ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KONYA İLİ SARAYÖNÜ İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE PLANLANMASI Şeref AKSOYAK TARIM EKONOMİSİ ANABİLİMDALI ANKARA 2004 Her hakkı saklıdır
ÖZET Doktora Tezi KONYA İLİ SARAYÖNÜ İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE PLANLANMASI Şeref AKSOYAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Taner KIRAL Bu çalışmada, Konya İli Sarayönü İlçesi tarım işletmelerinin ekonomik analizleri yapılmış, işletmelerin optimum ürün bileşimleri ile yeter gelirli işletme büyüklükleri doğrusal programlama yöntemiyle belirlenmiştir. Araştırmada işletmelerden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenen 92 işletme ele alınarak, bu işletmelerden anket yolu ile sağlanan veriler değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler 2000-2001 üretim dönemine aittir. İncelenen işletmelerde bir çiftçi ailesi ortalama 4.95 nüfusa sahiptir. Ortalama işletme arazisi genişliği 242.54 dekardır. İşletmelerde aktif sermayenin % 83.62 sini çiftlik sermayesi ve % 16.38 ini ise işletme sermayesi oluşturmaktadır. İşletmelerde elde edilen gayrisafi üretim değerinin % 84.23 ü bitkisel üretim değerinden, % 16.77 si ise hayvansal üretim değerinden oluşmaktadır. Optimum üretim plânına göre, incelenen işletmelerde mevcut duruma göre brüt kârda işletmeler ortalaması olarak % 9.43 oranında bir artış sağlanmıştır. Bir çiftçi ailesi için yeter tarımsal geliri verebilecek asgâri işletme büyüklüğü 134.38 dekar olarak belirlenmiştir. 2004, 152 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Ekonomik analiz, sermaye, brüt kâr, değişen masraflar, tarımsal gelir, doğrusal programlama, optimum işletme organizasyonu. i
ABSTRACT Ph.D.Thesis DETERMINATION OF OPTIMUM PRODUCTION PLANS AND ECONOMIC ANALYSIS OF FARMS IN SARAYÖNÜ DISTRICT OF KONYA PROVINCE Şeref AKSOYAK Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Deparment of Agricultural Economics Supervisor: Prof.Dr. Taner KIRAL In this research, the economic analysis of farms in Sarayönü district of Konya province was done to determine optimum production plans and the minimum farm size that provide sufficiest income by linear programming method. The data were collected from 92 farms which were selected by stratified random sampling method. The data covers the 2000-2001 production period. In these farms; the average household size of farms was 4.95 persons, the average size of farms was 242.54 decares. The value of the total assets was composed of 83.62 per cent fixed capital and 16.38 per cent operating capital on farms. The average crop production accounts was 84.23 per cent of gross production value and 16.77 per cent of animal production. According to the optimum production plan; the gross margins could be increased by an average of 9.43 per cent on farms from their present condition. The farm size which would provide sufficient income for a household was determined as 134.38 decares. 2004, 152 pages Key Words: Economic analysis, assets, groos margin, variable cost, net farm income, linear programming, farm organization. ii
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Doğal koşullara bağlı olarak üretimin yapıldığı tarım sektöründe belirli bir masrafa karşılık maksimum verimin alınabilmesi, üretim kaynaklarının optimal bir şekilde organizasyonu ile mümkündür. Ekilebilir alanların sınırına gelindiği ve hızlı nüfus artışının devam ettiği günümüzde birim alan ve hayvan başına üretimin artırılması zorunludur. Son yıllarda ülkemizde birtakım ekonomik ve teknik gelişmeler tarım sektörünü de olumlu yönde etkilemiş olmakla beraber sınırlı üretim kaynaklarından optimum düzeyde yararlanmak kârlı bir işletmecilik için gereklidir. Kamu tarafından yapılan yapısal düzenlemeler yanında, özellikle pazara yönelik üretimin yapıldığı çeşitli işletmelerde teknik ve ekonomik koşullara uygun işletme planları hazırlanması, çiftçilerin uzun vadede mevcut üretim kaynaklarından en üst düzeyde yararlanması ve iyi gelir elde etmesine olanak sağlayacaktır. İşte bu amaca hizmet edeceği düşünülerek Sarayönü İlçesinde üretim faaliyetinde bulunan tarım işletmelerinin ekonomik analizi yapılmış ve optimum üretim plânları ve yeter geliri verecek işletme büyüklüğü tespit edilmiştir. Bu konuda bana çalışma olanağı veren ve araştırmanın her aşamasında yol gösteren danışman hocam sayın Prof.Dr. Taner KIRAL a, ilgi ve yardımlarını esirgemeyen Prof.Dr.Rauf ARIKAN a ve Prof.Dr. Ahmet ÖZÇELİK e, teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca araştırmanın her aşamasında destek olan sevgili eşime de burada teşekkür etmek istiyorum. Araştırmanın bilgi toplama aşamasında sağladıkları kolaylık ve gösterdikleri yakın ilgiden dolayı, Sarayönü İlçe Tarım Müdürlüğünden Ziraat Müh. Cenk ÖZKAN, B.D. Uluslararası Tar. Arş. Ens. çalışma arkadaşlarım Ziraat Yük. Müh. Ufuk KARADAVUT ve Ziraat Yük. Müh. Çetin PALTA ile anket sorularını sabırla yanıtlayan yöre çiftçilerine sonsuz teşekkürlerimi sunar, bu araştırmanın çiftçilere ve bölgeye hizmet veren teknik elemanlara yararlı olmasını dilerim. Şeref AKSOYAK Ankara, Temmuz 2004 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR...iii SİMGELER DİZİNİ...viii ŞEKİL DİZİNİ...x ÇİZELGELER DİZİNİ....xi 1. GİRİŞ...1 2. KAYNAK ÖZETLERİ...5 3. MATERYAL ve YÖNTEM...12 3.1. Materyal...12 3.2. Yöntem...12 3.2.1.