Gönüllü Programları Uygulama Rehberi. Koruma Alanlarının Yönetici ve Paydaşlarına Yönelik Yönlendirici İlkeler

Gönüllü Programları Uygulama Rehberi Koruma Alanlarının Yönetici ve Paydaşlarına Yönelik Yönlendirici İlkeler

Gönüllü Programları Uygulama Rehberi Koruma Alanlarının Yönetici ve Paydaşlar için Bir Kaynak Yazarlar Giovanni Netto ve Claudio Manco (sırasıyla, Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı eğitim merkezi başkanı ve gönüllü programı başkanı) Katkıda Bulunanlar Lucia Margaritelli, Paolo Gramiccia, Alessandra Nasti (L Umana Dimora Onlus Lazio) ve Richard Filcak (REC) REC tarafından İngilizce olarak hazırlanmış ve REC Türkiye tarafından Türkçeye çevirilmiştir. İngilizce basım: 2007, Szentendre - Macaristan Türkçe basım: 2008, Ankara - Türkiye

REC Hakkında REC Türkiye, siyasî görüşlerden ve çıkar gruplarından bağımsız, kâr amacı gütmeyen, uluslararası bir kuruluş olan Orta ve Doğu Avrupa için Bölgesel Çevre Merkezi nin (REC) Türkiye deki ofisidir. REC Türkiye nin genel amacı, Türkiye nin çevre konusunda hukuki, kurumsal, teknik ve yatırım alanlarına yönelik kapasitesini güçlendirmek, böylelikle de AB çevre müktesebatının etkili bir şekilde uygulanması sürecini hızlandırmaktır. REC Türkiye, bu hedefe ulaşabilmek için,farklı finansal kaynaklar aracılığı ile yürütmekte olduğu çalışmalar çerçevesinde, hükümetler, sivil toplum kuruluşları (STK lar), özel sektör ve diğer çevresel paydaşlar arasında işbirliğini, bilgi paylaşımını ve çevresel karar alma süreçlerine halkın katılımını desteklemektedir. Bu yayının bütün hakları saklıdır. 2007, Bölgesel Çevre Merkezi - REC 2008, Bölgesel Çevre Merkezi REC Türkiye Bu yayının hiçbir kısmı herhangi bir formda izin alınmadan satılamaz yada satılmak için çoğaltılamaz. Bu yayının içeriği, Bölgesel Çevre Merkezi ve L Umana Dimora Onlus Lazio tarafından, İtalya Çevre, Arazi ve Deniz Bakanlığı finansmanı ile hazırlanmıştır. Yayının Türkçe basımı yararlanıcısının Avrupa Birliği Genel Sekreterliği ve sözleşme biriminin Merkezi Finans ve İhale Birimi olduğu Katılım Öncesi Süreçte Sivil Toplumun Güçlendirilmesi: STK Hibe Programı - A5 Çevre Bileşeni projesi kapsamında REC Türkiye tarafından Avrupa Komisyonu nun mali desteği ile gerçekleştirilmiştir. Ancak, yayının içeriği hiçbir şeklide Avrupa Komisyonu nun, İtalya Çevre, Arazi ve Deniz Bakanlığı ve REC Türkiye'nin resmi görüşlerini yansıtıyor olarak algılanmamalıdır. ISBN: 978-975-6180-28-0 Türkçe ye Çeviren Lexicon Konferans Çevirmenleri Düzelti Yeşim Aslıhan Çağlayan Son Okuma Tuğba Varol Yayım Koordinatörü Yeşim Aslıhan Çağlayan Tasarım ve adaptasyon BAYT Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım Ltd. Şti, 0312 431 30 62 Baskı Tuna Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş. Bahçekapı Mah., 50. Sok. No:7, 06370 Şaşmaz, Ankara, 0312 278 34 84 Baskı Tarihi Aralık 2008 2 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

İçindekiler Giriş 7 Proje hakkında 7 Rehber hakkında 7 Rehberin yapısı 8 Özel teşekkürler 8 Kısaltmalar 8 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 3

Gönüllü Programı nedir? 9 Avrupa da gönüllülük 10 Gönüllü programlarının yararları 13 Gönüllülüğün değerinin hesaplanması 13 Koruma alanlarının yönetiminde Gönüllü Programlarının (ViP) ekonomik ve sosyal faydaları 15 Uygulamada gönüllülük 17 Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı 18 Programın hedefleri 20 Gönüllü çalışma seçenekleri 23 Arazi kuralları 26 İtalya'dan örnekler 28 Gran Paradiso Milli Parkı 28 Archipelago Toscano Milli Parkı gönüllü çalışmaları 29 Orta ve Doğu Avrupa da gönüllülük genel bir bakış 30 LIFE Nature projesi, Szenas Hills, Macaristan 30 Slovak Paradise Milli Parkı, Slovakya 32 Gönüllü programlarının hazırlanması 33 Yerel koşulların değerlendirilmesi 33 Kilit roldeki paydaşların kapasiteleri ve eğitim 37 Bir gönüllü programı başlatmak 38 Programın ekonomik yönleri 40 Uygulamadaki zorluklar 40 Unutulmaması gereken konular ve yönler: İyi bir gönüllü çalışması organize etmek için on öneri 41 Ağ kurma ve gönüllülüğün uluslararası boyutları 45 4 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

Türkçe baskı için sunuş Doğa koruma çalışmaları, zorlu, zahmetli ve masrafları yüksek olan çalışmalardır. Doğa koruma çalışmalarında gönüllülerden yardım almak, çalışmalarda gönüllüler kullanmak hem bu işin maliyetini hem de kurumlardaki kadrolu personelin yükünü azaltır. Ancak, gönüllü programlarının tamamen maliyetsiz olduğunu düşünmek yanlıştır. Bu hem zamanlarını ayıran gönüllülerin hem de kurum içinde gönüllülerin organizasyonu ile ilgilenen personelin emeğini değersiz kılar. Gönüllü programları iyi planlanmalı, tüm işler iyi tanımlanmalı ve değerlendirilmelidir. Aksi takdirde harcanan emek ve zamanın boşa gitmesinin yanında doğa koruma çalışmaları da olumsuz yönde etkilenir. Bu yayın Bölgesel Çevre Merkezi - REC'in İtalya'daki gerçekleştirdiği pilot çalışmaların sonucunda hazırlanmış ve REC Türkiye tarafından Türkçe'ye kazandırılmıştır. Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de doğa koruma açlışmalarında gönüllü yardımına sık sık ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yayın ile gönüllü programları yürüten kurumlara destek olarak gönüllü çalışmaların amaçlarına ulaşmasını yardımcı olabilmeyi diliyoruz. Teşekkürler REC Türkiye Ekibi G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 5

