AB SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI HAKKINDA GÖRÜŞLER A. Ünal Şorman ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü Su Kaynakları Dalı sorman@metu.edu.tr I. Giriş Su yaşantımızın vazgeçilmez bir elemanı olarak gün geçtikçe önemi artmaktadır. Orta Doğuda artan nüfus, su kallanım artış nedenleri ile su kaynaklarının optimum kullanımı önemini artırmıştır. Türkiye bölge ülkelerine oranla daha çok su kaynağına sahip olmasına karşın, kişi başına düşen miktar bakımından ileriki yıllarda gelişmiş ülkelere göre fakirleşmeye aday bir ülke konumundadır. Konumu ve kaynakları itibarı ile ülkemizin izleyeceği su politikası sürdürülebilir su güvenliği için gerekli ve güçlerin ilgi odağıdır. Ülkemizin AB ne üyelik sürecince, su ve çevre konularındaki AB mevzuatına uyum çalışmaları kapsamında suyla ilgili kurum ve kuruluşların görevlerinin sorumluluklarının yeniden tanımlanması amacıyla ilgili kuruluşların katılımıyla gerçekleştirilmiş çalışmaların eşgüdümünün Başbakanlık tarafından Dışişleri Bakanlığına verilmesi ve bu doğrultuda, ilgili kuruluşların katılımıyla Dışişleri Bakanlığında düzenlenen toplantıda Suyla ilgili Kuruluşların Görev ve Sorumluluklarının Yeniden Tanımlanmasına yönelik I. Çalışma Grubu nun başkanlığının DPT Müşteşarlığına, Su Mevzuatının Yeniden Gözden Geçirilerek Gerekli Yeni Yasaların AB Müktesabatına Uygun Halde Hazırlanması konusunda II. Çalışma Grubu başkanlığının ise AB Genel Sekreterliğine verilmesi kararlaştırılmıştı. II. Genel Bilgiler Bu çalışmada, DSİ nin Aralık 2002 tarihinde Su Kaynaklarının Geliştirilmesi, Kullanılması ve Korunması ile İlgili Hukuki Bir Düzenleme çalışması, Hollanda ile ikili işbirliği programından desteklenen Topluluğun Su Çerçeve Direktifinin Türkiye de Uygulanması (MATRA) projesi, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ve Su Havzaları Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporundan yararlanılmıştır. - 205 -
2004 yılında, altı aylık süre içinde, her iki çalışma grubu da geniş katılımcı listesi ile ikişer kez toplanmıştır. Ayrıca, çalışma gruplarına başkanlık yapan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ve Avrupa Birliği Genel Sekreterliği (ABGS) temsilcileri çalışmaların bütünlüğünü sağlamak amacı ile çeşitli defalar bir araya gelmişlerdir. 2.1. Çalışma Grubunun Faaliyetleri Çalışma Grubu 16 Haziran 2004 tarihinde DPT de konuyla ilişkin kuruluş temsilcileri ve akademisyerler ile Türkiye deki su yönetimine ilişkin kurumsal yapının yenilenmesi amacıyla, bu konudaki güncel bilimsel gelişmeleri de dikkate alan ve Uluslararası yükümlülüklerimizi yerine getirmemizi kolaylaştıran kavramları içeren, yetki karmaşasını ortadan kaldıran basit, anlaşılır ve açık hükümlerden oluşacak bir su yönetiminin nasıl olması gerektiği konusunu tartışmak üzere toplanmışlardır. Buna göre: Toplantıda I. Çalışma Grubunun amacı, AB mevzuatına uyum çalışmaları kapsamında ülkemizde, entegre su yönetimi için kurumsal yapının geliştirilmesi, yetki otoritelerin ve kamu kuruluşlarının çakışan rollerinin belirlenmesi, su yönetiminde merkez ile yerinden yönetim konularının yeniden yapılanması, izleme denetim ve katılım mekanizmasının geliştirilmesi olarak özetlenebilir. AB mevzuatı uyumu, eksiklikler ve yeniden yapılanma konusunda kuruluşlar genel olarak Ülkemizde su yönetimi konusunda kurumsal sorunlara değinmişler ve bu sorunları yazılı olarak DPT Müsteşarlığına bildirmişlerdir. Çıkarılan sonuçlara göre: Ülkemizde su yönetiminde farklı kurumların yetki ve sorumluluklarının yasalar açısından uyumsuzluğu, Türkiye