Örnek köylerin ve işletmelerin seçiminde uygulanan metot...12 3.2.2 Anket safhasında uygulanan metot...16 3.2.3. İşletmelerin analizinde uygulanan metot...17 3.2.4. Optimum işletme organizasyonlarının tespit edilmesinde uygulanan metot...21 3.3 Araştırma Yöresi Hakkında Genel Bilgiler...24 3.3.1. Araştırma Alanının Genel Tanımı...24 3.3.2. İklim Durumu...25 3.3.3. Toprak Yapısı...27 3.3.4. Su Kaynakları...28 3.3.5. Ulaşım Durumu...29 3.3.6. Nüfus ve Eğitim Durumu...29 3.3.7. Tarımsal Yapı...30 3.3.7.1. Arazi varlığı...30 3.3.7.2. İşletme büyüklükleri...31 3.3.7.3. Arazi tasarruf şekilleri...32 3.3.7.4. Tarım arazisinin kullanım durumu...32 3.3.7.5. Bitkisel ürün deseni ve ürün durumu...33 3.3.7.6. Meyve ağaçları ve üretim durumu...34 3.3.7.7. Sebze ekiliş alanı ve üretim durumu...34 3.3.7.8. Hayvan varlığı...35 3.3.7.9.Tarımsal girdi kullanımı...36 3.3.7.9.1.Gübre ve ilaç kullanımı...36 3.3.7.9.2.Mekanizasyon durumu...37 3.3.7.9.3.Sulama...37 4. ARAŞTIRMA BULGULARI...39 4.1. İncelenen İşletmelerin Ekonomik Analizi...39 4.1.1.İşletmelerde nüfusun yapısı, eğitim ve işgücü durumu...39 4.1.1.1. Nüfusun yapısı ve eğitim durumu...39 4.1.1.2. Aile işgücü varlığı...43 4.1.2. İncelenen işletmelerde arazi varlığı...45 4.1.2.1. Parsel sayısı ve parsel büyüklüğü...49 4.1.3. İncelenen işletmelerde sermaye durumu...49 4.1.3.1. Aktif sermaye...51 iv
4.1.3.1.1. Çiftlik sermayesi...51 4.1.3.1.1.1. Toprak sermayesi...51 4.1.3.1.1.2.Arazi ıslahı sermayesi...53 4.1.3.1.1.3.Bina sermayesi...54 4.1.3.1.1.4.Bitki sermayesi...54 4.1.3.1.2. İşletme sermayesi...58 4.1.3.1.2.1. Hayvan sermayesi...58 4.1.3.1.2.2. Alet-makine sermayesi...60 4.1.3.1.2.3. Para sermayesi...62 4.1.3.1.2.4.Malzeme ve mühimmat sermayesi...62 4.1.3.2. Pasif sermaye...64 4.1.3.2.1. Borçlar...64 4.1.3.2.2. Öz sermaye...65 4.1.3.3. Sermaye nevileri ve oranları...65 4.1.4. İşletmelerin yıllık faaliyet sonuçları...69 4.1.4.1. Gayrisafi üretim değeri...69 4.1.4.2. Gayrisafi hasıla...73 4.1.4.3. İşletme masrafları...74 4.1.4.3.1. Sabit işletme masrafları...76 4.1.4.3.2. Değişen işletme masrafları...77 4.1.4.3.2.1.Bitkisel üretimde değişen masraflar...78 4.1.4.3.2.2.Hayvansal üretimde değişen masraflar...79 4.1.4.4. Brüt kâr...80 4.1.4.5. Saf hasıla...81 4.1.4.6. Tarımsal gelir...83 4.1.4.7. İşletmelerde tarımsal gelirin yeterlilik durumu...84 4.1.4.8. Rantabilite...85 4.2. İşletme Plânlanmasında ve Yeter Gelirli İşletme... Büyüklüğü Tespitinde Kullanılan Veriler...87 4.2.1. İşletme modellerinin oluşturulması...88 4.2.2. Plânlama verileri...89 4.2.2.1. Üretimi sınırlayan faktörler...89 4.2.2.1.1. Arazi...89 4.2.2.1.2. İşgücü...89 4.2.2.1.3.Ahır ve ağıl kapasiteleri...92 4.2.2.1.4.İşletme sermayesi...93 4.2.2.1.5. Münavebe ve Pazar sınırlılıkları...93 4.2.2.2. Üretim faaliyetleri fiyatlar ve verimler...94 4.2.2.2.1. Ürün fiyatları...95 4.2.2.2.2. Üretim faaliyetlerinin verimleri...95 4.2.2.3. Bitkisel üretim faaliyetine ait teknik katsayılar...96 4.2.2.3.1. Gayrisafi üretim değeri...96 4.2.2.3.2. Değişen masraflar...96 4.2.2.3.3. Brüt kâr...96 4.2.2.3.4. İşgücü talepleri...97 4.2.2.4. Hayvan yetiştiriciliği üretim faaliyetine ait teknik katsayılar...97 4.2.2.4.1. Gayrisafi üretim değeri...98 4.2.2.4.2. Değişen masraflar...98 v
4.2.2.4.3. Brüt kâr...98 4.2.2.4.4.Girdi talepleri...98 4.2.3. Matrikslerin oluşturulması...100 4.2.4. Araştırma bölgesinde kullanılan teknoloji...100 4.3. İncelenen İşletmelerin Plânlama Sonuçları...110 4.3.1. 1-100 Dekar işletme büyüklük grubunun plânlama sonuçları...110 4.3.2. 101-250 Dekar işletme büyüklük grubunun plânlama sonuçları...115 4.3.3. 250-+ Dekar işletme büyüklük grubunun plânlama sonuçları...118 4.3.4. İşletmeler ortalamansa ait plânlama sonuçları...121 4.3.5. Araştırma bölgesi için yeter gelirli işletme büyüklüğü...124 5. SONUÇ ve ÖNERİLER...127 5.1. Sonuçlar...127 5.2. Öneriler...132 KAYNAKLAR...104 EKLER...144 EK 1...145 EK 2...146 EK 3...147 EK 4...148 EK 5...149 EK 6...150 EK 7...151 ÖZGEÇMİŞ...152 vi