6 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

Giriş Proje hakkında REC ve L Umana Dimora Onlus Lazio, Orta ve Doğu Avrupa da Koruma Alanları Personelinin Park Gönüllüleri Programlarının (ViP) uygulanması konusunda eğitilmesi projesi kapsamında 2005 yılından bu yana birlikte çalışıyor. İlk olarak, (İtalya Çevre, Arazi ve Deniz Bakanlığı nın yardımıyla) Güneydoğu Avrupa da dört ülkeden sekiz park belirlendi. Bu ülkeler Bosna-Hersek, Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ (proje, ülkenin Sırbistan ve Karadağ olarak iki bağımsız cumhuriyete ayrılmasından önce başlandı) ile Türkiye idi. Hedef ülkelerin her birinden iki park/koruma alanı, projeye katılmak için davet edildi: Hutovo Blato ve Kozara Dağı Parkı (Bosna Hersek); Stara Planina ve Skadar Gölü (Sırbistan ve Karadağ); Büyük Menderes Deltası Milli Parkı ve Kaz Dağları Milli Parkı (Türkiye), ve Lonsko Pole ave Zumberak (Hırvatistan). Proje, bu ülkelerin hepsinde, parkların yönetiminde iyileştirmeler yapmak ve uluslararası işbirliğini arttırmak için bir fırsat olarak sevinçle karşılandı. Proje, gönüllü programlarının uygulanmasına yönelik becerilerin geliştirilmesine odaklandı. Bu, milli parkların personeli gönüllü programlarının geliştirilmesi ve yönetilmesiyle ilgili bilgi ve beceriler konusunda ve ayrıca doğanın yorumlanması (nature interpretation) ve çevre eğitimi ile ilgili en iyi uygulamalar, ekolojik turistik tesis ve hizmetlerin geliştirilmesi ve Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkın dan (NPALM) edinilen pratik örnekler ve bilgiler esasında milli parkların işletilmesi ve yönetimi gibi çok çeşitli konularda eğitime tabi tutuldular. NPALM da 1990 yılından bu yana Gönüllü Programı (Volunteers in the Park -ViP) gerçekleştirildi ve park bu sayede mükemmel yönetim uygulamaları geliştirdi. İtalya; Gönüllü Programlarını, doğa yorumlama planlarını ve diğer yeni araçları kullanarak, yerel milli parkların ve koruma alanlarının yönetimine dahil etmeye yönelik başarılı programlar geliştirmede kayda değer bir deneyim kazandı. Ayrıca, iyi örnek olarak gösterilebilecek ve milli parkların yakınında yaşayan yerel halkın büyük fayda sağlayabileceği bir bazı girişimler de vardır. Bilgi ve know-how transferi, yerel halkın çabalarının Orta ve Doğru Avrupa daki (ODA) milli parkların doğal ve kültürel kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı için bir araya getirilip birleştirilmesi için bir fırsat niteliğindedir. Kapasiteyi geliştirme, koruma alanlarının daha iyi yönetilmesi ve doğal ve kültürel kaynakların daha iyi kullanılması yönünde adımlar atan bu bölge ülkeleri için önemli. Bu çabalar ayrıca söz konusu ülkelerde daha güçlü bir sivil toplumun oluşturulması için uygun ortamın yaratılmasına yardımcı oluyor. Projenin uygulamasından ve devam eden değerlendirmelerinden elde edilen deneyimlere dayanarak, REC ve L Umana Dimora Onlus Lazio bu rehberi geliştirdi. Park yöneticileri, park çalışanları ve genel olarak milli parklarla işbirliği yapan insanlara yönelik hazırlanan bu rehber, gönüllü programlarının geliştirilmesine yönelik tavsiyeler, know-how ve en iyi uygulamaları içeriyor. Rehber hakkında Bu rehber, koruma alanları (KA) personeli ve yerel STK lar, öğretmenleri ve/veya meslek birliklerinden (örn., eko-turizm alanında çalışanlar, yerel turizm dernekleri üyeleri vb) oluşan bir çekirdek grubun gönüllü programlarının yararları ve olumlu etkileri hakkında bilgilerle donatılması amacıyla hazırlandı. Rehber, gönüllü programlarının (ViP) oluşturulmasında/geliştirilmesinde, diğer ülkelerden elde edilen belli başlı deneyimlerden yararlanmak ve yerel koşulları dikkate alarak gönüllü programları hazırlamak isteyen tüm paydaşları hedefliyor. Rehber, gönüllü programlarının parklar için oluşturduğu pratik faydalar ortaya konmaya çalışıldı. Rehber de gönüllü programlarının geliştirme ve yönetim süreçlerine halkın katılımının nasıl sağlanabileceğini gösteriyor ve konu ile ilgili yeni yaklaşımlar sunuyor. Bu rehber, İtalya nın ViP projelerinde edindiği kapsamlı deneyimleri sonucu, Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkında (NPALM) uygulanan gönüllü programlarından alınan dersleri içerir. G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 7

G İ R İ Ş Rehberin yapısı Bu rehber altı bölüm altında toplandı; Bölüm 1 gönüllülüğün yararlarını, gönüllü programının ne olduğunu ve Avrupa daki gönüllülük yaklaşımını açıklıyor. Bölüm 2 de, gönüllü programlarının yararları, bir koruma alanının ekonomik gelişimi ile gönüllülük arasındaki ilişki ve ilgili potansiyel ekonomik ve sosyal yönler tartışılıyor. Üçüncü Bölüm, gönüllülükle ilgili olarak edinilen pratik deneyimlere odaklanıyor ve uygulamada gönüllülükle ilgili bir kaç örneğin açıklamasını içeriyor. Bu bölüm temel olarak NPALM ve İtalya daki diğer parklar üzerinde bir durum incelemesi olup, ikinci kısımda Orta ve Doğu Avrupa dan gönüllülük örneklerine genel bir bakış sunuluyor. Bölüm 4, bir gönüllü programı geliştirmeye yönelik pratik adımlar, tavsiyeler ve yararlı ipuçları sunuyor. Bölümde, paydaşların kapasitelerinin ve yerel koşulların değerlendirilmesi, başlangıç aşamaları ve uygulamanın potansiyel zorlukları gibi konular tartışılıyor. Bölüm 5, gönüllü programınızı tasarlarken ya da geliştirirken unutmamanız gereken yönleri ve hususları özetliyor. Son bölümde ise, gönüllülüğün uluslararası boyutları ve ağ oluşturma çalışmaları ele alınıyor. Özel teşekkürler Yönlendirici ilkelerin hazırlanmasındaki yardımları için Antonella Ciarletta, Angelica Esposito, Francesca Giannini (Arcipelago Toscano Milli Parkı), ve Cristina Del Corso ya (Gran Paradiso Milli Parkı) özellikle teşekkür etmek isteriz. Bu yayındaki tüm fotoğraflar, Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı gönüllülerinin arşivlerinden alındı. Çizimler Cristiana Priore tarafından yapıldı. Kısaltmalar ODA Orta ve Doğu Avrupa AB Avrupa Birliği EVC Avrupa Gönüllü Merkezi IVD Uluslararası Gönüllüler Günü IYV Uluslararası Gönüllüler Yılı LIFE Çevre için Mali Araç BKH Binyıl Kalkınma Hedefleri NPALM Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı KA Koruma Alanı GDA Güney Doğu Avrupa ViP Park Gönüllüleri (Volunteers in Park) 8 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