de su yönetiminin nicelik ve nitelik olarak birbirinden ayrı olması, Bölgesel düzeyde yetki ve sorumlulukların sürdürülebilir su kullanımını sağlayacak şekilde yetkili birimlerce sağlanamaması, (planlama; finans sağlama; izin ve yaptırımlar gibi) Etkin bir çevre politikası için çevresel kalitenin ve kirlilik emisyonlarının izlenmesi, standartların oluşturulması, yeterli strateji ve önlemlerin geliştirilmesi ile üretici ve kirleticilerin kontrolünün sağlanamaması, Son yıllarda yönetmeliklerin gelişimi oranında yaptırımın yeteri kadar gelişmemesi, Yetki ve sorumluluğa sahip personelin yeterli olmaması, Kuruluş yasalarında yapılan değişiklikler göz önüne alınarak aynı yetki ve sorumlulukları paylaşan diğer mevcut kurumların kuruluş yasalarında herhangi bir değişiklik, düzenleme veya güncellemeye gidilmemesi, (bu durum farklı kurumların benzer ve örtüşen yetkileri sahip olmalarına neden olmaktadır) Kamu kuruluşları arasında etkin bir işbirliği ve koordinasyon eksikliği olarak belirtilebileceği şekilde özetlenebilir. - 206 -
2.2. MATRA Projesi AB Su Çerçeve Direktifi ve bunun Türkiye uygulaması (MATRA) çalışmasında ülkemizde su yönetiminin yeniden yapılanması konusunun ana temaları aşağıdaki gibi özetlenebilir. Yeniden yapılanma sırasında mevzuat eksikliğinin giderilmesi, bölgesel planlama çalışmalarının yapılması, uygulama, koordinasyon, yeterli teknik ve etkin eleman ve kurumsal yapı, finansman, katılım, denetim, izleme konularının titizlikle uygulanması gerekmektedir. Yeniden yapılanmanın; iç sular, sınıraşan sular, kıyı suları ve yer altı sularını kapsaması, yüzey suları ve yeraltı sularının bütüncül olarak korunması, nehir havzalarının entegre su yönetimi (sınır ötesi işbirliği), sucul ekosistemin korunması ve geliştirilmesi, sürdürülebilir su kaynaklarının yönetimi ve geliştirilmesi, ekonomik analizleri, maliyetin karşılanması, fiyatlandırmayı, kirleten öder prensibi ve paydaşların yönetime katılımı hususlarını kapsaması gerekmektedir. Matra çalışmasından da görüleceği üzere ülkemizde su yönetiminin yeniden yapılanması konusunda halihazırda yapılması gerekenler ve olması gereken kurumsal yapının içeriğinde belirtilmesi gerekmektedir. Buna göre yapılması gereken hususlar, açıklamalar ve çözüm önerileri bir sonraki bölümde anlatılmaktadır. III. Mevcut Durumda Yapılması Gereken Genel Konular 1. Su Yasasının Hazırlanması 2. AB ye uyum kapsamında ulusal su mevzuatının AB su mevzuatına uyumlu hale getirilmesi, 3. Yeni su yasası kapsamında ilgili kuruluşların yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi, diğer kuruluşlarla yetki örtüşmesinin giderilmesi Bu Konular Hakkında Ayrıntılı Açıklamalar 1. Ülkemizde mevcut su yönetim yapısının ve uygulamalarının, uluslararası (AB su çerçeve direktifleri göz önünde bulundurularak) Su Kaynakları yönetimi ile ne şekilde uyum sağladığı detaylı araştırılmalıdır. Tesbit edilen farkların ne şekilde ortadan kaldırılacağı tek tek belirlenmelidir. Bunun için katılımcı bir yönetim ile yeniden yapılanmaya gidilmeli, çözüm önerileri hem hukuksal hem de teknik açıdan ortaya konmalıdır. Entegre Havza yönetimleri uygulamaya konmalı. Senaryolar (iyi, kötü, orta) çizilerek, sonuçlar ortaya çıkarılarak, mevcut yönetim anlayışı ile AB çerçevesi kriterleri ile karşılaştırılmanın yapılması zorunludur. 2. Ulusal Su Kanununun Türkiye şartlarında geçerli olan hazırlıkları bir an önce başlanmalıdır. Kapsam belirlenerek, zamanlamanının yapılması ve özel fonlardan yardım alınmalıdır. Bu konuda eldeki mevcut çalışmalardan, toplantı tutanaklarından ve raporlardan azami ölçüde yararlanılmalıdır. - 207 -
