T.C. TSHD Tı bbi S osya l H iz met D erg isi 2013 sayı:1 /5
Derginin Künyesi SAHİBİ Prof.Dr. İrfan ŞENCAN T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü YAYIN KURULU BAŞKANI Uzm. Dr. Arif KAPUAĞASI YAYIN KURULU BŞK.YRD. Dr. Osman KARAKAŞLI T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hasta Hakları ve Tıbbi Sosyal Hizmetler Daire Başkanlığı EDİTÖR 1. Dr. Uğur Özdemir EDİTÖR YARDIMCISI 2. Elvan ÖZKAN YAYIN KURULU 1. Elvan ÖZKAN 2. Dilek TÜRKMEN 3. Serdar ARSLAN 4. Uğur ÖZDEMİR 5.Hacer DAVUTOĞULLARI 6. Levent ŞÜMÜR Grafik Tasarım Harun Tufan TOLASA
Amaç ve Kapsam Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi nin hayata geçmesinin temel amacı; sosyal hizmet mesleği ve disiplininin sağlık alanına ilişkin bilimsel bilgi üretimini sağlamak ve bilimsel bilginin mesleki uygulamada etkinliğini artırmaktır. Ayrıca sağlık alanında çalışan sosyal hizmet uzmanları ve benzeri profesyonellerin sosyal hizmet alanına ilişkin bilimsel makale yazma çabalarının artırılması da hedeflenen bir başka amacı oluşturmaktadır. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hasta Hakları ve Tıbbi Sosyal Hizmetler Daire Başkanlığı nın, süreli olarak yayınlanmasını planladığı, mesleki bir dergidir. Dergi bünyesinde yer alacak çalışmaların tümünün sağlık ve sosyal hizmet alanına özgü çalışmalar olması temel koşuldur. Mayıs 2013 tarihinde yayın hayatına çıkmış bulunmaktadır. Bu sayıda Sağlık Bakanlığı nın 2012 yılında gerçekleştirdiği Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi çıktılarının bir bölümü yayınlanmıştır. Projenin diğer çalışmalarının derginin ileriki sayılarında değerlendirilmesi düşünülmektedir. Yayın Kurulu Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisinin bu ilk sayısı proje özel sayısı olarak
Önsöz Prof. Dr. İrfan ŞENCAN Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitimi Projesi Dr. Uğur ÖZDEMİR Bireyle Çalışma Raporu Sağlık Bakanlığı, Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Projesi, Bireyle Çalışma Raporu, 2012. Sebahat BALCI Sağlık Alanında Şiddet Araştırması Sağlık Bakanlığı, Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Projesi, Araştırma Raporu, 2012. Diyarbakır- Hatay İli Katılımcı Grubu Bimekan Hasta (onun evi) Sağlık Bakanlığı, Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Projesi, Toplumla Çalışma Raporu, 2012. Bursa-Manisa İli Katılımcı Grubu Diyaliz Hastalarının Ve Yakınlarının Diyaliz Sürecinde Yaşadıkları Sorunların Ortaya Konması Ve Sorunlarla Baş Edebilme Yöntemlerinin Grup İçinde Öğretilmesi Sağlık Bakanlığı, Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Projesi, Grupla Çalışma Raporu, 2012. Sema KAPLAN 1 1 2 3
5 6 4 7 3 2 Prof.Dr.İrfan ŞENCAN Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü Kamu hizmeti veren bütün kurum ve kuruluşların merkezinde insan vardır. İnsanın olduğu yerde kişinin kendi iç dünyasıyla birlikte gerek fiziki çevresi gerekse iletişim halinde olduğu akraba, eş, dost çevresi de vardır. En kapsamlı verilen kamu hizmetlerini sıralayacak olursak bunların en önde gelenlerinden biri de sağlıktır. Ülkemizi düşündüğümüzde 76 milyon nüfusa yılda yaklaşık 600 milyonluk muayene ve tedavi hizmeti verilmektedir. Bu rakamlar hizmetin büyüklüğünü ortaya koymaktadır. 10 yılı aşkın bir süredir komplike bir alan olan sağlığın ne denli büyük değişim ve dönüşüm yaşadığını vatandaşlardaki memnuniyet oranındaki büyük artışla birlikte müşahade etmekteyiz. Hizmetin merkezinde hasta odaklı katılımcı sağlık hizmeti anlayışının etkin olarak uygulanması yatmaktadır. Bu kapsamda kalite çalışmaları, hasta hakları uygulamaları, sağlık hizmetlerine ulaşımın kolaylaştırılması, hekimini ve sağlık kuruluşunu seçme hakkı gibi hastalarımız lehine birçok düzenleme yapılmıştır. Bunlarla birlikte son dönemde özellikle sağlığın sosyal boyutu olan Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları nı aktif bir şekilde yürütmekteyiz. İlk başta da bahsettiğimiz üzere insanı değerlendirirken fiziki ve sosyal çevresini de işin içine katarak bir bütün olarak ele almak suretiyle sunulan sağlık hizmetini bu kapsamda görebiliriz. Tıbbi sosyal hizmet yaklaşımı, tedavi sürecine hasta ve yakınlarının katılımının sağlanmasını ve tıbbi tedaviyi olumsuz etkileyen her türlü sorunun hasta yararına çözüm getirilmesini içermektedir. Tıbbi tedavi öncesi veya esnasında ortaya çıkan psiko-sosyal ve ekonomik sorunların çözümlenmesi, tıbbi tedavinin etkinliğine ve dolayısıyla hastanın esenliğine önemli katkı sağlamaktadır. Bu çalışmaların hasta sağlığına olumlu katkı yaptığını görmekte ve artarak devam etmesini önemsemekteyiz. Tıbbi sosyal hizmet alanında bilimsel bilgi üretimini teşvik edici olarak yapılacak planlama ve uygulamalara katkıda bulunacağını umduğumuz yayın hayatına başlayan Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi nin hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür ederim.
Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi 2012 Sağlık Bakanlığı Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi, 2012. Dr. Uğur Özdemir Giriş Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi, sosyal hizmet alanında kurum içi eğitim aracılığıyla, meslek elemanlarının temel bilgileri üstüne uzmanlaşma bilgilerinin eklendiği ve uygulama ile bu bilginin pekiştirilmesinin sağlandığı, planlama aşamasından tamamlama aşamasına kadar bilimsel bilgi ve içerikle, toplumun ihtiyaçlarının birlikte gözetildiği, çıkan sonuçları itibariyle sadece sağlık alanında değil sosyal hizmet profesyonelliğinin var olduğu tüm alan ve kurumlarda yetkinlik ve yeterlilik geliştirilmesinde model olabilecek örnek bir çalışmadır. Çalışmanın içerik ve detayları aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır. 1. Proje Amacı T.C. Sağlık Bakanlığı Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi 2012, Sağlık Bakanlığında çalışan sosyal çalışmacıların ( sosyal hizmet uzmanlarının) çalıştıkları sağlık kurumlarında mesleki bilgi ve deneyimlerinin geliştirilerek, uygulama güçlerinin artırılması amacıyla planlanmış ve gerçekleştirilmiştir. 2. Proje Kapsam ve İçeriği Sağlık Bakanlığına bağlı kurumlarda çalışan sosyal çalışmacıların mesleki bilgi ve deneyimlerinin hizmet içi eğitim kapsamında geliştirilerek uygulamadaki mesleki etkinliklerinin en üst düzeyde gerçekleştirilmesini amaçlayan araştırma, eğitim, danışmanlık ve sürdürülebilir eğitim portalı (e-dergi) geliştirilmesine yönelik bir proje olarak tasarlanmış ve gerçekleştirilmiştir. Proje; Eylül Aralık 2012 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Proje yukarıda belirtilen amaç ve kapsam içeriğinde planlanmış ve gerçekleştirilmiştir. Proje Sağlık Bakanlığının belirlediği 176 sosyal çalışmacı ile gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen proje içinde üç temel içerik bulunmaktadır. 1. Ortam Eğitimi 1.1. Yaşantı eğitimi 1.2.Bilgilendirici konferanslar 2. Alan Eğitimi (Proje Geliştirme ve Uygulama) 2.1. Süpervizyon 2.2.Çalıştaylar 3.Sürdürülebilir Eğitim Portalı (e-dergi) 4. Araştırma ve Değerlendirme 3.Proje Gerçekleştirilme Süreci 2012 yılı Mayıs ayından itibaren yapılandırma süreci gerçekleştirilen çalışma, Ağustos- Eylül ayları içerisinde projelendirilmiş olup, gerekli kabullerin ve onay süreçlerinin akabinde Eylül ayı sonu ilk ortam eğitimi ile başlayıp, Aralık ayı sonunda tüm aktiviteler başarıyla gerçekleştirilerek tamamlanmıştır. Çalışmada; 176 katılımcıyla 3 ortam eğitiminde 20 konferans eğitim ve her eğitim gününde ortalama 15 saat yaşantı eğitimi gerçekleştirilmiş, 12 farklı eğitim konferansında 11 akademisyen (Hacettepe, ODTÜ, Ankara Üniversitesi, Bilgi Üniversitesi, Maltepe Üniversitesi,) ( 5 Prof. Dr, 2 Doç Dr, 1 Y.Doç. Dr, 3. Dr. Akademisyen) yer almıştır (Tablo 1) 6 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
Tablo 1: Ortam eğitimi programı kuramsal konferanslar ve akademisyenler Ders Başlığı Akademisyen Ünvan Kurum 1. İnsan davranışı ve sosyal çevre-bütüncül yaklaşım Uğur Özdemir Dr. Hacettepe Üniversitesi 2. Sağlık sisteminde yeni oluşumlar Sağlık Bakanlığı Dr. Sağlık Bakanlığı 3. İnsana saygı, insan hakları Bergen Coşkun Dr. Maltepe Üniversitesi 4. İletişim ve etkileşim Çağay DÜRÜ Doç.Dr. Serbest, Terapist 5. Estetik ve sanatsal algı, bakış Turhan Çetin Prof.Dr. Hacettepe Üniversitesi 6. Sosyal hizmet müdahale metodolojisi Sunay İl Prof.Dr Hacettepe Üniversitesi 7. Bireyle çalışma Veli Duyan Prof.Dr. Ankara üniversitesi 8. Grupla çalışma Filiz Demiröz Y.Doç.Dr. Hacettepe Üniversitesi 9. Toplum organizasyonu ve toplumsal kaynak Özlem Öntaş Doç.Dr. Hacettepe Üniversitesi kullanımı 10. Araştırma metodolojisi İlhan Tomanbay Prof.Dr Hacettepe Üniversitesi 11. Eğitim metodolojisi Fersun Paykoç Prof.Dr. ODTÜ 12. Proje Uğur Özdemir Dr. Hacettepe Üniversitesi Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 7
Katılımcılar; Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Osmaniye, Mersin, Hatay, Gaziantep, Diyarbakır, Konya, Kocaeli, Bursa, Manisa, Aydın, Balıkesir, Eskişehir, Antalya, Trabzon ve Samsun illerinden seçilmiş, oluşturulan 12 grup içinde; sosyal hizmet müdahale metodolojisinde 176 bireyle çalışma (social case work ), 12 kapsamlı araştırma (social research methodology), 24 sosyal grup çalışması (social Group work) 12 toplumla çalışma projeleri ( community organization) gerçekleştirilmiş ve raporlaştırılarak gruplarca Bakanlığa teslimi sağlanmıştır (Ek 1). Çalışmada gerçekleştirilen projeler sırasında katılımcıların bulunduğu illerde ve özellikle katılımcıların yer aldığı sağlık kurumlarında sosyal hizmet mesleğinin etkin kullanımı noktasında önemli bir hareketlilik yakalanmış, hastane başhekimleri ve İl Sağlık Müdürlükleri çalışmaları benimseyip, yaygınlaştırılması için olanaklar sunmuşlardır. Gerçekleştirilen çalışmalardan iki proje illerinde Avrupa Birliği Projesi olarak değerlendirilmek için çalışmalar başlatılmış, bir proje Valilik bir proje de o ildeki Belediye Başkanlığı tarafından gerçekleştirilmek üzere kendi çalışmaları içine alınmıştır. Çalışma katılımcılar arasında uygulamaya dönük planlandığı için yeni bir mesleki şevk oluşturmuş, pek çok katılımcı mesleğine yeni bir bakış ve anlayışıyla ve çok daha üst bir motivasyona ulaştıklarını ifade etmişlerdir. Çalışmadaki en yüz güldürücü sonuçlardan birisi de çalışmaya katılanların içinden önemli bir sayının (on kişiden fazla) yüksek lisans eğitimi almak için farklı üniversitelere başvurmaları olmuştur. Bu sayının çok daha artacağı gözükmektedir. Çalışma henüz çalışmaya katılmayanlar içinde bir merak ve mesleklerini önemseme noktasında bir paye almış, beklenti oluşturmuştur. Özetle çalışma, sağlık alanında sosyal hizmet mesleğinin, bilimsel içeriğine ve yapısına ulaşma, mesleki etkinliğin artırılması ve sağlık alanında sosyal hizmet mesleğinin etkinliğinin artırılması ve sağlığın geliştirilmesi ve gerçekleştirilmesinde sosyal hizmet mesleğinin pozitif rol alması noktasında önemli etkiyi oluşturmuştur. Böylece sosyal hizmet mesleğinin, sağlığın korunması, geliştirilmesi ve tedavi edilmesinde ve sağlık kurumlarının (hastaneler) amaçlarının gerçekleştirilmesinde katma değer katacak bir rol ve sorumluluk alabileceği görülmüştür. Çalışmada tamamlanan etkinlikler aşağıda sıralanmıştır: 1. Projenin amaç-kapsam-içerik ve planlama olarak tamamlanması ve gerekli protokollerinin tamamlanması gerçekleştirilmiştir. 