SİMGELER DİZİNİ BBHB CA DİE DPT EİB EİG Eigs GSÜD KHGM Kg L MJME ND TL Büyükbaş hayvan birimi Canlı Ağırlık Devlet İstatistik Enstitüsü Devlet Plânlama Teşkilatı Erkek İş Birimi Erkek iş Günü Erkek İş Gücü Saati Gayri Safi Üretim Değeri Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kilogram Litre Mega Joul Metabolik Enerji Nişasta Değeri Türk Lirası vii
ŞEKİL DİZİNİ 3.1. Sarayönü İlçesi haritası.14 viii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Örneğe giren işletmelerin tabakalara göre dağılımı...15 Çizelge 3.2. Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan Katsayıları...18 Çizelge 3.3. Büyükbaş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar...19 Çizelge 3.4. Araştırmada kullanılan amortisman oranları...21 Çizelge 3.5. Konya ve Sarayönü İlçesinde çok yıllık iklim verileri...26 Çizelge 3.6. Araştırma alanının nüfus durumu...30 Çizelge 3.7. Konya İli ve araştırma alanında arazi varlığı...31 Çizelge 3.8. Konya İlinde işletme sayısı ve arazi büyüklük durumu...31 Çizelge 3.9. Konya İli arazi tasarruf şekli...32 Çizelge 3.10. Konya İli ve araştırma alanında tarım arazisinin kullanım durumu...32 Çizelge 3.11. Sarayönü İlçesi bitkisel ürün deseni ve üretim durumu...33 Çizelge 3.12. Konya İlinde önemli düzeyde bulunan meyve ağaçları, üretim ve verim durumu...34 Çizelge 3.13. Konya İlinde yetiştirilen sebze çeşitleri, ekili arazi ve üretim durumu...35 Çizelge 3.14. Sarayönü İlçesi hayvan varlığı...36 Çizelge 3.15. Sarayönü İlçesinde bazı önemli alet makine varlığı...37 Çizelge 3.16. Konya İlinde sulanan alanlar (ha) ve oranları (%)...38 Çizelge 4.1. İncelenen işletmelerde mevcut nüfusun yaş grupları ve cinsiyete göre miktarı ile oranları (%)...40 Çizelge 4.2. İncelenen işletmelerde nüfusun eğitim durumu...42 Çizelge 4.3. İncelenen işletmelerde 7 ve daha yukarı yaştaki nüfusun okur yazarlık durumu...43 Çizelge 4.4. İncelenen işletmelerde aile işgücü varlığı(eib)...44 Çizelge 4.5. İşletmelerde toplam işletme arazisi büyüklükleri ve arazinin mülkiyet durumuna göre dağılımı(%)...46 Çizelge 4.6. İşletme arazisinin arazi nevilerine göre dağılımı...47 Çizelge 4.7. İncelenen işletmelerde ürün bileşim (da) ve (%)...48 Çizelge 4.8. İşletmelerde parçalılık oranı ve ortalama parsel sayısı ile parsel büyüklüğü...49 Çizelge 4.9. İncelenen işletmelerde ortalama toprak sermayesi (TL) ve oranları (%)...52 Çizelge 4.10.İncelenen işletmelerde arazi ıslahı sermayesi (TL) ve oransal dağılımı (%)...53 Çizelge 4.11. İncelenen işletmelerde bina sermayesi (TL) ve oranları (%)..56 Çizelge 4.12. İncelenen işletmelerde bitki sermayesi (TL) ve oransal dağılımı (%)...55 Çizelge 4.13.İncelenen işletmelerde arazi (çiftlik) sermayesi ortalama değerleri (TL) ve oransal dağılımı(%)...57 Çizelge 4.14. İncelenen işletmelerde hayvan varlığı (Baş ve BBHB)...59 Çizelge 4.15. İncelenen işletmelerde hayvan sermayesi değerleri (TL) ve oranları(%)...59 ix
Çizelge 4.16. İncelenen işletmelerde mevcut alet-makine çeşitleri ve ortalama sayıları...61 Çizelge 4.17.İncelenen işletmelerde ortalama alet-makine sermayesi (TL) ve oranları(%)...60 Çizelge 4.18.İncelenen işletmelerde ortalama para sermayesi (TL) ve oranları(%)...62 Çizelge 4.19.İncelenen işletmelerde ortalama malzeme mühimmat sermayesi (TL)...63 Çizelge 4.20. İncelenen işletmelerde işletme sermayesi (TL) ve oranları (%)...66 Çizelge 4.21. İncelenen işletmelerde işletme borçlarının ( y. sermaye) çeşitlerine göre değerleri (TL) ve oranları (%)...67 Çizelge 4.22. İncelenen işletmelerde sermaye nevileri değerleri (TL) ve oranları (%)...68 Çizelge 4.23. İncelenen işletmelerde gayrisafi üretim değeri...70 Çizelge 4.24.İncelenen işletmelerde bitkisel üretim değeri...71 Çizelge 4.25.İncelenen işletmelerde hayvansal üretim değeri...72 Çizelge 4.26.İncelenen işletmelerde gayrisafi hasıla değerleri...73 Çizelge 4.27.İncelenen işletmelerde gayrisafi hasılanın değişik birimlere düşen değeri...74 Çizelge 4.28. İncelenen işletmelerde toplam işletme masrafları...75 Çizelge 4.29. İncelenen işletmelerde toplam işletme masraflarının değişik birimlere düşen değerleri...76 Çizelge 4.30. İncelenen işletmelerde sabit masraflar...77 Çizelge 4.31.İncelenen işletmelerde toplam değişen masraflar...78 Çizelge 4.32.İncelenen işletmelerde bitkisel üretim değişen masrafları...79 Çizelge 4.33.İncelenen işletmelerde hayvansal üretim değişen masrafları...79 Çizelge 4.34.İncelenen işletmelerde brüt kâr...81 Çizelge 4.35.İncelenen işletmelerde saf hasıla...82 Çizelge 4.36.Saf hasılanın çeşitli birimlere düşen miktarları...82 Çizelge 4.37.İncelenen işletmelerde tarımsal gelir...83 Çizelge 4.38. İncelenen işletmelerde brüt karın yeterlilik durumu...85 Çizelge 4.39.İncelenen işletmelerde mali ve ekonomik rantabilite Oranları (%)...86 Çizelge 4.40. İncelenen işletmelerde işletme modellerinde işgücü kapasitesinin saptanmasında esas alınan işgücü varlıkları(eib)...91 Çizelge 4.41.Dönemler itibariyle çalışılabilir tarla işgünleri(gün)...91 Çizelge 4.42.İncelenen işletmelerde yetiştirme dönemleri işgücü kapasiteleri...92 Çizelge 4.43.İncelenen işletmelerde ahır ve ağıl kapasiteleri...93 Çizelge 4.44.İncelenen işletmelerde planda yer alacak bitkisel ürünlerin münavebe sınırlılıkları...94 Çizelge 4.45. İncelenen işletmelerde tespit edilen ortalama ürün fiyatları(tl)...95 Çizelge 4.46. İncelenen işletmelerde tarımsal ürünlerin ortalama verimleri (kg/da ve kg/baş/gün)...95 Çizelge 4.47. Hayvansal üretim faaliyetlerinin yem talepleri (ND)...100 x