Gönüllü Programı nedir? Uluslararası bir çevrimiçi ansiklopedi olan Wikipedia 1, gönüllü sözcüğünü şöyle tanımlıyor: kendisi tercih ettiği için bir toplum bünyesinde hizmet veren kişi (Türkçe Vikipediye göre ise gönüllü; içinde bulunduğu toplulukta herhangi bir karşılık ya da çıkar beklemeksizin bir işi yapmayı kendiliğinden üstlenen kişidir). İnsanlar, bazen bireysel olarak bazense bir grubun parçası olarak, kâr amacı gütmeyen kuruluşlar için çalışmayı, boş zamanlarında başkalarına yardım etmeyi ya da doğal ve kültürel varlıkları korumayı tercih edebilir. Bireyin motivasyonu farklılıklar gösterir. Bazıları bu çalışmaları iyilik olsun diye, ya da bu hizmetleri üstlenmek kendi yaşamlarını daha iyi hale getirdiği için yapar. Bazıları toplum çalışmalarına katılmayı vatandaşlığın veya dini inançların getirdiği bir sorumluluk olarak görür. Kimisi kariyer fırsatlarına katkıda bulunabilecek deneyimler edinmek ister; zira bir çok işveren, gönüllü çalışmalarda edinilen deneyime büyük değer verir; kimisi ise sadece yaşamın farklı alanlarından ya da farklı ülkelerden gelen insanlarla tanışmak ve yeni arkadaşlar edinmek ister. Avrupa Gönüllüler Merkezi 2 (EVC), gönüllülüğün, rol oynadığı tüm alanları kapsayan bir yapısı olduğu görüşündedir. Gönüllülük, toplumsal uyuma katkıda bulunur ve dayanışmayı güçlendirir; gönüllülük göçmenlerin, yaşlıların, işsizlerin) bütünleşmesi için bir araçtır; etkin vatandaşlığı teşvik eder; yaşam boyu öğrenme için bir yol sunar; ekonomik değer ve "sosyal sermaye" yaratır ve paydaşlar arasında ağ oluşturulmasını destekler ve son olarak, gönüllülük eğlenmekle, kişinin kendini iyi ve topluma faydalı bir birey olarak hissetmesiyle ilgilidir. Bu çoğu zaman hem gönüllüler için hem de gönüllülerin birlikte çalıştığı kişiler ya da yardım ettiği kişi ve kuruluşlar için yaşamı değiştiren bir deneyimdir. Doğanın korunması, büyük oranda gönüllülerin, aktivistlerin bu alandaki çalışmalarına bağlı olmuştur; bunun sebebi bu çalışmaların gerekli olması değil, gönüllülüğe ihtiyaç olduğu duygusudur. İlk başta, doğal parklar ve doğa koruma faaliyetleri, bu çalışmaları normal iş yüklerine veya işlerine ek olarak yapan kişiler tarafından başlatıldı. Bu gönüllüler sayesinde, doğayı koruma çalışmaları kurumsallaştı, normal, gerekli ve önemli olarak görülmeye başlandı. Birçok milli park ve koruma alanı, geniş gönüllü ağlarından ve bunların yaptığı çalışmalardan yararlanır. Doğayı deneyimlemek ve tehlikedeki türler ve habitatlar hakkında bir şeyler öğrenmek ve bunu yaparken doğayı seven diğer insanlarla bir araya gelmek ve yan yana çalışmak isteyen insanlar, dünyanın bir çok ülkesinde zamanlarını gönüllü olarak bu işe ayırır. Bu insanların çalışmaları ve katkıları giderek daha çok takdir toplamaktadır. 2001 yılı, dünya çapında 123 ülkenin sponsorluğunda, Kasım 1997 de toplanan Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından Uluslararası Gönüllü Yılı olarak seçildi. Her yılın 5 Aralık günü ise Uluslararası Gönüllülük Günü olarak kutlanarak, gönüllü kuruluşların ve gönüllülerin, Binyıl Kalkınma Hedefler kapsamında sağladıkları (yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerdeki) katkılara dikkat çekiliyor. Gönüllü çalışma, yerel halkın çabalarının, koruma alanlarının ve milli parkların doğal ve kültürel kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı için bir araya getirilip birleştirilmesi için bir fırsat niteliğindedir. Kazanılan deneyim, koruma altındaki türlerin ve doğal ve kültürel kaynakların daha sürdürülebilir bir şekilde yönetilmesi için çabalayan Güney Doğu Avrupa (GDA) bölge ülkeleri için özellikle önemlidir. Ek olarak, gönüllü çalışma bu ülkelerde daha güçlü bir sivil toplumun oluşturulması için uygun ortamı hazırlar. Gönüllülerin çalışmalarını organize etmek, geçici bir düzende çalışan bir kaç kişiden bahsediyorsak göreceli olarak kolay olabilir; ancak milli park yetkilileri veya diğer paydaşlarla çalışarak vakitlerini geçirmek isteyen insanların ilgilerinin canlı tutulması, katılımlarının sağlanması ve yönetimi için sürekli ve sürdürülebilir bir sistem oluşturmak daha zordur. Bu noktada, bu rehberde gönüllü programı olarak adlandırdığımız programdan bahsetmek gerekir. Gönüllü programı dediğimizde, insanların gönüllü çalışmalarına daha uzun süreli katılımını planlamaya, gerçekleştirmeye ve değerlendirmeye yönelik entegre bir sistemden bahsediyoruz. Bu tür programlar tasarlamak ve potansiyel gönüllüleri ve paydaşları sürece dahil etmek için bir çok yol vardır. Bu rehberde, bunlardan bazılarını ele alacağız. Program geliştirmeye yönelik pratik ipuçlarına geçmeden önce, çalıştıkları milli parklarda veya koruma alanlarında ya da genel olarak doğa koruma çalışmaları bünyesinde gönüllü programları geliştirmeyi planlayan ya da düşünenler için yararlı olabilecek faydalı bilgiler ve argümanlar sunmak istiyoruz. 1 Daha ayrıntılı bilgi için bkz. <http://en.wikipedia.org/wiki/volunteer> ya da <http://tr.wikipedia.org/wiki/gönüllü> 2 Bilgi için bkz: www.cev.be. Avrupa Gönüllüler Merkezi, yerel düzeyde binlerce gönüllüyü temsil eden gönüllü merkezlerinin ve 38 gönüllü kalkınma ajansının Avrupa da oluşturduğu bir ağdır. G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 9