2.Projede yer alacak akademisyenlerin belirlenmesi, eğitim programı ve zamanlamalarının yapılması tamamlanmıştır. 3.Çalışmaya katılacak meslek elemanlarının seçimi ve gerekli yazışmaların yapılması tamamlanmıştır. 4.Üç ortam eğitim programları (Kızılcahamam-Antalya-Kızılcahamam) gerçekleştirilmiştir ve raporlaştırılmıştır. 5. Üç ortam eğitim programı sonunda çalışma gruplarının gerçekleştirecekleri projelerin seçimi tamamlanmıştır. 6.Üç ortam eğitim programı sonrası katılımcılara değerlendirme araştırması uygulanarak eğitim değerlendirilmiş ve raporlaştırılmıştır. 7.Ortam eğitim programı sonrasında çalışma gruplarıyla (gerçekleştirecek projelere ilişkin) süpervizyon (internet-telefon-bazı katılımcı gruplar için yüz yüze) verilmesi sağlanmıştır. 8.Çalışma grupları (iller) doğrultusunda, projelerin tamamlanması ve raporlaştırılmasına yönelik çalıştayların (workshop) (Ankara-Ankara- Ankara-İstanbul-İzmir-Ankara) gerçekleştirilmesi, tüm grupların projelerini ve raporlarını tamamlaması ve raporlaştırılmasının gerçekleştirilmesi sağlanmıştır. 9. E-Derginin tasarımının gerçekleştirilmesi ve raporlaştırılması tamamlanmıştır. 10.Çalışmanın raporlarıyla birlikte sonuç raporunun proje tarihleri arasında 8 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
tamamlanıp, Bakanlığa ulaştırılması gerçekleştirilmiştir. 4. Sonuç T.C. Sağlık Bakanlığı Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi nin 2012 yılı Mayıs ayından itibaren yapılandırma süreci gerçekleştirilmiş, Ağustos- Eylül ayları içinde projelendirilmiş, gerekli kabullerin ve onay süreçlerinin akabinde Eylül ayı sonu ilk ortam eğitimi ile başlayıp, Aralık ayı sonunda tüm aktivitelerini başarıyla gerçekleştirerek, tamamlanmıştır. Çalışma planlandığı içerik ve kapsamda, planlandığı amaçlara ulaşarak gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma ile katılımcılar sosyal hizmet mesleğinin bilimsel içerik ve metodolojiyle uygulanmasına yönelik disiplinli bir çalışma içine girerek uygulayıcı olarak hem kendilerine hem bağlı oldukları sağlık kurumlarına hem de illerine önemli bir katkı sağlamışlardır. Çalışma sağlık alanında ekip çalışması anlayışının geliştirilmesi ve sağlığın biyo psiko-sosyal iyilik haline ulaşılma noktasında da önemli bir eksikliğin tamamlanabileceğinin görülmesi açısından da arzu edilen amaca ulaşmıştır. Çalışmada Bakanlığın ve ilgili birimin katkı ve katılımlarının gücü ve samimiyeti, çalışmanın bu denli iyi sonuçlanmasında önemli etkenlerden biri olmuştur. 5.Öneriler T.C. Sağlık Bakanlığı Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitim Projesi çalışmaları içeriğinde, aşağıdaki gözlemlere ulaşılmıştır. Bu gözlemlerin, sağlık alanında bir mesleki disiplin olarak sosyal hizmetin daha etkin olarak çalışmalarda yer alması için dikkate alınmasında yarar olduğu düşünülmüştür. 2. Sağlık alanında tüm meslek elemanlarında olduğu gibi sosyal çalışmacıların da sağlık alanındaki yeni gelişmeler ile mesleki metodolojideki yeni gelişmeleri takip etme noktasında, hizmet içi eğitimler ile mesleki uygulama ve müdahaleye yönelik bilgilerini yenilemelerinde ve geliştirmelerinde yarar olduğu görülmüştür. 3. Sosyal hizmet meslek elemanlarının sağlık kurumlarındaki rol ve sorumluluklarını etkin bir biçimde gerçekleştirebilecekleri yapısal sürecin sağlık kurumlarında kurulmasında yarar olduğu görülmüştür. 4. Sosyal hizmet meslek elemanlarının çalışmalarının denetlenebilir ve ölçülebilir bir düzen içinde yapılandırılmasında yarar görülmektedir. 5. Sosyal hizmet mesleğinde, özellikle gelişmiş yurt dışı örneklerinde sıkça rastlanan, süpervizyon sürecinin uygun meslek elemanları eğitilerek il ve kurum doğrultusunda başlatılmasında önemli bir yarar görülmektedir. 6. Bu projeyle başlatılan yenilenme motivasyonun arkasının gelmesinde ve bu çalışmanın özellikle bu yıl ülke çapına yayılmasında çok önemli bir yarar vardır. 7. Yapılacak çalışmaların sosyal çalışmacıları disipline edecek bir program ve zamanlama içinde (2-3 günlük çalıştay)yapılmasında ve proje uygulama içerikli olmasında çok önemli bir yarar vardır. 8. Bu proje içinde geliştirilen Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi nin sosyal çalışmacıların akademik bilgilerinin geliştirilmesi, literatürü takip etmeleri ve disipline olmaları noktasında (bir araç olarak) önemli bir rolü olduğu düşünülmektedir. 1. Sağlık alanında sosyal hizmet uygulamasında meslek elemanları, hastaneler ve iller arasında genel olarak ortak bir çalışma görülmemektedir. Çalışmalar kişilere, kurumlara ve illere göre değişmektedir. Bu durumun disipline edilerek uygulamada homojenlik yakalanmasına yönelik çok önemli bir ihtiyaç olduğu görülmektedir. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 9
Ek 1: Gerçekleştirilen Projeler ve Proje Ekipleri Tablo 1 : Sosyal Grup Çalışmaları Projeleri Sıra Proje grubu Proje adı 1 Adana / Osmaniye 2 Diyarbakır / Hatay 1. Adana ilinde suça sürüklenen ve madde kullanan çocukların aileleriyle sosyal grup çalışması 2. Osmaniye ilinde suça sürüklenen ve madde kullanan çocukların aileleriyle sosyal grup çalışması 1. Diyarbakır TRSM de şizofren bireye sahip ailelerle yapılan eğitim grup çalışması 2. Hatay TRSM de şizofren bireye sahip ailelerle yapılan eğitim grup çalışması 3 Mersin / G.Antep 4 Samsun/ Trabzon 5 Antalya / Eskişehir 6 İstanbul / İstanbul 7 Bursa / Manisa 1. Mersin ilinde evde sağlık hizmeti alan hasta yakınlarının yaşadıkları kaygı ve stresle baş etme becerisi kazandırılmasına yönelik sosyal grup çalışması 2. Evde Sağlık Hizmetinden yaralanan hasta yakınları ile stres ve stresle başa çıkma becerisi kazandırma konulu sosyal grup çalışması 1. Psikiyatri servisinde yatan hastalar ile grup çalışması 2. Hemodiyaliz hastalarının aileleriyle grup çalışması 1. Diyaliz hastalarının ve yakınlarının diyaliz sürecinde yaşadıkları sorunların ortaya konması ve sorunlarla baş edebilme yöntemleri grup çalışması 2. Eskişehir Devlet Hastanesi doğum salonunda ebe olarak çalışan 7 üyeyle oluşturulan duygu paylaşımı grup çalışması (üyelerin çalışma ortamından kaynaklanan olumsuz duyguları paylaşarak rahatlamaları amaçlanmaktadır) 1. İstanbul ilindeki sağlık çalışanlarının çocuk ihmal ve istismarı konusunda farkındalığının artırılmasına ilişkin grup çalışması 1. Diyalize giren böbrek hastalarının sosyal iletişim becerisini geliştirme, sosyal paylaşım gurubu 2. Manisa Toplum Ruh Sağlığı Merkezinden sağlık hizmeti alan; şizofreni, bipolar ve psikotik bozukluk tanısına sahip hastaların aileleri ile grup çalışması 10 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