3. Yasa çıkarılırken çıkan çıkar çatışmalarını önlemek ve ortak konuları ayırmak/ayrıştırmak amacı ile Kurumlar üstü bir yapılanma gerekebilir. Mevcut yasaların boşlukları ve ilave yönetmelikler uyum çerçevesinde TBMM den çıkarılmalıdır. Bu konudaki deneyimli hukukçuların katılımı sağlanmalı ve Daimi Temsilciliklerden görüş istenmelidir. Hem teknik hem de hukuksal yapılaşmanın kolay olmayacağı katılımcı kuruluşlara anlatılmalı gerekirse örnek yasa çıkarmış ülkelerden uzmanlar Türkiye ye davet edilmelidir. Özetle yeni yasa kapsamında ilgili kuruluşların yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi ve buna göre çözüm önerileri aranmalıdır. Sonuçlar ve Çözüm önerileri Türkiye nen mevcut su potansiyeli, bugünkü kullanımı ve geostratejik konumu göz ününde bulundurulmalıdır. Çıkarılacak uyum yasalarında bu konulara özen gösterilmelidir. Özellikle, sınır ötesi aşan sular konusunda titiz ve dikkatli davranılmılıdır. Kullanıcı ülkelerden gelen istekler ve çözüm önerileri de göz önünde bulundurularak, tutarlı bir su politikası izlenmelidir. Şimdiden kulis çalışmaları bu konuda başlatılmalıdır. Türkiye Ulusal Hidroloji ve Meteoroloji komisyonlarınca hazırlanan ortak görüşler doğrultusunda yönetim plan ve programlar kısa, orta ve uzun süreli hedefler doğrultusunda hazırlanmış ve parasal olarak destek sağlanmıştır. Bu konular ek1 de özetlenmiştir. Ayrıca, Türkiye deki Nehir Havzası Yönetim planlarını oluşturmak için takip edilmesi düşünülen metodlar ve öneriler ek 2 de verilmeye çalışılmıştır. Ek 1: Hidrolojik-Meteorolojik Program Özeti (TUHK-TUMK) faaliyetler raporu Mevcut su ve havza sistemlerinin bugünkü durumu irdelenmeli su veri bankasının kurulması bir an önce başlamalı ve ölçüm ağları genişletilmelidir. Toplanan bilgiler eş zamanlı olarak kurum ve Üniversitelere iletilmelidir. Taşkın, çığ ve heyelan riski taşıyan bölgeler belirlenmeli ve karar destek sistemleri oluşturulmalıdır. Doğal ve insan kaynaklı afet yönetim (sel, kuraklık vb) modelleri geliştirilmelidir. Ülkemizde ileriye dönük ihtiyaç (içme, kullanma, enerji) belirlenerek yeni ve yenilenebilir kaynak potansiyelinin rasyonel bir şekilde ortaya konmalı ekonomik ve fizibil olanlar hiçbir siyasi/politik baskı olmaksızın hayata geçirilmelidir. Yaygın bir su eğitim programı hazırlanmalıdır. Yeni gelişen teknolojilerle (AR-GE) tabanlı plan ve projeler desteklenmeli ve iklim değişikliklerini de kapsayan meteorolojik-hidrolojik ortak havza modelleri ve hava tahmin modelleri birleştirilerek ön tahminler yapılmalı kurumlarca uygulamaya konmalıdır. Uzun vadede, havza kirleticilerinin ülkemizde yaratacağı etkiler, yenilenebilir enerji kaynakları, toprak-su-erozyon modelleri ve yüzey-yeraltı sularının birlikte entegrasyonu ele alınmalıdır. - 208 -
Ek 2: Metod ve Öneriler 1. Suya olan gereksinimler belirlenmeli ve kısıtlama şartları ortadan kaldırılmalı 2. Hedefler öncelikli olarak ortaya çıkarılmalı 3. Uygulama örnek havzalar seçilmeli 4. Bunlarla ilgili teknik, ekonomik, sosyal içerikli problemler belirlenmeli 5. Yeni su yönetim politikalarının uygulanabilmesi için merkezi, bölgesel ve mahalli idarenin yapılanması 6. Rekabetçi bir su kullanımının çıkarılması 7. Senaryoların kurulması (iyi, onta ve kötü durumlar için) 8. Su Kaynaklarının optimum kullanılması ve geliştirilmesi için ekonomik analizlerin yapılarak su kullanım kriterlerinin saptanması 9. Diğer havzalarde entegre havza yönetiminin uygulamaya geçilebilmesi için, tesbit edilen kriterler ve kazanılan tecrübeler gözden geçirilmelidir, - 209 -