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M N E D İ R? Gönüllü hizmet: dayanışmadan karşılıklı alış-veriş e Hazırlayan: Antonella Ciarletta Sevinçle verenler vardır Ve bu sevinç onların ödülüdür (G.K. Gibran) Gönüllü, kendi kişisel seçimi doğrultusunda, kendi özgür iradesiyle başladığı bir eylemi tamamlayan kişidir. Gönüllü hizmet, belli ihtiyaçları olan bazı insanlara yardım etmeyi kapsayan ücretsiz bir iştir. Gönüllü, bir grup içerisinde özgür seçimi doğrultusunda hareket eden kişidir. Gönüllüleri zamanlarını gönüllü çalışmalara adamaya iten duyguları daha gerçekçi bir şeklide görebilmek için, kendini düşünmeme duygusuna aşina olmak gerekir. Bu duygu insan, ilişkileri alanında büyük bir potansiyel doğurur ve her zaman karşılıklı alış-veriş i ve sosyal işbirliklerini ateşler. Karşılıklı "alış-veriş", kişilerarası ilişkilerde başlıca yaklaşımlardan biridir. Bu, hediye alıp verme ihtiyacı gelecekte başka "alış-veriş" olasılıklarının varlığının bir göstergesidir. Karşılıklı "alış-veriş" hissi, başkaları ile ilişkiler kurulmasını sağlar. Gönüllü karşısındaki ile ilgilenir ve bu "alış-veriş" yoluyla bağlar kurmak ister. İlişki kurabilme yetisi, bireylerin ortak düşünme, hissetme ve hareket etme tarzına sahip bir grup oluşturma ya da ortak ilgi alanlarını ve "çıkar"ları paylaşma yetisine bağlıdır. Kurulan bu bağ sayesinde, gönüllü, sosyal dayanışma amacı çerçevesinde başkalarına ulaşmaya çalışan diğer kişi ya da kuruluşlarla ilişki kurar. Bazı insanlar, istisnai olarak insan ilişkilerini değiştirmek ile ilgili herhangi bir istek duymazlar. Bu bakış açısına sahip kişiler, diğer insanlarla ilişkilerin kültürel veya çevresel değerlerden daha önemli olduğunu düşünürler. Bu durum gönüllü katkısının ekonomik ve eğitsel değer arasındaki farkın oluşmasında etkilidir. Ekonomik değer; karşılığında ücret ödenebilir olduğu halde ücretsiz yapılan, yaşam kalitesini topluma hiç bir maliyet getirmeden arttıran çevresel veya kültürel hizmetlerin değeridir. Eğitsel değer ise ilişkilerin ve sosyalleşme yetisinin ortaya çıkarılmasıyla oluşur. Gönüllü çalışmalarının ardındaki itici güç, farklı bir mesleki alanda kendisini alternatif bir şekilde geliştirme isteğidir. Günümüzde gönüllü hizmet süregelen bir kültüre, bir varoluş şekline ve düşünce tarzına taraf ve destek olmak demektir. Hizmetin şekli, yeri ve süresi değişebilir, ancak ideal her zaman aynıdır: hizmet, olan biteni olduğu gibi kabul etmeyerek, katılım sağlayarak ve bilinç oluşturarak güçlü bir "alış-veriş" yaratan dayanışmadan gelir. Son yıllarda, doğanın ve türlerin korunması alanlarında gönüllü desteğin kademeli olarak artışına destek oluyoruz. Gönüllü hizmetlerin sosyal süreçlerin dinamiklerinden etkilenmesi, ihtiyaç olan yerde "kol", "bacak", "akıl" ve "kalp" olmak için zamanlarını bağışlama ve çalışmalara katılma arzusu, ağlar oluşturma ve ortak planlar yapmak yönünde de artan bir eğilimi de getirir. Gönüllülüğün eğitimsel işlevlerinden biri de, gönüllü yardımı alan kişinin kendisini borçlu hissetmemesi, bunun yerine sorunları çözerek yeni bir dayanışma ve kalkınma kültürü oluşturmasıdır Zamanını bağışlamaya karar veren kişi, yeni bir deneyim yaşadığını hissedecektir, ancak kişide merak uyandırmak zaman alır. Gönüllü çalışma, sosyal ilişkiler kurmak ve paylaşmak için mevcut ve yeni becerilerin geliştirimesinde önemli bir araç olarak görülmelidir.. Avrupa da gönüllülük Avrupa Gönüllüler Merkezi ne (EVC) göre, Avrupa da gönüllü hareketlerine katılan 100 milyondan fazla kişi vardır. Bunlar genç ve yaşlıları, zenci ve beyazları, kadın ve erkekleri, farklı milliyetlerden ve ekonomik koşullardan gelen kişileri, farklı siyasi görüşlere sahip kişileri, göçmenleri, sosyal olarak dışlanmışları ya da toplumlarıyla çok iyi bütünleşmiş kişileri içerir. Avrupa da böylesine büyük bir potansiyel ve çeşitlilik sunan başka bir grup bulmak zordur. Avrupa daki gönüllü programları bir çok farklı konuyu kapsar, renkli bir insan ve kuruluş yelpazesi tarafından gerçekleştirilir. Avrupa Birliği, gönüllülüğü, Avrupa Gönüllü Hizmeti (YOUTH programının bir parçası), Grundtvig Programı, Vatandaşlar için Avrupa (Europe for Citizens) programı gibi mevcut politika ve programlar yoluyla desteklemektedir; bu da gelecekte kaydedilecek ilerlemeler için iyi bir başlangıç noktası sağlalamaktadır (bkz Avrupa Birliğinin Destekleyici Programları ). Ancak, yatay karakteri nedeniyle, gönüllülüğü Avrupa Komisyonu ndaki tek bir genel müdürlük altına yerleştirmek o kadar da kolay değil ve gönüllülüğün nasıl destekleneceği ve teşvik edileceği konusunda AB de tartışmalar devam ediyor. 10 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M N E D İ R? Avrupa Birliğinin Destekleyici Programları Avrupa Gönüllü Hizmeti (YOUTH Programının bir parçası) YOUTH Programı, AB nin 15-25 yaş arası gençleri hedef alan dolaşım ve yaygın eğitim programıdır. Program, 31 Avrupa ülkesinde gençlere açıktır. YOUTH Programı, hem grup değişimleri hem de bireysel gönüllü çalışma ve destek faaliyetleri olarak gençlere çeşitli olanaklar sunar. YOUTH Programı daha önce gerçekleştirilen Avrupa için Gençlik (Youth for Europe) ve Avrupa Gönüllü Hizmeti programlarında edinilen deneyimleri temel alır. Avrupa Gönüllü Hizmeti programı gençlere, çoğunlukla 6 ila 12 aylık süreler için, başka bir ülkede gönüllü hizmet verme olanağı sunar. Sosyal, kültürel sektörlerde ve çevre ve spor sektörlerinde, gençlerin çalışabileceği bir çok yer bulmak mümkündür. Her bir projede üç ortak, bir gönüllü, bir gönderen kuruluş ve bir ev sahibi kuruluş bulunur. Faaliyetler tasarlanırken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir: - Gönüllünün yaşadığı ülkeden başka bir ülkede gerçekleşmelidir; - Kâr amacı gütmemeli, hizmet karşılığı ücret söz konusu olmamalıdır; - Profesyonel iş veya kullanımı içermemelidir ve - Süresi sınırlı olmalıdır (en fazla 12 ay). Program, programa katılmaya uygun bir ülkede yasal olarak ikamet eden 15-25 yaş arası herkese açıktır. İstisnai durumlar söz konusu olursa bu durumların hepsi ayrı ayrı değerlendirilip karar verilir. Katılım harcı söz konusu değildir, katılan gönüllülere ev sahibi kuruluş tarafından barınma imkanları ve az miktarda bir harçlık sağlanır. Ayrıntılar için bakınız: <http://ec.europa.eu /youth/program/index_en.html> Grundtvig Programı Socrates programının bir parçası olan Grundtvig, Avrupa Birliği nin bir eğitim programdır. Grundtvig aracılığıyla, Avrupa Komisyonu yetişkin eğitiminin tüm sektörlerinde bir Avrupa boyutunun geliştirilmesini ve deneyim paylaşımını desteklemek için finansman sağlar. Grundtvig, çok çeşitli konu ve eğitim alanına hitap eder. Örgün ve yaygın yetişkin eğitimi veren tüm kurum ve kuruluşlara açıktır. Vatandaşlar için Avrupa (Europe for Citizens) Vatandaşlar için Avrupa (eski adıyla Avrupa için Vatandaşlar- Citizens for Europe), vatandaşlar ile Avrupa Birliği arasındaki mesafeyi azaltmaya yardımcı olmak için tasarlanmış bir Avrupa Birliği programıdır. Önerilen programın genel amaçları ise şunlardır: - Vatandaşlara, kültürel çeşitlilik vasıtasıyla entegre ve zengin daha kapsayıcı bir Avrupa oluşturma çabalarına katılma ve bu yönde etkileşime girme fırsatı vermek; - Ortak değerlerin, tarihin ve kültürün tanınmasını esas alan bir Avrupa kimliği oluşturmak; ve - Kültürel çeşitliliğe saygı ve coşkuyla yaklaşan Avrupa vatandaşları arasında karşılıklı anlayışı arttırmak ve kültürlerarası diyaloğa katkıda bulunmak. Bu bağlamda, doğal olarak gönüllü faaliyetlerin çoğu ulusal politikaların ve yerel yasal sistemlerin çerçevesi altında gerçekleştirir. Genel olarak, gönüllüleri organize etme konusunda daha güçlü olan ülkeler, daha iyi çerçeveler geliştirirler. Bazen, gönüllü programları ülkeler arasında ikili ve çok taraflı işbirliği için iyi bir temel oluşturur. Bu, gönüllü programlarının önemli olduğu bir başka alandır; gönüllü programları farklı milliyetlerden, etnik kökenlerden ve sosyal statülerden gelen insanlar arasında işbirliğini destekleme ve teşvik etme gücüne sahiptir. [Gönüllü programlarının bu yönleri, örneğin Barış için Parklar (Parks for Peace) girişimi tarafından kabul edilmiştir.] Ayrıca, gönüllü programları doğanın korunmasında önemli bir rol oynarlar. Dünya genelinde, koruma alanları uluslararası işbirlikleri için bir araç olarak kulanılır. Park yetkilileri, STK lar ve uluslararası kuruluşlar, doğayı koruma alanında işbirliğinin, aralarında anlaşmazlıklar olan ülkelerin barışı sağlanması için önemli olduğunu fark etmiştir. Bu yaklaşım, Güneydoğu Avrupa bölgesinde REC tarafından da desteklenen bir yaklaşımdır. Balkan Barış Parkları (Balkan Peace Parks) projesi, Arnavutluk ta ve Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti nde doğal alanların korunmasına odaklanan insanları bir araya getirmiştir. Benzer bir çaba, Sırbistan ve Bulgaristan arasında, iki ülkenin ortak sınırları boyunca uzanan bir koruma alanı olan Stara Planina Barış Parkı vasıtasıyla daha iyi sınır ötesi işbirliği oluşturmak amacıyla başlatılmıştır. G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 11