8 İzmir / İzmir 9 Aydın / Balıkesir 1. Ortopedi kliniği yatan hastalarının taburculuk sonrası ulaşım sorunları /özürlü hakları/sosyal ve maddi yardımlar ile ilgili eğitim çalışması 2. Sağlık Bakanlığı Evde Sağlık Hizmetleri ve Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından yürütülen Özürlü Bakım Hizmetleri kapsamında İzmir ili Tire İlçesi nde evde sağlık hizmetlerinden faydalanan ve özürlü bakım parası alan aile üyelerinin özürlü bakım hizmetleri konusunda eğitimi 1. Toplum ruh sağlığı merkezinden hizmet alan hasta yakınlarına, sosyal hizmet uzmanları tarafından toplum ruh sağlığının hizmetleri ve özürlülerin sosyal-yasal hakları konusunda bilgilendirmek amacıyla grup çalışması gerçekleştirilmiştir. 2. Dışlanmışlık ve Şizofren Hastalarına Karşı Sosyal İzolasyon konusunda grup eğitim 10 Kocaeli / Konya 1. Grup çalışmasına katılan sosyal hizmet uzmanlarının, tıbbi sosyal hizmet alanında karşılaşılan vakaların paylaşımı üzerinden sorun çözme kapasitelerinin arttırılması. 2. Yeni doğan yoğun bakım servisinde yatan annelere psiko-sosyal destek grup çalışması 11 Ankara / Ankara 1. Sigara Bırakma Polikliniği ne sigarayı bırakmak için başvuran hastalara yönelik etkileşim grubu çalışması. 2. Sigara Bırakma Polikliniğine sigarayı bırakmak için başvuran hastalara yönelik eğitim çalıştayı 12 Ankara / Ankara 1. Ankara Numune Eğitim Ve Araştırma Hastanesi Amatem Kliniği nde Alkol Bağımlılığı Tedavisi Görmekte Olan Hastaların Kendine Yardım Grubu 2. 3. Etlik Zübeyde Hanım Kadın Hastalıkları Eğitim Ve Araştırma Hastanesi nde şiddete maruz kalmış sağlık çalışanları ile sosyal grup çalışması Toplam 24 Sosyal Grup çalışması projesi, projelendirilip tamamlanmıştır. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 11
Tablo 2: Toplumla Çalışma Projeleri sıra Proje grubu Proje adı 1 Adana / Osma- 1. Hasta ve hasta yakınlarına yönelik konukevi açılması yönünde farkındalık geliştirme ve lobicilik çalışması niye 2 Diyarbakır / 1.Hastane ortamında çalışan sağlık personelinin, hasta ve hasta yakınları tarafından uğradığı şiddetten korumak Hatay veya şiddeti en aza indirgemek ve sağlıkta şiddet konusu ile daha etkili bir şekilde mücadele etmek 3 Mersin / G.Antep 1.Evde bakım hizmetleri tanıtım kitapçığı 4 Samsun/ Trabzon 1. Hasta ve yakınları için ücretsiz misafirhane projesi 5 Antalya / Eskişe- 1.Evde bakım hizmeti gereken yatağa bağımlı hastaların bakıcılarının eğitimi projesi. hir 6 İstanbul / 1.Tıbbi sosyal hizmetlerin tanıtımı İstanbul 7 Bursa / Manisa 1. Bimekan hastaların ve onlara hizmet veren sağlık personellerinin yaşamış oldukları problemler hakkında toplum bilincinin olmaması 8 İzmir / İzmir 1.Sağlık Bakanlığı Evde Sağlık Hizmetleri ve Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından yürütülen Özürlü Bakım Hizmetleri kapsamında İzmir ili Tire İlçesi nde evde sağlık hizmetlerinden faydalanan ve özürlü bakım parası alan aile üyelerinin özürlü bakım hizmetleri konu hakkında yapılacak çalışmanın yazılı ve görsel medya ile duyurulması 9 Aydın / Balıkesir 1.Adölesan gebelikler konusunda halkın afiş, broşür ve basın yoluyla bilgilendirilmesi 10 Kocaeli / Konya 1.Alzheimer hastalarına yönelik toplumu bilinçlendirme ve farkındalık yaratma 11 Ankara / (Hitit) 1. Sigara bağımlılığı ve bu bağımlılığın zararları üzerine afiş ve broşürler vasıtasıyla farkındalığın artırılması çalışması 12 Ankara / Ankara 1.Şiddet algısı ve şiddetle başetme yolları hakkında eğitim çalışması Toplam 12 toplumla çalışma projesi gerçekleştirilmiştir. 12 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
Tablo 3: Araştırma Projeleri sıra Proje grubu Proje adı 1 Adana / Osma- 1.Sağlık çalışanlarının sosyal hizmet mesleği ve sosyal hizmet uzmanlarına bakış açılarının değerlendiril- niye 2 Diyarbakır / mesi 1.Hatay ve Diyarbakır da sağlık alanında çalışan sosyal hizmet uzmanları olarak sağlık çalışanlarının şiddete yö- Hatay nelik kaygı düzeylerinin saptanması ve şiddete yönelik bilgi ve düşüncelerinin değerlendirilmesidir 3 Mersin / G.Antep 1.Evde sağlık hizmetinden faydalanan hastaların memnuniyet düzeylerinin tespitine yönelik araştırma projesi 4 Samsun/ Trabzon 1. Samsun ve Trabzon illerinde sosyal hizmet uzmanı bulunan hastanelerde çalışan hekimlerin tıbbi sosyal hizmet 5 Antalya / Eskişehir 6 İstanbul / uygulamalarına yönelik bilgi düzeylerinin saptanması 1.Evde bakım hizmet modelinden yararlanan hastaların yakınlarının sorunları ve ihtiyaçlarının saptanması. 1.İstanbul da ki hastanelerde kurum bakımına ihtiyaç duyan kimsesiz ve bimekan hastaların kurum İstanbul bakımı ihtiyacının karşılanması aşamasında yaşanan sorunlar ve nedenlerinin değerlendirilmesi 7 Bursa / Manisa 1.Sağlık personelinin bimekan hastalarla karşılaştıklarında ve taburculuk sürecinde yaşadıkları problemler ve başetme yolları. 8 İzmir / İzmir 1. Tıbbi sosyal hizmet alanında çalışan sosyal hizmet uzmanlarının, hastaların maddi yetersizliklerinden doğan ihtiyaçlarını gidermek konusunda yaşadıkları sorunları, tıbbi sosyal hizmet birimlerine ait kaynağın gerekliliğini ve mevcut dış kaynaklara ulaşmada yasal prosedürlerden doğan sıkıntıları ortaya çıkarmak. 9 Aydın / Balıkesir 1.Adölesan gebelerle çalışan sağlık çalışanlarının tutum ve davranışları konusunda farkındalık sağlanması 10 Kocaeli / Konya 1. Tıbbi sosyal hizmet birimlerine başvuran hastalara hizmet verme sürecinde maddi kaynak yokluğunun sosyal hizmet müdahalelerine olumsuz etkilerinin değerlendirilmes 11 Ankara / Ankara 1. Sigara bağımlılığı, bu bağımlılığın olumsuz etkileri ve bağımlılıkla baş etme yöntemleri 12 Ankara / Ankara 1.Sağlık alanında çalışan personelin şiddet algısı ve şiddetle başetme yolları Toplam 12 araştırma projesi gerçekleştirilmiştir. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 13