Çizelge 4.48. İncelenen 1-100 dekar işletme büyüklük grubunda mevcut ve plânlı işletme organizasyonu...113 Çizelge 4.49. İncelenen 1-100 dekar işletme büyüklük grubunda kıt üretim faktörlerinin ve plânda yer almayan üretim faaliyetlerinin işletme kıymeti değerleri ve artan kapasiteleri...114 Çizelge 4.50. İncelenen 101-250 dekar işletme büyüklük grubunda mevcut ve plânlı işletme organizasyonu...116 Çizelge 4.51. İncelenen 101-250 dekar işletme büyüklük grubunda kıt üretim faktörlerinin ve plânda yer almayan üretim faaliyetlerinin işletme kıymeti değerleri ve artan kapasiteleri...117 Çizelge 4.52. İncelenen 250-+ dekar işletme büyüklük grubunda mevcut ve plânlı işletme organizasyonu...119 Çizelge 4.53. İncelenen 250-+ dekar işletme büyüklük grubunda kıt üretim faktörlerinin ve plânda yer almayan üretim faaliyetlerinin işletme kıymeti değerleri ve artan kapasiteleri...120 Çizelge 4.54. İncelenen işletmelerde işletmeler ortalamasında mevcut ve plânlı işletme organizasyonu...122 Çizelge 4.55. İşletmeler ortalamasında kıt üretim faktörlerinin ve plânda yer almayan üretim faaliyetlerinin işletme kıymeti değerleri ve artan kapasiteleri...123 Çizelge 4.56. İncelenen işletmelerde yeter geliri verecek işletme organizasyonu ve büyüklüğü...125 xi
1. GİRİŞ Ülkemizde tarım sektörü ekonomik kalkınmada önemli bir misyona sahiptir. Ayrıca, gıda maddeleri ihtiyacını karşılaması, ihracat içindeki payı, yarattığı talep ve diğer sektörlere aktardığı sermaye gibi çok önemli fonksiyonları da vardır. 2001 yılı verilerine göre ülkemizde tarımın gayri safi milli hasıla içindeki oranı % 14, ihracat içindeki oranı ise % 7.83 dür. Tarımsal nüfus, toplam nüfusun % 30 u dolayındadır. Aktif nüfusun % 39 u olan 9.4 milyon kişi tarımda istihdam edilmektedir. Görülmektedir ki nüfusun önemli bir kısmı geçimini tarım sektöründen sağlamaktadır. Bununla birlikte, tarım sektöründe istihdam edilenlerin gelirleri diğer sektörlere göre daha düşüktür. Kişi başına GSMH ülkemizde 2143 dolar iken tarım sektöründe 980 dolardır (Anonymous 2004a, 2003e). Büyüyen bir tarım sektörü, istihdamın artmasına ve ekonominin gelişmesine önemli katkılar yapacaktır.ülkelerin kalkınmaları, kaynaklarını en iyi şekilde kullanmaları ve uygun yatırım alanlarına yöneltmeleri ile mümkündür (Erkuş ve Rehber 1993). Çiftlik yönetiminde bitkisel ve hayvansal üretimde karlılık temel amaçtır. Çiftçi kıt üretim kaynaklarını en etkin biçimde kullandığı zaman bu amaca ulaşır (İnan1992). Tarımsal verimliliği arttırmaya yönelik çalışmaların sağlıklı olabilmesi için, öncelikle mevcut koşulların iyi analiz edilmesi gerekir. Ülkemizde tarım işletmelerinin büyük bölümü küçük tarım işletmeleridir.ortalama işletme genişliği 5.9 hektar olan 4 milyondan fazla işletmede üretim yapılmaya çalışılmaktadır. Avrupa Birliğinde işletme genişliği 17.4 hektardır (Anonymous 2004a). Ülkemizdeki işletmelerin arazi genişliğinin küçük ve dağınık olması, yatırım ve üretim güçlerinin zayıflığı, alt yapı yatırımlarının yeterli ölçüde olmaması üretimi artırarak, gelirleri yükseltecek ülkesel seviyede üretim planlamasının yapılmamış olması, verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. Geliri artırmanın en iyi yolu; kaynakların iyi bir organizasyon ile bir araya getirilmesi ve ileriye dönük üretim plânlamasıdır. Tarımsal üretimde üretim faktörlerinin kısıtlı olması ve uygun bir kombinasyon ile bir araya getirilememesi, üretimde verim düşüklüğüne neden olmaktadır. Bunun yanında üretimin doğal koşullara bağlılığı ve üretimin uzun zamanda gerçekleşmesi de istenen 1