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M N E D İ R? 12 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

Gönüllü programlarının yararları Gönüllülük; İstikrarlı ve uyumlu bir toplumun yaratılmasına yardımcı olur. Devletin sunduğu hizmetlere değer katar. Gönüllülük, hem topluma hem de gönüllü çalışan bireye faydalar sağlar. Gönüllülük, Kopenhag Bildirgesi nde ve Eylem Planı nda ana hatlarıyla belirtilen üç öncelik alanının her birinde katkı sağlayıcı bir role sahiptir: sosyal entegrasyon, yoksulluğun azaltılması ve istihdam. İlk olarak, gönüllülük topluma önemli bir ekonomik katkı sağlar. Gönüllü çalışmaların deneysel olarak uygulandığı az sayıdaki ülkede, sağlanan katkının GSYİH nin %8 ila 14 ü arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bireylerin zamanlarını gönüllü işlere ayırma yetisi ve istekliliği ile ilgili (çalışma haftasının uzunluğu, okuldan ayrılma ve emeklilik yaşı, kadınların işgücüne katılımını etkileyen tedbirler vs gibi) bir çok mevzuat parçasının etkisi göz önüne alındığında tüm vatandaşlarca ve tüm sektörlerde gönüllülük için uygun ortamı desteklemenin, hükümetler için sadece ekonomik açıdan bile açık bir fayda sağlayacağı görülür. İkinci olarak, katılım uzun süredir iyi yönetişimin ve kalkınmanın gerekli parçalarından biri olarak görülür. Gönüllülük, bireylerin vatandaş olarak katılımlarını ifade ettikleri önemli bir araçtır ve vatandaşlar arasında güven ve karşılıklı alış-veriş duygusu oluşturarak daha uyumlu, daha istikrarlı bir topluma katkıda bulunur. Üçüncü olarak, gönüllülük dışlanmış veya marjinalleşmiş grupların sosyal hayata katılımını destekler. Örneğin, özürlüler gönüllü programlara katıldıklarında, onların bakıma muhtaç tüketiciler oldukları yönündeki inancı yıkmış olurlar. Benzer şekilde, gönüllülük gençler için kendini geliştirme olanakları sunar ve vatandaşlık sorumlulukları konusunda değerli bir temel oluşturur. İleri yaştakiler için gönüllülük, yeni emekli olanların bedensel ve zihinsel esenliklerini iyileştirerek iş hayatı dışındaki yaşama alışmalarına yardımcı olmak suretiyle aktif yaşlanma sürecine katkıda bulunur. Dördüncü olarak gönüllülük, işsizlerin yeteneklerini geliştirerek istihdamın desteklenmesinde olumlu rol oynar. Ücretli iş arayanlar için, gönüllülük özgüveni arttırır ve imkanlarına daha yakın olmayı ve iş hayatnda olumlu karşılanan özellikler geliştirme olanakları sağlar. Gönüllü çalışmalar olarak başlayan bazı işler daha sonra devlet ya da özel sektör tarafından devralınarak ücretli iş olanaklarına dönüştürülebilir Bu faydalarına rağmen, bir çok ülkede toplumun marjinalleşmiş grupları gönüllü programlarına katılma olasılığı en düşük olan gruplardır. Katılımın önündeki engeller: yoksulluk, işsizlik, gençlerin yabancılaşması ve kötü örgütlenme uygulamaları olarak sıralanabilir. Gönüllülüğün sosyal entegrasyona en etkin şekilde katkı sağlayabilmesi için, dışlanmış grupların katılımını arttıracak olanakların yaratılması çok önemlidir. Öte yandan, gönüllülük gençlerin iş ve hayat becerilerini edinebilecekleri önemli bir araçtır. Dahası, genç yaşta gönüllü faaliyetlere başlayanların bunu yaşamları boyunca devam ettirdikleri gözlenir. Gençlerin katılımındaki oran ülkelere göre farklılıklar gösterir. Çoğu yerde, geleneksel gönüllülük biçimlerinden çevre koruma gibi daha yeni, daha dinamik faaliyet biçimlerine bir kayma olmuştur. Hükümetler, gençler arasında gönüllülüğün teşvik etmede önemli role sahiptir. Örnek vermek gerekirse; eğitim ve gençlik hizmetleri bünyesinde gönüllülüğü teşvik edilmesi; gençler arasında gönüllülüğü teşvik etmeye yönelik özel programların geliştirilmesi; gönüllü çalışmaların önemli ve değerli olduğunu gösterecek sistemlerin geliştirilmesi ve daha çekici, daha güncel bir gönüllülük imajı oluşturmak için medyayla ve diğer paydaşlarla birlikte çalışılması bu rollerden bazılarıdır. Gönüllülüğün değerinin hesaplanması Gönüllülüğün topluma olan ekonomik katkısı önemlidir fakat parasal karşılığının tam olarak ne kadar olduğuna dair kesin bilgi çok azdır. Gönüllü çalışma neredeyse görünmezdir ve sonuç olarak ulusal performans göstergelerinde ve ulusal hedeflerde kolayca göz ardı edebilirler. Bu G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 13