anne ve babası ile yaşamaktadır. Anne ve Babası ile yaşamasına rağmen paylaştıkları herhangi bir şey bulunmamaktadır. Öyle ki aynı anda kahvaltı dahi yapmamaktadırlar. Yattığı serviste ilk tedavisi tamamlanan Banu nun doktoru bir psikiyatrist tarafından muayene edilmesini istemiştir. Psikiyatrist muayenesi sonucunda, tedavisi düzenlenip, sosyal hizmet birimi tarafından hastaile çalışılması talep edilmiştir. Bireyle Çalışma Raporu Sağlık Bakanlığı Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitimi Projesi,, 2012. Sebahat BALCI Antalya Atatürk Devlet Hastanesi Vakanın Adı Soyadı : Banu Kadayıf Vakanın Sorunu : İntihara teşebbüs Çalışma Yapılan Kurum : Antalya Atatürk Devlet Hastanesi Çalışmayı Yapan SHU : Sebahat Balcı Çalımanın Başlama Tarihi : 14.07.2010 Çalışmanın Bitiş Tarihi : 09.12.2011 Vaka ile görüşme sayısı : 8 kez düzenli aralıklara (+2 hastanın ihtiyaç duyduğu zaman) Sorunun Öyküsü Banu; Antalya Atatürk Devlet Hastanesi Dahiliye servisine Acil servisten intihar etme amacıyla ilaç alımı ile yatırılan, 26 yaşında kadın hastadır. Sağlık meslek lisesini bitirdikten sonra, bir müddet özel hastanede çalışmış, ancak şu an işsiz durumdadır. Resmi nikahlı eşinden ayrılma sürecinde olan Banu Banu ile yattığı servis ortamında ilk görüşme yapıldığında; hastanın şu an ailesiyle birlikte bir müddetten beri Antalya da yaşadığı, daha önce ailesiyle birlikte Gemlik te yaşadığı ve evlenerek İstanbul a taşındığı, evli olduğu eşinden boşanmak için mahkeme sürecinde olduğu, sağlık meslek lisesi mezunu olduğu, halen bir üniversitenin başka bir sağlık bölümünde okuduğu, bir süre özel bir hastanede çalıştığı ancak uzun zamandan beri işsiz olduğu anlaşılmıştır. Görüşme esnasında hasta, üç çocuklu öğretmen anne babanın üçüncü çocuğu olup, kendinden büyük abla ve abisinin olduğunu ve onların evli olduklarını, ablasını sevdiğini ancak abisini hiç sevmediğini onunla hiç görüşmediğini, bayramlarda bile abisi ile bir araya gelmek istemediğini belirtmiştir. Abisi ile görüşmemesinin sebebini ise 15 yaşında iken abisinin kendisine tacizde bulunduğunu, bu durumu annesine söylediğinde kendisine inanmadıklarını, kendisini suçladıklarını, bunun üzerine annesi ve abisi ile ilişkilerinin bozulduğunu, annesinin abisini koruduğunu, kendisine inanmadığı ve hakaretler ettiğini belirtmiştir. Gemlikte yaşadıkları süre içerisinde özellikle annesinden intikam almak için okulunu astığını, derslerine çalışmak istemediğini, parlak bir öğrenci iken derslerinde düşme olduğunu, bu esnada okul dışında kendinden yaşça büyük olan bir erkekle ilişkiye girdiğini, bu duruma ailesinin tepki göstermesine karşılık onlara aldırmadan ilişkilerine devam ettiğini belirtmiş ve sonraki süreçte kendinden yaşça büyük, ilkokul mezunu biriyle kaçarak evlendiğini, evliliği süresince eşinden fiziksel şiddet gördüğünü ve hakaretler edildiğini, cinsel olarak sağlıklı birliktelik yaşayamadıklarını, evlilikleri devam ettiği süre içerisinde İstanbul da yaşadıklarını, eşinin kendisine çalışma ve yarım kalan okulunu bitirmesi için fırsat vermediğini, bu esnada eşinin akrabası olan kendi yaşına yakın üniversitede okuyan bir gençle tanıştığını, onunla arkadaşlık 14 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
yaptığını, ilerleyen süre içerisinde arkadaşlıklarının aşka dönüştüğünü, o genç sayesinde okuluna geri döndüğünü, onunla ilişkiye girdiğini ve bu ilişkiden dolayı çok mutlu olduğunu fark ettiğini, eşinin ilk başlarda bu durumdan haberi olmadığını ancak daha sonraki yıllarda başkalarının fark etmesi sonucunda eşinin de öğrendiğini, bunun üzerine boşanmak için mahkeme süreci başlattıklarını, mahkeme süreci başladıktan sonra anne babasının yanına Antalya ya geldiğini, bu esnada ilişkisinin devam ettiğini, onunla evlenmek istediğini ancak evlendikleri takdirde eşi ile görüşme ve ortak bir çok akrabalarının olması durumunun kendilerini rahatsız ettiğini, zaten ilişkide olduğu gencin ailesinin bu ilişkilerini ve evlenmek istemelerini onaylamadıklarını, bütün bu durumun kendisini bir çıkmaza soktuğunu ve bunun sonucunda intihara teşebbüs ettiğini belirmiştir. Banu ile yapılan ilk görüşmeden sonra hasta hastaneden taburcu edilmiştir. Taburcu edildikten sonra bireysel psiko-sosyal danışmanlık sürecine karar verilerek Banu ya randevu verilmiştir. Banu yla hastaneden taburcu edildikten sonra ilk görüşme 1.seans sayılmak üzere, iki haftada bir görüşülerek, toplam 8 seans olarak düzenli görüşmeler yapılmış ve bireysel psiko-sosyal danışmanlık verilerek vaka çalışması başlatılmıştır. Daha sonraki süreçlerde hasta ihtiyaç duydukça randevu alıp veya randevu almadan görüşmeye gelmiştir. Bu süre içerisinde anne babasıyla da aile danışmanlığı süreci başlatılmak üzere bir çok kez randevu verilmesine karşılık görüşmeye sadece annesi bir kez gelmiş olup, o da sadece kızı hakkında bilgi almış, kendisi ve eşiyle düzenli aile danışmanlığı çalışması başlatılması istenmesine karşılık, ne eşi ne de kendisi bu çalışmaya katılmamışlardır. Bu vaka da çok gerek görülmesine karşılık aile danışmanlığı süreci başlatılamamıştır. Süreç Banu ile yapılan bireysel psiko-sosyal çalışmaya başlamadan önce hastanın bulunduğu nokta: hayattan bezmiş geleceğe dair hiçbir beklentisi olmayan, kendisine ve başkalarına güven eksikliği duyan, kendisinin dahi onaylamadığı bir ilişki içerisinde olan ve ilişkide olduğu kişiye bağımlılık geliştirmiş, anne ve babası ile aynı evde yaşamasına karşılık onlarla hiçbir ilişkisi olmayan, bir takım psikiyatrik şikayetleri olan, hiçbir şeyden zevk almayan ve her an tekrar intihara teşebbüs edebilecek durumda ve madde kullanmaya meyilli bir durumdaydı. Depresyon belirtileri olması nedeniyle psikiyatrik tedavi ile birlikte bireysel psiko-sosyal çalışma yapılmasına Banu yla birlikte kararlaştırılıp başlandı. 1.Seans: Banu ile bireysel çalışmaya başlandığında ilk önce kendine güven, güçlü ve zayıf yönlerin ortaya konması konusunda çalışıldı, kendisinin güçlü ve zayıf yönleri üzerinde duruldu. Güçlü ve zayıf yönlerinin tek tek neler olduğu belirlendi ve güçlü yönleriyle neler yapabileceği, zayıf yönlerini nasıl güçlendirebileceği üzerinde çalışıldı. Güçlü ve zayıf yönlerini ortaya çıkarma ve kullanma konusunda kendi kendine çalışması istendi. İki hafta sonra randevuya geldiğinde hangi güçlü yönünü ne şekilde kullandığı, hangi zayıf yönünü nasıl güçlendirebileceğini belirlediği üzerine konuşuldu. 2.Seans: Bu çalışma seansında hedefler koyma ve bu hedeflere ulaşmak için çaba gösterme konusunda çalışıldı. Hedeflerinden ilk olarak KPSS ye hazırlanıp KPSS den yüksek puan almak ve tarihi çok sevdiği içinde özellikle tarih çalışmak olarak belirlendi. Bir sonraki görüşmede belirlediği hedeflere ulaşmak için neler yaptığı ve ne kadar yaklaştığı üzerinde duruldu. Kıskançlık ve güven konuları ile kendisini ne kadar sevdiği, seviyorsa neden sevdiği sevmiyorsa neden sevmediği konusunda düşünmesi istendi. 3.Seans: Bir önceki görüşmede belirlenen konular üzerinde duruldu, özellikle kendisinin sevdiği ve sevmediği yönleri üzerinde duruldu. Kendini sevdiği yönü organizasyon yapabilme gücü; sevmediği yönleri ise iç disiplin eksikliği, insanlara sınır koyamama, verdiği kararları yerine getirememe olarak belirlendi. Bu konular üzerine bir takım kararlar alınıp uygulamak üzere yeni hedefler belirlendi. 4.Seans: Bir önceki görüşmede aldığı kararlara ne kadar uyduğu üzerine konuşuldu. İç disiplin konusuna tam uyduğu, insanlara sınır koyamama konusunda hiçbir şey yapamadığı, verdiği kararlara uyma konusunda kötü olmadığı saptandı. Özellikle insanlara sınır koyma konusu üzerinde çalışıldı ve hayatında neler yapmak istediği konusu üzerinde duruldu. Yapmak istediklerini Gece nöbet tutma koşulu ile çalışmak, yabancı dil öğrenmek ve resim yapmak-belirterek tekrar hedefler belirlendi. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 15