üretim miktarına ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Buna dayalı olarak tarımsal ürünlerin arz ve talebinin fiyat esnekliklerinin düşük olması da fiyat ve gelir dalgalanmalarına neden olabilmekte ve işletme gelirlerinde risk ve belirsizlikleri arttırmaktadır. Her işletme için marjinal verimliliklerin belirlenerek, uygun ürün bileşimlerinin ve işletme gelirinin saptanması gereğini ortaya koymaktadır. Bu sebeplerden birim alanda gelir artışını sağlayacak bazı uygulamalara ihtiyaç vardır. Hızla artan nüfusun beslenmesi ve istihdamı, bütçe açıkları, ülkemizin döviz ihtiyacının tarımla birlikte bütün sektörlerin potansiyelinin tam olarak kullanılması ile aşılabileceği ve bunda da lokomotif gücün üretimden geçtiği ortadadır. Ülkemiz sahip olduğu tarımsal potansiyeli tam ve etkin kullanamamaktadır. Tarımsal üretim faktörlerinin etkin kullanımında ekonomik analiz ve planlama çalışmalarının yapılarak mevcut durumun ortaya konulması ve en yüksek geliri verecek işletme organizasyonlarının belirlenmesi gerekmektedir. Bu şekilde elde edilen verilerden de tarımsal politikaların oluşturulması ve çiftçilerin işletmecilik kararlarına yardımcı olunması sağlanabilir. Plânlama sonucu belirlenen optimum işletme organizasyonu, hangi fiyat ve kaynaklar seviyesinde geçerli olduğunun bilinmesi, takip edilecek makro politikalar açısından da önemlidir. Plânlama sonucu elde edilecek üretim faktörlerinin marjinal değerleri, yatırım kararlarının alınmasında ve alternatif üretim faaliyetlerinin doğru biçimde değerlendirilmesinde yararlı olacaktır. İşletmelerde optimum organizasyonu başaran üreticiler, teknik ve ekonomik yapıdaki değişikliğe göre, işletme organizasyonunun değişeceğini bilerek, faaliyetleri buna göre yönlendirecektir. Türkiye, uzun yıllar sanayileşmek için büyük çabalar sarf eden ve bunda bir ölçüde başarılı olan bir ülkedir. Uzun yıllar gösterilen sanayileşme çabaları ülke ekonomisinde tarımın yeri ve önemini azaltmamış hatta tarım ülkesi olma özelliğini değiştirememiştir. Ülkemizde ulusal ekonomi içerisinde tarım kesiminin önemi hala çok büyüktür. 2000 yılı nüfus sayımına göre 68 milyon dolayında olan nüfusumuzun gıda maddeleri ihtiyacımızın tamamına yakın kısmı yine kendi üretimimizce yurt içinden sağlanmaktadır. Ayrıca sanayimizin ihtiyaç duyduğu hammaddelerin büyük kısmı da yine tarımsal ürünlerden oluşmaktadır. Ülkemiz değişik iklim bölgelerine sahip olması 2
nedeniyle her türlü tarımsal ürünü üretebilecek kapasitede olup, 26.9 milyon hektar tarım arazisi, 18.5 milyon hektar çayır mera arazisi ve 20 milyon hektar orman ve fundalığı ile büyük bir tarımsal potansiyele sahiptir (Anonymous 2003d). Bu kadar büyük potansiyele rağmen yeterince ve rasyonel yararlanılamayan tarım kesiminde işletmelerimizin büyük çoğunluğu küçük aile işletmelerinden oluşmaktadır. Tarım kesiminde nüfus yoğunluğunun fazlalığı tarım arazileri üzerinde baskının artmasına neden olmaktadır. Tarım arazilerin parçalanmasının önlenmesi için gerekli yasaların çıkarılarak uygulanması ve tarımdaki fazla nüfusun tarım dışı sektörlere aktarılmasının biran önce sağlanması gerekmektedir. Sermaye yetersizliği ve yeni teknolojilerin tarım kesimine aktarılamaması da önemli bir sorun olmaktadır. Bütün bu ve benzeri nedenler işletmeleri entansif bir üretim ile değil de ekstansif bir üretim tarzı ile çalışmaya itmektedir. Bu durum işletmeleri gün geçtikçe ülke ekonomisinin genel düzeyinin de hassas dengeler içerisinde olması nedeniyle varlıklarını sürdürmede ve işletme nüfusunun geçimlerini sağlamada büyük zorluklarla karşılaşmalarına neden olmaktadır.bu olumsuzluklar ancak işletmelerin sahip oldukları kaynakları etkin ve verimli kullanmalarını sağlayarak, işletmelerin gelirini mevcut şartlarda mümkün olan en yüksek seviyeye çıkartacak işletme organizasyonları ile aşılabilir. Ayrıca optimal işletme büyüklüğünün belirlenmesi ile işletmelerde bir çiftçi ailesinin geçinebileceği asgari işletme büyüklüğü tespit edilerek fazla nüfusun belirlenip, tarım sektörü dışındaki başka bir sektöre aktarılması daha sağlıklı gerçekleşebilir. Doğal koşulların etkisi altındaki tarım kesiminden istenilen faydanın sağlanması üretim faktörlerinin en uygun kombinasyonla bir araya getirilmesi neticesinde olur. Risk ve belirsizliğin yüksek olduğu sektörde üretim faktörlerinin marjinal verimliliklerinin ölçülmesi bunların üretimi etkileyecek düzeyde kullanılıp kullanılmadığının belirlenerek en uygun ürün bileşiminin saptanması gerekir. Tarımda istenilen değişim ve gelişim ancak yapılacak yapısal değişimler ve işletmecilik esaslarının bütünlük içerisinde uygulanması ile olur.yalnızca kendisi için değil aynı zamanda ülke içi ve dışı pazarlar için üretimde bulunan üreticilerimiz, büyük bir rekabet ile karşı karşıyadırlar. Sattıkları ve satın aldıkları ürünlerin fiyat dalgalanmalarının etkisi altında olan üreticiler ancak yeterli geliri elde ederek ayakta kalabilirler. Bu da ancak işletmede yer alacak üretim kollarının optimal bileşimi ve üretim faktörlerinin en iyi şekilde değerlendirilmesi ile sağlanacaktır (Erkan 1989). 3