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I N I N Y A R A R L A R I dar bakış açısını değiştirmek için, ücretsiz işgücü ve gönüllü çalışmalara bir değer biçmek gerekir. İş hayatından iki farklı faydadan bahsedilebilir. Bunlardan biri yapılan işin sonucunda elde edilen "çıktı" diğeri ise işin yapılırken geçen "süreç" boyunca edinilen tecrübedir. Örneğin bir yemek hazırladığınızı düşünün. Yemek hazırlama işinden elde edilen "çıktı" yemeğin kendisidir. Yemekler, bu yemeği yiyen kişi için "devredilebilir" çıkılardır. Yemek hazırlama "süreci" boyunca aşçının olumlu ya da olumsuz olarak edindiği tecrübe ve hazırlarken harcadığı zaman boyunca aldığı keyif ya da duyduğu sıkıntı "süreç"ten elde edilen faydadır. Bu fayda başka birine devredilemez. Gönüllü çalışmada, devredilebilir çıktılar gönüllüler tarafından gerçekleştirilen işlerdir. Devredilemeyen süreç ile ilgili fayda ise gönüllülerin gönüllü çalışma sırasında harcadıkları zamandan aldıkları keyif ve edindikleri tecrü- 14 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I N I N Y A R A R L A R I bedir. Ne yazık ki, bu değerlendirmeleri yapmak için şimdiye kadar geliştirilen istatistiksel yöntemler süreçten elde edilen faydalara değer biçecek objektif bir yöntem bulamamıştır. Yapılabilecek en iyi şey, bireylerden, herhangi bir çalışma sırasında aldıkları keyif/hoşnutsuzluğu 1 den 5 e kadar olan bir skalada (Çok kötü, kötü, ne iyi ne kötü, iyi, çok iyi) değerlendirmelerini isteyen öznel bir yöntem kullanmak olur. Bu derecelendirme süreci bir işin parasal değerinin belirlenmesine yardımcı olmasa da farklı işler arasında bir karşılaştırma yapma olanağı verir. Gönüllü çalışma için harcanan zamandan elde edilen çıktılara parasal bir değer biçmek için ise çeşitli yöntemler vardır. İngiltere'de geliştirilen ve Gönüllü Yatırım ve Değer Denetimi (Volunteer Investment and Value Audit -VIVA) olarak adlandırılan bir yöntem, gönüllü çalışma için harcanan zamanın değeriyle ilişkili olarak gönüllüleri desteklemek için kullanılan kaynaklara (yönetici kadrosunun maliyeti, eğitim, işe alma, sigorta ve idare) değer biçiyor. Bu yaklaşım, kuruluşların gönüllülerine yaptıkları ekonomik yatırımın miktarını ölçer. Gönüllü çalışmaları organize eden bir çok kuruluşun da hak vereceği üzere, yaygın görüşün aksine, gönüllüler maliyetsiz değildir. Gönüllüler için yapılan her 1 birimlik yatırımın gönüllü çalışma değeri olarak X birim getiri sağladığını belirten VIVA oranı, gönüllü çalışma için harcanan zamanın değerinin organizasyonun yaptığı yatırıma bölünerek hesaplanıyor. Bu yöntem, kuruluşlar için belli bir değer oluşturmada çok yararlıdır. Kuşkusuz, en tatmin edici değerlendirme yöntemi spesifik çıktıların sayılmasını ve bu çıktıların piyasada üretilen ve satılan karşılaştırılabilir mal ve hizmetlerin pazar fiyatı üzerinden fiyatlandırılması olacaktır. Örneğin, evde sunulan yemekler sayılabilir. Bunların fiyatları restoranlarda yenen veya paket yaptırılarak eve götürülen karşılaştırılabilir yemeklerin piyasa fiyatları üzerinden değerlendirilebilir. Böylece evde yemek yapmak için harcanan işgücünün katma değeri, yiyeceklerin, enerjinin, ekipmanın ve diğer malzemelerin maliyetinin yemeğin dışardan alındığında harcanan maliyetten çıkartılması ile elde edilir. Bu yöntem, yemek yapılırken harcanan işgücünün sağlıklı bir yansımasını verir. Bir başka yöntem ise ücretsiz bir faaliyetle harcanan zamanın piyasa fiyatları üzerinden değerlendirilmesidir. Seçilen ücret ya söz konusu ücretsiz işi yapan kişilerin bu iş için harcadıkları zamanı ücretli bir işte çalışmış olmaları halinde kazanabilecekleri ücret açısından oluşan fırsat maliyeti ; ya aynı faaliyet için piyasadan bir uzmana ödenmesi gerekene denk bir uzmanlık ücreti (mesela yemekler için bir aşçı ya da çocuklara bakmak için bir bakıcı tutmak gibi); ya da ücretsiz işi yapmak için genel bir kahyaya/hizmetçiye ödenecek genel ücret olacaktır. 3 Gönüllülerin verdiği hizmete bir değer biçmeye çalışsak da, katkılarını sadece rakamlarla ölçmek mümkün değildir. Bu insanların katkıları, harcadıkları saatlerin ve tasarruf ettirdikleri paranın çok daha ötesine geçer. Bu amaçla, gönüllülerin park için ayırdıkları zaman beş kategoriye ayrılabilir: Yıllık/özel etkinlikler tek seferlik veya yıllık olarak gerçekleştirilen büyük ölçekli etkinliklerin düzenlenmesine hazırlanmasına veya yürütülmesine katılan veya yardımcı olan gönüllülerce ayrılan zaman. Kurullar ve komiteler Bir kurul veya komitede danışman veya planlama sorumlusu olarak hizmet veren gönüllülerin harcadığı toplam zaman. Kamu hizmeti Aldıkları cezanın bir parçası olarak ya da gözaltının yerine geçecek şekilde, saha çalışmalarında personele yardımcı olan, mahkeme tarafından tayin edilmiş gönüllülerin harcadığı saatler. Düzenli etkinlikler Kurumun mevcut iş ve hizmetleri, ekipman ve tesislerin bakım ve onarımı gibi programlı ya da rutin işlerine yardımcı olmak için harcadığı zaman. Hizmet projeleri Boyama, fidan paketleme, bitki dikme ve yastıklama, saha içi hizmet tesislerinin inşası, çöp ve atıkların toplanması vb gibi el emeği içeren bir hizmet projesine katılan gönüllülerin katkıda bulunduğu saatler. Koruma alanlarının yönetiminde gönüllü programlarının ekonomik ve sosyal faydaları Koruma alanından sorumlu olan park yetkilisi ile diğer paydaşlar arasındaki ilişki çoğu zaman arzu edildiği kadar iyi olmaz. Örneğin, yerel halkın koruma alanı için potansiyel bir tehdit olarak görülmesi, alanda yaşayan halkın bioçeşitliliğin korunmasına dahil edilmemesi, ya da bir koruma alanının oluşturulmasının halkı kendi kültürü ve zenginliklerinden uzaklaştıracak baskıcı bir gelişme olarak görülmesine sık sık rastlanır. Kuruluşlarla yerel halk arasındaki çatışmalar ve yanlış anlamalar koruma alanlarının yönetimindeki bazı başarısızlıkların temel nedendir. Eğer park yetkilileri park dışında, paydaşlar da park içinde herhangi bir sorumluluğa sahip değillerse, park içi ve dışı arasındaki "sınır"da sorun çıkması muhtemeldir. Örneğin, koruma alanından sorumlu kuruluş ile çeşitli kamu kurumları (örn; merkezi hükümet, ilçe veya belediye yönetimi) arasında çatışmalar ortaya çıkabilir. 3 Daha ayrıntılı bilgi için, bkz <www.unv.org> G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 15