5.Seans: Bir önceki görüşmede belirlediği hedeflerine ne kadar ulaştığı üzerinde görüşüldü. Çalışmak için iş müracaatında bulunduğu, özel bir hastaneden çalışması için iş müracaatının kabul edildiği ancak evlerine uzak olması sebebi ile babasının çalışmasına izin vermediğini belirtmiştir. Yabancı dil(rusça) kursuna kayıt yaptırdığını ve kayıt başlama tarihinin belli olduğunu, resim yapmak için de evde bir şeyler karaladığını belirtmiştir. Banu daha önceki görüşmelerde gülemediğinden ve bu nedenle de hiç resim çektirmek istemediğinden bahsetmişti. Bu görüşmede artık gülebiliyorum ve bir daha intihara teşebbüs etmeyeceğim diye belirtmiştir. Bir daha ki görüşme de ilişkisini bitirmiş olarak geleceğini, gerekirse bunun için acı çekmeye hazır olduğunu ve bunun için çaba harcayacağını belirterek hayatını düzene koymak için gece en geç 00.00 da yatacağını, sabah en geç 08.00 da kalkacağını, ailesi ile kahvaltı yapacağını, işe girmek için çabalarını artıracağını ve anne babasını görüşmeye getireceğini belirterek yeni hedefler belirlemiştir. 6.Seans: Sadece Banu nun annesi görüşmeye katıldı. Babasını gelmesi için ikna edemediğini belirten Banu, özel bir hastanede Acil serviste işe başladığını, işinden çok memnun olduğunu, yeni şeyler öğrenmenin heyecanını yaşadığını ifade etmiştir. Bir dahaki görüşmeye hazırlık için kendimi zor duruma sokacak hiçbir davranışa girişmeyeceğim, kendi sağlığımı tehlikeye sokmamak için önce kendimi seveceğim, ilaçlarımı kullanmak için psikiyatrla görüşeceğim şeklinde hedefler belirlemiştir. 7.Seans: Banu kendisininde onaylamadığı ilişkisini bitirdiğini, ilişkide olduğu kişinin kıskançlık nöbetlerinin olduğunu ve ilişkilerinin bitmesiyle üzerinden bir yük kalktığını, ilişkide olduğu kişinin kendisine yapacakları konusunda engel olduğunu anladığını, artık daha rahat hareket edebileceğini, eşinden boşandığını, işine devam ettiğini ve ehliyet kursuna başladığını rahatlamış bir şekilde belirtmiştir. Bu seansla birlikte daha sonra kendisinin ihtiyacı olduğu zaman randevu alıp görüşmeye gelecek şekilde görüşme bitirilmiştir. Bunun üzerine kendisi ihtiyaç duyduğu zamanlarda randevu alarak aralıklı olarak iki kez görüşmeye gelmiştir. Değerlendirme Yapılan kişisel çalışmada vakanın intihara teşebbüs ettiği noktadan geldiği nokta son derece sevindirici olmuştur. Şöyle ki Banu hastaneye yattığı süreçte kendine ve başkalarına güveni sarsılmış, çok zor bir evlilik süreci yaşamış, kendisinin ve hiç kimsenin onaylamadığı bir duygusal ilişki içerisine girmiş, ayrılmak istemesine rağmen zorluklarla karşılaşmış, ilişkide olduğu kişiye bağımlılık geliştirmiş, işini kaybetmiş ve uzun süre ayrı yaşadığı anne ve babasının yanında yaşamak zorunda kalmış, bütün bunlar Banu yu depresyona sokmuş, depresyonda olmasına karşılık farkına varamadığı için tedavi olamamış, en sonunda intihar girişimi ile hastaneye yatmak zorunda kalmıştır. Bu noktadan artık kendine güvenen, ne istediğini bilen, hayatını düzene sokmak için geleceğe yönelik planlar yapabilen, kendi hayatının kontrolünü sağlayabilen, kendi geçimini kendisi karşılayabilen bir kişi olma noktasına gelmiştir. Yapılan bireysel çalışmada Banu nun çocukluğunda yaşadığı tacizin izlerinin cinsel yaşantısından memnun olmama ve marjinal ilişkilere yönelmesi şeklinde olduğu fark edilmiştir. Cinsel terapi konusunda yeteri kadar bilgim olmadığından Banu nun cinsel sorunları konusunda çalışılamamıştır. Ancak bu konuda profesyonel destek alması gerektiğinin önemi üzerinde durularak, yardım alabileceği kişilere yönlendirilmiştir. Banu ile kendisinin ihtiyaç duyduğu zaman telefon ile randevu alıp gelebileceği konusunda bilgi verilerek çalışma sonlandırılmıştır. Çalışmaya başlamadan önce hem Banu nun hem de benim bu çalışmadan neler elde edeceğimize dair her hangi bir fikrimiz olmadığından yoğun kaygılar içinde olduğumuzu fark ettim. Bütün bu yoğun kaygılara rağmen Banu nun çalışılmaya ve bu çalışmadan olumlu sonuç almaya yatkın olduğunu fark ettim. Çalışma sürecinde Banu nun, özellikle annesinin de görüşmeye dahil edilmesinin doğru seçim olup olmadığı konusunda tereddütler yaşaması ve bu tereddütleri bana da yansıtması benzer kaygılar duymama sebep oldu. Bütün bu kaygılara rağmen süreç içinde Banu da olumlu değişiklikler görüşülmüş ve çalışma beklenen yönde tamamlanmıştır. Not: Müracaatçının tanımlayıcı bilgileri değiştirilerek verilmiştir. 16 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
Sağlık Alanında Şiddet Araştırması Sağlık Bakanlığı, Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları Eğitimi Projesi, Araştırma Raporu, 2012 Diyarbakır- Hatay İlleri Katılımcı Grubu Naim KOPAN, Ramazan YILMAZ, Erdal KARALAR, Ali ÇOBAN, Levent YILDIRIM, İrfan POLAT, Songül GÜNAY, (Diyarbakır grubu) Yusuf Rıdvan GÖRÜR, Erkal YILDIRIM, İsmail Murat KAHRAMAN, Mehmet GÜRSEL, Songül TÖZENBİLEK, Özlem ÇELE NK, (Hatay grubu Sorun Gaziantep te kalp damar cerrahi uzmanı E.A., hastasının yakını tarafından bıçaklanarak öldürüldü Sağlıkta şiddetin boyutunu gösteren son haber bu oldu. Sağlık alanında yaşanılan şiddet toplumların yapısına göre farklılıklar göstererek pek çok ülkede farklı şekillerde devam etmektedir. Ülkemizde sağlık alanında yaşanan şiddeti konu alan çok fazla araştırma olmamakla birlikte, şiddetin varlığı aşikârdır. Bu sebeplerden dolayı Hatay ve Diyarbakır illerinde altı hastaneyi kapsayan bu çalışma planlanmış ve yürütülmüştür. Şiddetin Tanımı Şiddet her zaman insan yaşamının bir parçası olmuştur. Etkileri dünyanın her yerinde değişik şekillerde görülmektedir. Kendine yönelik şiddet, kişiler arası şiddet ya da topluma yönelik şiddet nedeni ile her yıl bir milyondan fazla kişi hayatını kaybetmekte, çok