Son yıllarda Türkiye nin içinde bulunduğu ekonomik durumun getirdiği olumsuzluklar, tarım sektörünü de diğer sektörler gibi etkilemiştir. Tarım arazisinin kıt ve artırılamaz olması, bunun yanında nüfusun sürekli artması, eldeki araziden daha rantabl olarak yararlanmayı zorunlu hale getirmiştir. Ülkemizde gelişmiş ülkelere göre oldukça yeni sayılan plânlama tekniklerinin kullanımı son yıllarda geniş uygulama alanı bulmaktadır. İşletmelerde optimum ürün bileşiminin ortaya konulması ile mevcut üretim kaynaklarının tam ve etkin kullanımı, tarım işletmelerinin ekonomik işletme olarak ele alınıp plânlanması ile sağlanabilir. Araştırma alanı olarak seçilen Sarayönü İlçesi, kuru tarımın hâkim olduğu ve geleneksel ürünlerin üretildiği bir bölgedir. Üretimin büyük ölçüde doğal şartların etkisinde olması ve özellikle yağışların yetersizliği, bölgede üretimin büyük oranda düşmesine ve üretici gelir seviyesinin önemli oranda azalmasına sebep olmaktadır. Bu araştırmada amaç; Konya İli Sarayönü İlçesi tarım işletmelerinden anket yolu ile toplanan verilere dayanarak işletmelerin ekonomik analizini yapmak ve bu verilerden hareketle hazırlanan işletme modelleri yardımıyla işletmelerin gelirlerini artıracak optimal üretim organizasyonları tespit ederek yeter gelirli işletme büyüklüğünü belirlemektir. Araştırma giriş dahil beş bölümden oluşmaktadır. Girişe ayrılan ilk bölümde konunun önemi ve amaç belirtildikten sonra, ikinci bölümde daha önce konu ile ilgili olarak yapılan bilimsel çalışmalar hakkında kaynak özetleri verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın yapılmasında uygulanan metot ve yöntemler açıklanmıştır. Ayrıca bu bölümde araştırma alanı hakkında da geniş bilgiler verilmiştir. İncelenen işletmelerin ekonomik analizinin yapıldığı ve yıllık faaliyet sonuçlarının belirlendiği dördüncü bölümde, işletme modellerinin oluşturulmasında kullanılan plânlama verileri ve oluşturulan modellerin bilgisayarda çözülerek alınan plânlama sonuçları da verilmiştir. Son bölüm olan beşinci bölümde ise araştırma sonuçları ortaya konularak tartışılmış ve elde edilen bulgulara göre tarım işletmelerinde rasyonel kaynak kullanımı açısından öneriler getirilmiştir. 4
2. KAYNAK ÖZETLERİ Ülkemizde özellikle üniversitelerde, çeşitli bölgelerimizde ekonomik analiz ve plânlama ile ilgili pek çok araştırma yapılmış ve yapılmaktadır. Bu çalışmalarda tarım işletmelerinin plânlamasında doğrusal programlama metodu kullanılmıştır. Bu araştırmada da optimum işletme organizasyonlarının ve yeter gelirli işletme büyüklüğünün belirlenmesinde doğrusal programlama metodu kullanılmıştır. 1954 yılında doğrusal programlama metodunu tarıma ilk uygulayan Heady, Candler ile birlikte yayınladıkları Linear Programming Methods adlı eserinde; metodun esaslarını, simpleks uygulamayı, maksimizasyon ve minimizasyon problemlerinin doğrusal programlama ile nasıl çözümleneceğini, değişen fiyatlarla optimum sonuçlara nasıl varılacağını tarımdan örneklerle açıklamışlar ve doğrusal olmayan problemlerinin çözümünde de bu yöntemin kullanılabileceğini araştırmacılara göstermişlerdir (Erkuş 1976). Doğrusal programlama metodunun esaslarını açıklayan yerli ve yabancı bir çok eser bulunmaktadır. Bunların önemlilerinden bazıları Aksöz 1971, Heady ve Candler 1963, Erkuş ve Demirci 1985, Winston 1991 olup, Tarım işletmelerinin ekonomik analizine yer veren çalışmalar ile işletme plânlamasını ele alan araştırmalardan bazıları aşağıda özetlenmiştir. Aksöz (1971), Nebraska da doğrusal programlama metodunu kullanarak bölgeye uygun optimum işletme planlarını ortaya koymuş ve sınırlı üretim kaynaklarının marjinal verimliliklerini tespit etmiştir. Bu araştırma ülkemizde doğrusal programlama metodunu tarım sektöründe uygulanmasında ilk eser olması bakımından önemlidir. Arıkan (1971), Kayseri İli hayvan besiciliğinin ekonomik yapısını incelediği araştırmasında 43 besi işletmesinde çeşitli besicilik faaliyetlerini karşılaştırılmalı olarak analiz etmiştir. İncelenen işletmelerde en yüksek rantabilitenin % 12.4 ile ortalama hayvan sayısı 40 baş olan dana besiciliğinden elde edildiğini, saf hasıla,tarımsal gelir ve saf karın işletme büyüklüğüne paralel olarak arttığını ve beside kaba yem ve işgücünün rekabet yeteneğinin belirlenmesinde önemli rol oynadığını saptamıştır. 5