G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I N I N Y A R A R L A R I Gönüllülerin, özellikle de yerel halkın yönetim faaliyetlerine katılmasını sağlamak için: Koruma altına alınacak alanın (veya kaynakların) ve sınırlarının; Gerekli işlevlerinin ve bunların sağlayabileceği sürdürülebilir kullanım biçimlerinin belirlenmesi; Koruma alanı ile ilgili; her bir paydaş tarafından üstlenilecek işlev ve sorumlulukların ve her bir paydaşa verilen özel haklar ve yardımların belirlenmesi gerekir. Bir çok gönüllü programı, sivil toplumun gelişmesiyle yakından bağlantılı olan katılımcı yaklaşımlardan türer. Deneyimler incelenerek ve karşılaştırılarak, gönüllü yönetim süreçlerine ilişkin kilit potansiyel fayda, maliyet ve engeller ortaya çıkarılabilir. Potansiyel faydalar: Koruma çabalarının önündeki başlıca tehdit oluşturan, yerel olmayan çıkar odaklarınca kaynakların sömürülmesidir. Bunu önlemek için park yetkilileri ve yerel paydaşlar arasında birliğin kurulması; yönetim sorumluluklarının tüm ilgili taraflar arasında etkin paylaşımı; insanların bilgi ve becerilerinden yararlanarak yönetimin etkinliğinin arttırılması (örn., doğal kaynakların izlenmesi ya da koruma alanının sınırlarında inceleme yapılması için) zaman zaman, kaynakların paydaşlarca kullanımı bile bölgenin ekolojik yapısı için fayda sağlayabilir. Hem park yönetimi için hem de diğer paydaşlar için kaynak yönetimi kapasitesinin artması sağlanır. park yönetimi ve yerel halk arasında güvenin artması, koruma sürecinin sahiplenilmesi ve birlikte alınan kararların uygulanmasındaki kararlılık; İlgili tarafların, birbirlerinin görüşleri ve tutumları hakkındaki bilgi ve anlayışın artması ve gelişmesi, böylece sorunların ve çatışmaların önlenmesi ve kaynakların gereksiz kullanılmasından kaçınılması; doğa koruma ile ilgili kamu farkındalığının artması; ve koruma çabalarının koruma alanı içinde ve dışında sosyal, ekonomik ve kültürel konular arasında değerlendirilme olasılığının artmasını sağlar. Ne var ki,gönüllü prgramları uygulamaya geçmeden önce dğerlendirilmesi gereken bazı maliyet ve potansiyel engeller de içerir. Bunlar: hem hazırlık aşamasında hem de programların geliştirilme sürecinde, zamana, mali kaynaklara ve insan kaynaklarına erkenden ve büyük miktarlarda yatırım yapılması ekibin, çevre eğitimi becerilerine ve iyi grup yönetim kapasitesine sahip profesyonelleri içermesi; Koruma alanının ve gönüllülerin varlığını potansiyel, iş ve ekonomik olanaklar önünde bir engel gören yerel halkın göstereceği tepki; Park yönetimi ve yerel halk arasında çıkabileek çatışmadan çıkar elde edebilecek grupların olumsuz çabaları (örn., koruma alanına karşı olan yerel halkın desteğini kazanmak isteyen politikacılar, koruma alanlarını yatırım amaçlı kullanmak isteyen özel sektör, vb) Gönüllü programlarını uygulanırken, koruma alanının koruma hedeflerinden ödünler verilmesi ihtimali; ve Başta öngörülmeyen ya da göz ardı edilen sorunlar nedeniyle, gönüllülerin katılımının devam edememesi ihtimalidir. (Örn., ekonomik koşulların değişmesi, siyasi idarenin değişmesi, yeni paydaşların ortaya çıkması, şiddetli protestolar vb.) Gönüllülük, bir dizi sosyal hizmeti ve yardım hizmetini sağlamak için etkin bir yoldur. Ancak maliyetsiz de değildir. Başarılı bir gönüllü programı için, gönüllülerin uygun görev ve kuruluşlarla eşleştirilmesine ve gönüllü katkısının uygun bir biçimde dağıtılmasına yardımcı olacak, ulusal ve yerel düzeyde etkili bir altyapıya ihtiyaç vardır. Hükümetlere, bu altyapıyı finanse etme ve gerekli hukuki ve mali çerçevelerin oluşturulmasını sağlama konusunda önemli roller düşer. 16 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

Uygulamada Gönüllülük Gönüllülük çok yönlü ve çok çeşitli odaklara sahip olabilir. Bu bölümde, bir gönüllü programının nasıl geliştirileceği ve uygulanacağı konusunda bazı yaklaşımlardan bahsetmek istiyoruz. Birinci kısım İtalya daki Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı (NPALM) üzerinde yapılan incelemeden oluşuyor. Park, bir gönüllü programının geliştirilmesinde ve yürütülmesinde büyük başarı sağladı. Bu, süreçte elde edilen bazı deneyimler diğer parklara kendi programlarını geliştirme yönünde ilham verebilir. İkinci kısımda, Orta ve Doğu Avrupa daki koruma alanları ve gönüllü programlarıyla ilgilenen İtalya'dan diğer iki parka ve bunların gönüllülerini nasıl bulduklarına kısaca bakacağız. Gönüllülük, bölgede göründüğü kadar yeni bir fikir değil, ancak park ve koruma alanları program geliştirme ve uygulama konusunda bir çok sorunla karşı karşıya kalıyor. İtalya, NPALM da veya Gran Paradiso Milli Parkı nda olduğu gibi, yerel halkı milli parkların ve koruma alanlarının yönetimine dahil etmeye yönelik başarılı programlar geliştirmede kayda değer bir deneyim kazandı. G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 17