daha fazlası ölümcül olmayan şiddet uygulamaları ile karşılaşmaktadır. Dünya genelinde15-44 yaş grubundaki ölümlerin başlıca nedeni şiddettir. Şiddet sonuçlarının düzeltilmesi için milyarlarca dolar harcama yapılmaktadır. Şiddetin tanımını farklı biçim ve içeriklerde yapmak mümkündür. Şiddet bir bireye güç ya da baskı uygulayarak, onu iradesinin dışında bir davranışta bulunmaya zorlamaktır. Burada şiddet uygulama eylemleri; zorlama, saldırı, kaba kuvvet, bedensel ya da psikolojik acı çektirme ya da işkence şeklinde olabilir. Kısaca bireyin fiziksel ve psikolojik olarak acı çekmesine neden olabilecek fiziksel ve ruhsal yönden ona zarar veren her davranış şiddettir. Dünya Sağlık Örgütü şiddeti; Bireyin kendisine ya da başka birisine, bir gruba ya da topluma karşı fiziksel gücünü istemli olarak kullanması ya da tehdit etmesi; bunun sonucunda yaralanma, ölüm, psikolojik zarar görme, gelişimin olumsuz etkilenmesi ya da tükenme durumunun ortaya çıkabilmesi olarak tanımlamaktadır. Şiddet olgusunun kesin sınırları olmamakla birlikte kişinin kendisine uyguladığı şiddet, kişiler arası şiddet ve toplu şiddet olarak tanımlamak mümkündür. 1.Kişinin kendisine uyguladığı şiddet Kişinin kendisine yönelik uyguladığı şiddet, intihara yönelik davranışlar (intihar düşünceleri, intihar girişiminde bulunma ve intihar etme) ve kişinin kendisine kötü muamele yapması/kendisine zarar vermesi (kendisini sakat bırakması gibi) olarak iki grupta değerlendirilmektedir. 2.Kişiler Arası Şiddet Kişilerarası şiddet birbirine yakın kişiler arasında (aile/eş) olabileceği gibi toplumda diğer kişilerle yaşanan şiddet olaylarını da içermektedir. Aile içi şiddet, çocuk ve yaşlı istismarı, eşe karşı şiddet gibi uygulamaları içermekte ve genellikle ev içinde meydana gelmektedir. Toplumda kişiler arası şiddet ise gençler arası şiddet, cinsel saldırı veya tecavüz gibi Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 17
olaylardan oluşmaktadır. Kişilerarası şiddet uygulama eylemleri okul, işyeri, hapishane, huzurevi, çocuk bakım yurdu gibi kurumlarda yaşanan şiddet uygulamalarını da kapsamaktadır. 3.Toplu şiddet Toplu şiddet geniş grupları etkileyen şiddet çeşitlerinden biridir. Sosyal, ekonomik ve politik şiddet olarak üç grupta incelenebilinir. Sosyal şiddet kapsamında organize suç örgütleri, mafya ve terör faaliyetlerini, politik şiddet kapsamında savaşlar ve büyük gruplar arası çatışmaları, ekonomik şiddet kapsamında ise büyük gruplara yönelik ekonomik ambargoları, halkın temel hizmetlerden faydalanmalarının engellenmesi olarak sıralamak mümkündür. Diğer şiddet şekilleri arasında medya şiddeti, insan ve organ ticareti, pornografi, okulda şiddet ve spor etkinliklerinde şiddet başlıkları bulunmaktır. Şiddet eylemi içeriği bakımından fiziksel, cinsel, psikolojik ve yoksun bırakma/ihmal olmak üzere dört grupta değerlendirilmektedir. Bu dört grup şiddet içeriği de yukarıda belirtilen her üç şiddet tipinde de yer almaktadır. Şiddeti Açıklayan Teoriler Şiddete ilişkin birçok teori, şiddetin oldukça karışık bir davranış biçimi olduğunu açıklamaktadır. Şiddete yönelik üç ana teori ileri sürülmektedir. Bunlar biyolojik, soysal öğrenme ve zedelenme-saldırganlık teorileridir. Biyolojik teoriye göre bazı kişiler nörolojik, genetik ve hormonsal fonksiyonları nedeni ile şiddete yatkındırlar. Temporal lob epilepsisi gibi beyin disfonksiyonu olanlar buna örnek verilebilir. Biyolojik teori şiddetle ilgili tıbbi yaklaşımın da gerekli olduğunu öne sürmektedir (Annagür, 2010). Sosyal öğrenme teorisine göre şiddet, diğer sosyal davranışlar gibi öğrenilen bir davranıştır. Örneğin; öncesinde otoriter bir ortamda şiddet deneyimi yaşayan kişinin benzer ortamlardaki bir uyaran ile öfkesi provoke olabilir. Geçmiş yaşantısında şiddete maruz kalan bireyler de yaşamlarında şiddet davranışını sürdürebilirler. Zedelenme-saldırganlık teorisine göre şiddet, önemli beklentilerin yerine gelmemesi sonucu oluşan bir zedelenmeye yanıttır. Bu teori hastanelerde karşımıza çıkan şiddet davranışını çoğunlukla açıklayabilir. Dünyada Sağlık Çalışanlarına Yönelik Şiddet Sağlık çalışanlarının maruz kaldığı şiddete ilişkin yurt dışı ve yurt içinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Çalışmalardan elde edilen bulguların ortak noktası; sağlık alanında ortaya çıkan şiddetin diğer iş yerlerine göre oldukça fazla olduğu ve daha az kayıt altına alındığıdır. Sağlık kurumlarındaki şiddetin az oranda bildirildiği, sadece yaralanma gibi ciddi olayların şiddet olarak algılandığı, diğerlerinin bildirilmediği yapılan çalışmalarda öne çıkmıştır. İşyerlerinde şiddete uğrama durumunun bildirilmesinde eksiklikler ve engeller olduğu için gerçek sıklığın bilinmediği, sadece bildirilen olgularla sınırlı kaldığı belirtilmiştir. Bir çalışmada sağlık kurumunda çalışmanın diğer işyerlerine göre şiddete uğrama yönünden 16 kat daha riskli olduğu gösterilmiştir. Araştırmalar hastalar kadar hasta yakınlarının da sağlık çalışanlarına şiddet uyguladığını göstermektedir. Sözel şiddetin fiziksel şiddetten daha sık olduğu belirtilmiştir. Kanada da yürütülen bir çalışmada acil servislerde şiddete uğrama oranlarının oldukça yüksek olduğu saptanmıştır. Bu çalışmada herhangi bir zamanda şiddete uğrama sıklığının %60, sözel istismarın %76, fiziksel tehdit veya saldırının %86 olduğu gösterilmiştir. Aynı çalışmada katılımcıların %73 nün şiddette uğramalarından dolayı hastalardan korktukları, %49 nun hastalar tarafından tanındığı ve %74 nün iş doyumunun azaldığı belirtilmiştir. Ayrıca şiddete maruz kalanların %67 si uğradığı şiddeti rapor etmiş, bir kısmının da iş değişikliği yapılmıştır. İngiltere de yapılan bir çalışmada ise genel hastanede çalışanlarda şiddete maruz kalanların çoğunluğunun kadın olduğu, saldırıya maruz kaldığı, %23 nün hastalar tarafından %15,5 nin de hasta yakınları tarafından davranışsal tehdit aldığı gösterilmiştir. Fiziksel saldırı oranının %20 olduğu belirtilmiştir. Avustralya da psikiyatri kliniklerinde yapılan bir çalışmada şiddet, zarar verici özelliğine göre sekiz dereceye ayrılmış ve en fazla düşük derecede fiziksel şiddetin olduğu gözlenmiştir. Türkiye de Sağlık Çalışanlarına Yönelik Şiddet Türkiye de sağlık çalışanlarının maruz kaldığı şiddete ilişkin en kapsamlı araştırma Ayrancı ve arkadaşları (2002) nın Eskişehir, Ankara ve Kütahya illerindeki sağlık kurumlarında yaptıkları çalışmadır. Araştırmaya birinci 18 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.