Açıl ve vd (1973), Tarım Bakanlığı için yaptıkları araştırmada, Konya Bölgesi ve Çumra ilçelerinde mevcut durumda en yüksek geliri sağlayacak optimal işletme organizasyonu, tarım tekniğinin geliştirilmesi ve üretim faktörlerinin daha rasyonel kullanılmasında uygulanabilecek alternatif ürün bileşimini tespit etmişlerdir. Erkuş (1976), Tavşanlı İlçesi Şeker Pancarı Yetiştiren Tarım İşletmelerinin Doğrusal (linear) Programlama Metodu ile Plânlanması isimli çalışmada, Tavşanlı ilçesinde şeker pancarı yetiştiren işletmelerde plânlama sonucu muhtemel brüt kâr artışları ve asgari işletme büyüklüğü hesaplanmıştır. Plânlama ile halihazır duruma oranla işletme brüt kârının % 30-50 oranlarında artabileceği hesaplanmış ve 6.54 nüfuslu çiftçi ailesi için yeter gelirli işletme büyüklüğü 92 dekar olarak tespit edilmiştir. Erkuş (1977), Konya,Kütahya ve Uşak illeri tarım işletmelerinde daha önceden yapılan araştırmaların verilerine dayanarak yaptığı çalışmada, yeter gelirli işletme büyüklüğünü Konya da 241.66 da, Kütahya da 120 da, Uşak ilinin dağ köylerinde 237.55 da ve ova köylerinde 286.42 da olarak belirlemiştir. İnan (1977), Eskişehir Alpu Ovası Tarım İşletmelerinde Yeter Gelirli İşletme Büyüklüğü ve Organizasyonunun Linear (Doğrusal ) Programlama Yöntemi İle Saptanması isimli çalışmada, Eskişehir Alpu Ovası tarım işletmelerinde yeter gelirli işletme büyüklük ve organizasyonu, değişik alternatif durumlarda dikkate alınarak belirlenmeye çalışılmıştır. Demirci (1978), Kırşehir Merkez İlçesi Hububat İşletmelerinde Optimal İşletme Organizasyonları ve Yeter Gelirli İşletme Büyüklüklerinin Saptanması Üzerine Bir Araştırma isimli araştırmada hububat işletmelerinin ekonomik analizini yaparak gelir durumunu ortaya koymuş ve mevcut koşullar altında hesaplanan optimal organizasyonlarla halihazır organizasyonlara nazaran bölge koşullarına uygun optimal işletme organizasyonlarını tespit etmiştir. 1-100 da genişlik grubunda % 4.35, 101-250 da genişlik grubunda traktör çeki gücüne sahip olmayan işletmelerde % 11.87, sahip olan işletmelerde % 8.67, 251 da ve daha büyük işletmelerde % 16.35 oranında bir gelir artışı olacağını, optimum organizasyonla halihazır organizasyonlara göre % 56.56-93.97 6
oranlarında gelir artışı sağlanabileceğini bildirmiştir. 8.02 nüfuslu bir ailenin geçiminin ve işletmenin gelişmesinin 318.67 da büyüklüğündeki arazi ile mümkün olabileceğini bildirmiştir. Bülbül (1979), Bafra İlçesi tütün işletmelerinde yaptığı araştırmada, işletmelerin sosyoekonomik özellikleri, nüfus, işgücü, arazi kullanımı, sermaye yapısı, ve yıllık faaliyet sonuçları yönünden incelemiştir. Araştırmada işletmelerin ortalama 39.37 dekar olan işletme arazisinin 87.91 ini mülk arazinin oluşturduğunu tespit etmiştir. Aktif sermayenin % 85.68 inin çiftlik sermayesinden oluştuğu ve öz sermaye oranının % 84.27 olduğunu tespit etmiştir. Erkuş (1979), Ankara İli Yenimahalle İlçesinde kontrollü kredi uygulaması yapılan tarım işletmelerini incelediği araştırmada, işletmelerin yıllık faaliyet sonuçları ve sermaye yapılarını incelemiştir. Araştırmada optimal işletme organizasyonları, program planlaması ve doğrusal programlama yöntemleri kullanılmıştır. Plânlama sonucu elde edilen optimal ürün bileşimleri halihazır organizasyona göre brüt kârdaki artış işletme büyüklük gruplarında % 7.66-44.1 arasında olabileceğini tespit etmiştir. Çeşitli büyüklükteki kredi taleplerini min işletme büyüklükleri için 57.94-210.45 dekar arasında saptamıştır. Özçelik (1985), Eskişehir İli Merkez İlçesindeki tarım İşletmelerinde yaptığı araştırmasında, işletmelerdeki halihazır işletme organizasyonları ile gelişmiş teknoloji seviyesindeki optimal işletme organizasyonlarını tespit ederek, gelişmiş teknolojinin, tarım işletmelerinin optimal işletme organizasyonları üzerine olan etkilerini ortaya koymuştur. Demirci ve Özçelik (1987), Orta Anadolu Bölgesinde yer alan tarım işletmelerinde yaptıkları araştırmada ferdi makineye sahip işletmelerle, ortak makine kullanan işletmeleri karşılaştırarak en uygun makine kullanma şeklini ortaya koymuş, ortak makine kullanımı, makine parkları ve müteahhit şeklinde makine kiralanmasının işletme geliri üzerine etkilerini doğrusal programlama modeli ile incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre 1-250 dekar işletme büyüklük grubunda işletme başarısı bakımından 7
ilk sırayı kooperatif makine parkında yararlanan işletmeler alırken, 251 dekar ve daha büyük işletmelerde ilk sırayı kooperatif ve müteahhit makine parkından yararlananlar almıştır. Kıral (1987), Ankara İli Çubuk İlçesi dağ ve ova tarım işletmelerinde, yörede önemli bir yere sahip buğday, arpa,fiğ,yerli ırk süt inekçiliği ve koyunculuk üretim faaliyetlerinin planlamaya yönelik işgücü, çeki gücü ve materyal isteklerini tespit etmiştir. Kızıloğlu (1987), Erzurum İline bağlı Oltu İlçesinde uygulanan münavebe şekillerini ve etkilerini inceleyerek, mevcut üretim faktörleri ile bölge için yapılan masraf karşılığında en fazla geliri sağlayacak üretim planlarını hazırlamıştır. Optimal planların uygulanması ile brüt kârda meydana gelen artış oranları işletme gruplarında sırası ile % 122.80,% 126.18 ve % 107.46 olarak bulunmuştur. Tatlıdil (1987), Nazilli ilçesinde, pamuk üretimi de yapan işletmelerde ekonomik analiz ve doğrusal programlama metodu ile optimum işletme organizasyonlarını tespit etmiştir. Plânlama sonucu brüt kârda mevcut duruma göre işletmeler ortalamasında % 20.71 oranında