U Y G U L A M A D A G Ö N Ü L L Ü L Ü K NPALM daki gönüllü programının motivasyon, ortam ve değerleri hakkında Hazırlayan: Angelica Esposito İnsanlar neden durup dururken bir kaç haftalığına gönüllü çalışmaya karar verir? Bu insanlar kimdir? Ne gibi deneyimlere sahiptir? Gelin, bir gönüllü programında yer alan tipik bir gönüllünün hipotetik bir profilini çizelim. Gönüllümüzün iyi eğitimli, halâ okula devam eden, 22 yaşlarında bir kadın olduğunu ve ilk kez gönüllü çalıştığını varsayalım. 1993 den 2004 e kadar, gönüllülerin büyük bir çoğunluğu kadındı. Bunların çoğu, iyi eğitim düzeyine sahip İtalyanlardı. 19-30 yaş arası öğrencilerden oluşuyorlardı ve bunların üçte birden fazlası daha önce gönüllü çalışmalar yapmıştı. Gönüllüler hayli homojen görünseler de, her grup bir çok farklılık gösterir; bunların bu deneyime katılma nedenleri de çoğu zaman farklıdır. Aslında, gönüllüler arasında sadece çevre için savaşmak adına zamanlarını adayanlar değil, bu deneyimin kendilerini sınamak için iyi bir fırsat sunduğunu düşünen, kendi kişisel güçlerini keşfetmek ve kendi sınırlarını aşmak için gönüllü çalışmalarında yer almaya karar verenler de vardır. Ayrıca, bir gönüllü programına katılmayı gündelik hayatın rutininden ve karmaşasından kaçmak için bir yol olarak görenler de vardır. Ama bu sonuncu gönüllü grubu bile, tüm eylemlerinde büyük bir bağlılık ve sorumluluk sergiler. Bunun nedeni, bakış açılarının gönüllülük süresi içinde değişmesidir. Bu deneyimin ardından kendi yaşamlarını, işlerini ve kişisel ilişkilerini farklı bir gözle gördüklerini söyleyenler bile vardır. Bu olgunun başlıca iki yönü vardır. Birincisi, gönüllüler grubu içinde ve NPALM personeli tarafından aktarılan çevresel değerlerle ilgilidir. Bu kültürde saygı ve işbirliği gibi bazı ana kavramlar bulunur. Bu program için çok önemli olduğu ortaya konan bir ikinci yön ise gönüllüler arasındaki sosyal bağdır. Tanımadıkları insanlarla, doğa içinde günlerce yaşadıktan sonra, insanlar birbirleriyle yüzleşme ve çevrelerinde kim ve ne olduğunun önemini anlama zorunluluğunu hisseder. Gönüllüler çoğu zaman daha önce hiç karşılaşmamış kişiler olsalar da, bir gruba ait olma duygusu, sosyal ilişkilerin yoğunluğu ve de dayanışma ve karşılıklı alış-veriş duygusu hızla kendini gösterir. Peki bu neden olur? Tabi ki, ilk başta bu insanlar ortak bir amaç yüzünden bir araya gelir (doğanın daha iyi korunmasına katkıda bulunma amacı), ama bir süre sonra, başkalarıyla birlikte olmanın ve paylaşmanın getirdiği tatmin duygusu da etkisini göstermeye başlar. Gönüllülere birlik duygusu veren bazı şeyler vardır. Örneğin giyilen üniformalar, gönüllülere bir dayanışma duygusu veren sembolik öğelerdir. Üniformalar, gönüllüler ile diğerleri arasındaki bariz farkı temsil eder. Gönüllünün yaşadığı ortam da bir topluluk ve birlik duygusu uyandırır. Bu ortam gönüllüleri dış dünyanın ritimlerinden soyutlar ve onları sadeliğin, yalınlığın hüküm sürdüğü bir ortama yerleştirir. Özellikle NPALM da, 19. yüzyıldan kalma eski bir çiftlik ve gönüllülerin çoğunun kaldığı ev olan Casone Antonucci, çok önemli bir rol oynar. Çiftlik evinin sade ve otantik stili, gönüllülerin sürmek istedikleri yaşam biçiminin bir sembolü haline gelir. Fiziksel bağlam, gönüllülerin yargılanmaktan korkmadan kendilerini ifade edebildikleri ve kendi potansiyelleri ve kimlikleri hakkında daha fazlasını anlayabildikleri bir yer haline gelir. Bu tür gönüllülük uygulamaları üç haftadan fazla sürmese de, bir çok gönüllü için bu, diğer geleneksel gönüllülük hizmetlerinden çok da farklı değildir. Çünkü aynı bağı içerir. Gönüllü programı, kişinin kendisi hakkında daha fazla şey öğrenmesi ve gelişmesi için bir fırsat sunar. Gönüllü, çevresel açıdan daha bilinçli bir hayat yaşamasını sağlayan araçları öğrenir. Gönüllü doğaya nasıl saygı göstereceği ve doğayı nasıl koruyacağı konusunda daha fazla bilgiyle evine dönmekle kalmaz, park ve toplum arasında kilit bir bağ haline gelir. Çünkü o artık tehlikeli davranışların önlenmesine yönelik bilgisini başkalarına aktaran bir kişiyi temsil eder. Her halükarda, motivasyonlarından bağımsız olarak, bir çok gönüllü, programın sonunda, vermiş olduklarından çok daha fazlasını aldıklarını (doğanın sükuneti ve güzelliğinden, personelin ve diğer gönüllülerin iyilikseverlik ve cömertliğinden) teyit eder. Bu minnettarlık duygusu, insanların aldıklarından çok daha fazlasını vermelerine, gelecekte de gönüllü çalışmalara katılmalarına neden olur. Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı Abruzzo, Lazio ve Molise Milli Parkı (NPALM) Ekim 1922 de, Opi belediyesi sınırları içinde yer alan yaklaşık 500 hektarlık bir alanda, özel bir girişim sonucu kuruldu. Ağustos 1922 de, ilk ulusal saha keşif gezisi, koruma altındaki bu bölgeyi de içine alacak şekilde Val Fondillo da gerçekleştirildi. Bu etkinlik 700 den fazla katılımcı çekmiş ve yaklaşık 20 gün sürerek turizmin gelişmesinin başlangıcına yönelik bir sinyal vermiştir. Bir sonraki yıl, bir Kraliyet Kararı ile Abruzzo Milli Parkı oluşturuldu. O yıllarda, yoğun katılım taleplerine yanıt vermek ve eğitim ve doğayı anlama etkinliklerini desteklemek adına, milli park bir yaz ilk gönüllü grubunu kurdu. Bu projeye Yeşil Ekip adı verildi. Daha sonra, 1993 yılında, tüm yılı kapsayan başka bir organize program yürütüldü. Bu programın adı da Doğanın Alnında (On the Forehead of Nature) oldu. 18 G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ

U Y G U L A M A D A G Ö N Ü L L Ü L Ü K Projenin başlangıcı, Doğal Hayatı Koruma Vakfı'nın (WWF- İtalya) maddi desteği ile iki yıl devam eden An Apple for the Bear adlı kampanyası oldu. Projenin amacı, parkın belli kısımlarına meyve ağaçları dikmekti ve bu, Doğanın Alnında gönüllüleri tarafından gerçekleştirildi. Bu program, yıllar içinde, yaş ortalaması 24 olan gençlere yönelik tek bir programdan, planlama aşamasında olan iki program da buna dahil olmak üzere sekiz farklı programa dönüştü. Gönüllü programı, İtalya dan başka Avrupa ülkelerinden katılımcıları içeriyor ve bu sayede Avrupa kapsamında çevre ile ilgili önemli konularda bilgi ve uyumun artması bekleniyor. Çevresel temalar küresel bir boyuta sahiptir. Park, genç nesillere küresel bir bakış açısı kazandırmanın yanında onlara yeşil faaliyetlerin çevreye zarar vermeyen, kârlı ve düzenli meslekler olabileceğini göstermenin kültürel değişim için şart olduğunu gösteriyor. Parktaki gönüllü çalışmalar; çevre eğitimi, doğanın yorumlanması ve bölge hakkında bilgi almak için önemli bir araçtır. Dahası, bu çalışmalar doğal varlıkları korumak, bilimsel araştırma yöntemlerini keşfetmek ve dünyadaki en eşsiz ekosistemlerden birini gözlemlemek için mükemmel bir fırsat sunar. Son olarak, gönüllü çalışmalar sosyal ve kültürel farklılıkların bir karşılaşmasıdır. Duyguları coşturan bir ortamda insani değeri yüksek, zengin deneyimler kazandırır. Gönüllü çalışma, farklı yaşlarda, farklı sosyal ve kültürel sınıflardan gelen, başka türlü karşılaşmaları olanaksız olan binlerce kişinin bir araya gelip işbirliği yapmasına ve doğanın korunması için somut katkılar sağlamasına olanak verir. Doğal mirasın korunması, kültürün bir parçasıdır. Değerlerin korunması, doğa ve yöre insanı hakkında bilgi ve saygıya sahip olmayı gerektirir. İşte bu yüzden, çevre eğitimi ve çevrenin yorumlanmasına odaklanan program, önemli bir değişim ve kültürel duyarlılığı temsil etmektedir. G Ö N Ü L L Ü P R O G R A M L A R I U Y G U L A M A R E H B E R İ 19