basamak sağlık kuruluşları, devlet hastaneleri ve üniversite hastaneleri çalışanları dâhil edilmiştir. Sağlık çalışanlarına son bir yıl içinde sözel, fiziksel veya cinsel saldırıya uğrayıp uğramadıkları sorulmuştur. Buna göre sağlık çalışanlarının yaklaşık yarısı (erkekler %48 ve kadınlar %52,5) şiddete uğradığını ifade etmiştir. Şiddete uğrama sıklığı illere göre farklılık göstermiştir. Şiddete en fazla pratisyen hekimler ve hemşirelerin uğradığı, en az öğretim görevlilerinin uğradığı saptanmıştır. Çalışılan birim açısından ise en fazla acil servislerde çalışanların şiddete maruz kaldıkları görülmüştür. Sağlık İş Yerinde Şiddetin Tanımı Sağlık kurumlarındaki şiddeti, hastaya hasta yakınları ya da diğer herhangi bir bireyden gelen sağlık çalışanı için risk oluşturan; tehdit davranışı, sözel tehdit, fiziksel saldırı ve cinsel saldırıdan oluşan durum olarak tanımlamışlardır. Col un çalışmasına göre, günümüzde iş yeri şiddeti küresel ölçekte yaygın bir sorun olarak kabul edilmektedir. İş yeri şiddeti deyince genellikle tanımlanabildiği ve gözlenebildiği için fiziksel güç kullanımını içeren fiziksel şiddet akla gelmektedir. Fiziksel şiddet, bir kişiye ya da bir gruba karşı yapılan; fiziksel, cinsel veya psikolojik zararla sonuçlanan fiziksel güç kullanımı olarak tanımlanmaktadır (akt. Ayrancı ve ark.2002). Sağlık İşyerinde Şiddetin Nedenleri Sağlık işyerinde şiddetin ana nedenlerini ortaya koymadan önce bir hususa dikkat çekmek gerekmektedir. Sağlık işyeri ortamında şiddetin ana nedenlerini anlamak üç nedenden dolayı oldukça zordur. Birincisi, karmaşık örgütsel yapılar içinde istihdam edilen sağlık çalışanları, çok farklı görevleri ve sorumlulukları yerine getirerek çalışmaktadırlar. İkincisi, sağlık işyerindeki şiddet çoklu kaynaklardan (hasta/hasta yakınları, diğer çalışanlar ve dış salgınlar) gelebilmektedir. Üçüncüsü, sağlık işyeri ortamında şiddet çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilmektedir. Bu biçimlerin bazıları kasıtlı (hırsızlık ilişkili saldırı), kasıtsız (bilişsel bozukluğu olan bir hastaya bakım esnasında), fiziksel (itme, ateş etme, ısırma), sözel veya duygusal (küfretmek gibi) olabilmektedir. Sağlık işyeri ortamında meydana gelen şiddetin nedenlerini ortaya koymadaki zorluğu/karmaşıklığı bu şekilde belirttikten sonra, sağlık işyeri ortamında şiddetin ana nedenlerini; taraflar arasındaki etkileşim, örgütsel faktörler, çevresel faktörler ve toplumsal faktörler olmak üzere dört ana gurupta ele almak mümkündür. Başka bir ifade ile sağlık işyerinde şiddet; taraflar arasındaki etkileşimin, örgütsel faktörlerin, çevresel faktörlerin ve toplumsal değişkenlerin karmaşık etkileşiminin bir fonksiyonu olmaktadır. İş Yerinde Şiddet Toplumun her kesiminde ve her yerde karşılaşılan şiddet uygulamaları arasında yer alan iş yerinde şiddet yaygınlığı, kapsamı ve sonuçları nedeni ile ana başlık halinde incelenmekte ve konuya ilgi giderek artmaktadır. İş yerinde şiddet; çalışanların işle ilgili ortamlarda saldırı, istismar, tehdit ve diğer şiddet davranışlarına maruz kalmalarıdır. Fiziksel ya da psikolojik şiddet olarak sınıflamak mümkün olsa da genellikle biri diğerini de içermektedir. İş yerlerinde şiddete yönelik bazı davranışlar şunlardır: Cinayet, tecavüz, hırsızlık, yaralamak dövmek, fiziksel saldırı, tekmelemek, taciz, yumruk atmak, tükürmek, zorbalık, şantaj, ayrımcılık, tehdit gözdağı vermek, saldırgan tavırlar, kaba davranmak, küfür etmek, bağırmak, kinayeli konuşmak, dışlamak, kötü muamele vb. İş Yerinde Şiddetin Yaygınlığı İş yerinde şiddet uygulamaları aile içi şiddet uygulamalarında olduğu gibi bildirim eksikliği nedeni ile gizli kalabilmektedir. Konu önemsenmemekte bazen de işin bir parçası olarak kabul edilmektedir. Daha güvenilir veriler ölümlü ya da ağır yaralanma ile sonuçlanan verilere ilişkindir. Tehdit, fiziksel saldırı ve cinsel tacizi de içeren geniş kapsamdaki ölümcül olmayan uygulamalar genellikle gerçekte olduğundan daha az bilinmektedir. Genellikle bu konular bildirim sistemi olmaması nedeni ile rapor edilmemekte ve kayıtlarda yer almamaktadır. İş yerinde şiddet uygulamalarının arttığına dair çalışmalar bulunmaktadır. Özellikle hizmet iş kolunda iş yerinde şiddet sıklığı giderek artmaktadır. Bu artışın nedeni konuya ilginin artması ve şiddet uygulamalarının daha fazla bildirir ve saptanabilir olmasındır. Ayrancı ve arkadaşları (2002) tarafından Eskişehir, Ankara ve Kütahya illerinde yapılan araştırmaya göre çalışanların yarısı şiddete uğradıklarını ifade etmişlerdir. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, öncelikle acil servis çalışanları olmak üzere sağlık çalışanlarının sözel şiddet türlerinden korkutma, cinsel taciz veya fiziksel saldırıya uğradıkları belirlenmiştir. Öte yandan sağlık kurumlarında yaşanan şiddetin bildirilmediği, sadece Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi 19
yaralama gibi ciddi olayların şiddet olarak algılandığı bilinmektedir. Amaç Bu araştırmanın amacı Hatay ve Diyarbakır illerinde görev yapan sağlık çalışanlarının şiddete yönelik bilgi ve düşüncelerinin değerlendirilmesidir. Yöntem Bu araştırma 2012 yılı Kasım ayında Hatay ve Diyarbakır daki devlet hastanelerinde görev yapan gönüllü 542 sağlık çalışanına uygulanmıştır. Veri toplama aracı olarak hazırlanan soru kağıdında sosyo-demografik bilgilerin yanı sıra sağlık çalışanlarının şiddet konusundaki bilgileri. Araştırmada frekans dağılımı, aritmetik ortalamaların istatistiki analizleri yapılmıştır. Hesaplamalarda SPSS 16 programı kullanılmıştır. Çizelge 1. Sağlık çalışanlarının cinsiyette göre dağılımları Cinsiyet Sayı % Erkek 180 33,2 Kadın 362 66,8 Toplam 542 100,0 Sağlık çalışanlarının çoğunluğu (%47,4) 30-39 yaş aralığında olup, %24 ü 20-29, %20,8 i ise 40-49 yaş grubunda oldukları görülmektedir. Çizelge 2. Sağlık çalışanlarının yaş dağılımları Yaş Aralığı Sayı % 20-29 130 24,0 30-39 257 47,4 40-49 113 20,8 50 + 42 7,7 Toplam 542 100,0 Araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının %75,3 ü evli, %19,7 si bekar ve %3.9 u boşanmıştır. Çizelge 3: Sağlık çalışanlarının medeni durumları Medeni Durumu Sayı % Bekâr 107 19,7 Boşanmış 21 3,9 Eşinden Ayrı Yaşıyor 3 0,6 Evli 408 75,3 Dul 3 0,6 Toplam 542 100,0 Sağlık çalışanlarının eğitim düzeyine bakıldığında %48,7 sinin lisans, %28,2 sinin ön lisans,%13,1 lisansüstü ve %10 unun sağlık meslek lisesi mezunu oldukları anlaşılmaktadır. Çizelge 4. Sağlık çalışanlarının öğrenim durumları Öğrenim Durumu Sayı % Sağlık meslek lisesi 54 10,0 Ön lisans 153 28,2 Lisans 264 48,7 Lisansüstü 71 13,1 Toplam 542 100,0 Sağlık çalışanlarının %62,9 u (hemşire, sağlık memuru, att), %15,5 i doktor, %9,6 sı memur,%9,2 si laboratuvar ve röntgen teknisyeni olarak çalıştıkları anlaşılmaktadır. Sosyal hizmet uzmanı, psikolog, fizyoterapist ve eczacı meslek grupları düşük oranda oldukları tespit edilmiştir. Çizelge 5. Sağlık çalışanlarının mesleki dağılımları Meslek Dağılımı Sayı % Hemşire, Sağlık Memuru, A.T.T. 341 62,9 Doktor 84 15,5 20 Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi T.C.