ve Güney Anadolu da başlıca dere yataklarında yetişen, ayrıca bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen, yaprak dökmeyen, yüksek bir çalıdır. Yapraklar lanseolat ve kısa saplıdır. 3 lü vertisiller halinde dizilmiştir. Çiçekler pembe, korolla tübü hunimsi, lopları yayıktır. Boğaz pulları vardır. Foliküller diktir. Tohumların tepesinde tüylü bir uzantı vardır. Bitki zehirlidir. Kardiotonik glikozitler taşır.
Vinca minor küçük cezayirmenekşesi İstanbul ve Bolu yörelerinde rastlanan, sürünücü gövdesi noduslarda köklenen, alçak bir çalıdır. Vinkamin alkaloidini taşır. Bu alkaloit tansiyon düşürücüdür ve başlıca beyin damarları hastalıklarında kullanılır. Türkiye de bu türle birlikte 3 Vinca türü yetişir: V. major, V. herbacea. Toprak üstü kısımları vinkamin alkaloidi içerir.
Catharanthus roseus (Vinca rosea) rozet Vatanı Madagaskar olan, tropikal ve subtropikal bölgelerde sık görülen bir türdür. Kanser tedavisinde kullanılan alkaloitler (vinkristin, vinblastin) taşır ve bu alkaloitleri elde etmek için kültürü yapılır. Memleketimizin Batı ve Güney bölgelerinde, İstanbul da süs bitkisi olarak park ve bahçelerde öbek veya tarh halinde yetiştirilir.
Strophanthus gratus, S. hispidus, S. kombe strofantus Batı Afrika da yetişen küçük bir ağaçtır. Bitki zehirlidir. Tohumlar iki uçtan sivrilmiş, 1-2 cm boyunda, dar ve yassıdır. Tohumun tepesinde, üst tarafı sorguç gibi tüylü olan saplı bir uzantı bulunur. Bu uzantıdan temizlenmiş olan tohumlar, Strophanthi semen T.K. (strofantus tohumu), strofantin (uabain) adı verilen kardiyonik bir glikozit taşır. Bu glikozit S. hispidus ve S. kombe nin tohumlarında da vardır. S. sarmentosus Tohumlarından elde edilen sarmentisit glikozidinden haraketle yarısentez yoluyla kortizon elde edilir.
Rauwolfia serpentina Hindistan da Hindistan, Pakistan, Himalyalar ve Uzak Doğu da doğal olarak yetişen yüksek bir çalıdır. Kökleri, Rauwolfiae radix, taşıdığı birçok alkaloitlerden dolayı, önemli bir drogdur. Reserpin: Tansiyon düşürücü, yatıştırıcı ve uyutucudur. Ajmalin: Kalp hareketlerini düzenleyicidir. bitkinin kültürü yapılır.
Acocanthera ouabain Etiyopya da yetişen küçük bir ağaçtır. Bitki uabain glikozitini taşır. Odunundan hazırlanan sulu ekstre ok zehiri olarak kullanılır.
Thevetia neriifolia Antil adaları ve Meksika da yetişen küçük bir ağaçtır. Lateksinde ve tohumlarda bulunan tevetosit glikoziti kardiyotonik bir glikozittir.
Holarrhena antidysenterica, H. floribunda Birincisi Tropikal Asya da, ikincisi Tropikal Afrika da yetişen küçük ağaçlardır. Her ikisi de konesin alkaloidini taşır ve amipli disanteriye karşı kullanılır.
Funtumia elastica (Kickxia elastica) Batı Afrika da yetişen, büyük bir ağaçtır. Lateksinden kauçuk elde edilir. Landolphia heudelotii Tropikal Afrika da yetişen ve kauçuk veren tırmanıcı bir bitkidir.
ASCLEPIADACEAE Çoğu tropiklerde yetişen ve süt taşıyan otsu bitkiler veya çalılar. Gövde bazen sukkulent, bazen tırmanıcı. Polinyum var. Memleketimizde 6 cins ve 15 e yakın türü vardır. Bu familya, morfolojik özellikleri bakımından, Apocynaceae familyasına yakındır. Geniş bir familya olmasına rağmen, tıp ve eczacılık bakımından önemli bitkileri yoktur. Fakat zehirli bitkileri çoktur. Bunların arasında tropikal bölgelerde ok zehiri hazırlanmasında kullanılanlar vardır.
Marsdenia condurango Tropikal Amerika da yetişen, tırmanıcı, odunlu bir bitkidir. Gövde kabukları, Condurango cortex T.K. (kondurango kabuğu) acı bir drogdur. Tonik, iştah açıcı, hazmı kolaylaştırıcı olarak kullanılır. Kondrangin glikozidi kanser ve sifilis tedavisinde kullanılır.
TUBIFLORAE (SOLANALES) CONVOLVULACEAE Tropik ve subtropiklerde yetişen, çoğu tırmanıcı, otsu bitkiler, bir kısmı çalılar. Bazıları süt taşır. Yapraklar alternan, basit veya parçalı. Çiçekler erdişi, aktinomorf. Kaliks 5 sepalli. Korolla huni şeklinde, tomurcuk içinde sağa doğru burulmuş şekilde. Stamen 5. Ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, 2 gözlü. Meyva çoğunlukla 4 tohumlu, lokulisit bir kapsula. Dünya da 50 cins 1500 tür, Türkiye de 4 cins 40 kadar tür doğal olarak yetişir.
Convolvulus scammonia mahmudeotu Batı Karadeniz, Ege ve Güney Anadolu bölgelerinde rastlanan, tırmanıcı, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları saplı, lamina ok şeklinde ve çıplak, çiçekler beyaz veya sarımsı renklidir. Meyva 4 tohumlu, 2 gözlü bir kapsuladır. Bitkinin kökleri uzun ve kalındır, süt taşır. Scammoniae radix T.K. (mahmude kökü) müshil olarak kullanılır. Tahriş edicidir. Bu etki lateks içinde bulunan Scammonium adlı reçineden ileri gelir.
Ipomoea purga Meksika da yetişen, tırmanıcı gövdeli bir bitkidir. Yumruları, Jalapae tubera T.K. (calapa tuberi), ve bu yumrulardan alkolle tüketme ve alkolik solüsyona su ilave ederek çökertme yolu ile elde edilen reçine, Jalapae resina T.K. (calapa reçinesi), tahriş edici bir müshildir. İnce kalın bağırsağın mukozasına tesir eder. I. oryzabensis -Meksika mahmudesi ile I. operculata ve I. tuberosa (Brezilya mahmudesi) nin kök ve yumruları ve bu droglardan elde edilen reçine, calapa gibi aynı derecede müshildir.
I. batatas tatlı patates Tropikal bölgelerde yetiştirilen ve yumruları patates gibi gıda olarak kullanılan tırmanıcı bir bitkidir. Türkiye de Hatay ve Adana yörelerinde yetiştirilir. I. tricolor Vatanı Meksika olan, bir yıllık, tırmanıcı, çıplak yapraklı bir bitkidir. Tohumlarında renkli halüsinasyonlar meydana getiren bir lizergit asit türevi vardır.