artış sağlandığını tespit etmiştir. Çetin (1988), Tekirdağ İli Merkez ilçesinde Ayçiçeği Yetiştiren Tarım İşletmelerinin Doğrusal Programlama Metodu İle Planlanması isimli araştırmasında Merkez İlçede ayçiçeği yetiştirilen işletmelerinin ekonomik analizi ve doğrusal programlama ile optimum ürün bileşimi ve yeter gelirli işletme büyüklüğünü tespit etmiştir. Planlama sonucu brüt kârda ortalama % 25 artış olduğunu ve araştırma yöresi için yeter gelirli işletme büyüklüğünün 60 dekar olduğu tespit edilmiştir. Özçelik (1988), Tarım İşletmelerinde Teknik Gelişmenin Optimal İşletme Organizasyonlarına Etkisinin Araştırılması isimli çalışmada, Eskişehir İli DSİ sulama sahasındaki işletmelerin mevcut ve gelişmiş teknoloji seviyelerinde optimal işletme organizasyonları ve işletme başarıları araştırılmıştır. Doğrusal programlama metodunun kullanıldığı araştırmada, mevcut işletme organizasyonuna göre, halihazır teknoloji seviyesinde yapılan plânlama ile tarımsal gelirde, işletme ortalamasında % 9.28 8
oranında bir artış sağlanabildiğini saptamıştır. Gelişmiş teknoloji seviyesindeki plânlama ile tarımsal gelirdeki artış plan öncesi organizasyona göre işletme ortalamasında % 40.48 olabileceğini ortaya koymuştur. Çalışmada, gelişmiş teknoloji uygulamasıyla tarımsal gelirin % 29 oranında artabileceğini tespit etmiştir. Tatlıdil (1992), Konya İli Merkez,Beyşehir ve Ereğli İlçelerinde yaptığı Sulu ve Kuru Koşullardaki Tarım İşletmelerinin İşgücü, Döner Sermaye ve Traktör Güçlerine Göre Optimal İşletme Büyüklüğünün Tespiti isimli araştırmasında, incelenen işletmelerin ekonomik analizi yapılarak, bu analizlere dayalı olarak işletmelerin mevcut işgücü varlığına, farklı seviyelerdeki döner sermaye miktarlarına ve farklı güçteki traktör güçlerine göre optimal işletme büyüklükleri doğrusal programlama yöntemi kullanılarak hesaplanmıştır. Planlama sonucunda mevcut işgücü varlığına göre optimal işletme büyüklükleri; sulu ve kuru tarla arazisine sahip olan işletmelerde 769.10 dekar, sadece sulu tarla arazisine sahip işletmelerde 472.07 dekar, sadece kuru tarla arazisine sahip işletmelerde 1712.86 dekar olarak tespit edilmiştir.farklı beygir gücüne göre ise,40-80 BG lere göre yapılan hesaplamalarında optimal işletme büyüklüğü 1. grup işletmelerde 301.05-323.56, 2. grupta 165.56-187.65 dekar ve 3. grupta 1129.90-1883.73 dekar olarak tespit etmiştir. Kıral (1993), Ankara İlinde yaptığı araştırmada ; Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş Besi Bölge Şefliği tarafından desteklenen sığır besiciliği yapan işletmelerde nüfus varlığı, işgücü ve sermaye yapıları analiz edilmiştir. İşletmelerin gayri safi üretim değerini, üretim masraflarını, net kârı, saf hasılayı, rantabilite oranlarını ve 1 kg canlı ağırlık artışı maliyetini hesaplamıştır. İşletmeler ortalamasında ekonomik rantabilite % 20.63, mali rantabilite % 20.82 oranında tespit edilmiştir. Kıral vd (1996), Ankara Tarım İşletmelerinde Tiftik Üretiminin Ekonomik Analizi isimli çalışmada, Ankara ili Ayaş ve Güdül ilçelerinde tiftik üretimine yer veren işletmelerin ekonomik analizi yapılarak, tiftik maliyeti hesaplanmış ve tiftik maliyetini etkileyen faktörler üretim fonksiyonu ile incelenmiştir. 9
Akay (1996), Doğrusal programlama yöntemiyle yaptığı araştırmasında, optimal üretim planı sonunda diğer tüm koşullar aynı kalmak üzere yalnız organizasyon değişikliği ile toplam brüt kârda, birinci grup işletmelerde % 127.16, ikinci grup işletmelerde % 69.08 ve üçüncü grup işletmelerde ise % 77.51 oranında bir artış tespit etmiştir. Fidan (1996), Kütahya Merkez İlçede Bünyesinde Pazara Yönelik Süt Sığırcılığına Yer Veren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Plânlanması isimli çalışmada, Kütahya Merkez İlçede pazara yönelik süt üretimi yapan işletmelerin ekonomik analizi yapılarak optimum geliri sağlayacak işletme organizasyonları tespit edilmiştir. Taşdemir (1996), Araştırmasında 1-50 dekar işletme büyüklük grubunda % 49.37, 51-100 dekar işletme büyüklük grubunda % 55.50, 101-200 dekar işletme büyüklük grubunda % 40.96 ve 200 dekardan fazla araziye sahip işletmelerde ise % 14.94 oranında brüt kâr artışı sağlanabileceğini tespit etmiştir.ayrıca bir çiftçi ailesi için yeter geliri verebilecek asgari işletme büyüklüğü 70 dekar olarak tespit etmiştir. Kılıç (1997), Samsun İli Çarşamba ve Terme İlçelerinin Ova Köylerinde Fındık Üretimine Yer Veren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Fındığa Alternatif Üretim Planlarının Araştırılması isimli çalışmada, fındığın üretim deseninde yer aldığı durumdaki plâânlama ile mevcut organizasyona göre brüt karda işletmeler ortalamasında % 24.59 oranında bir artış ve fındığın üretim deseninden kaldırılması durumundaki plânlama ile % 11.55 lik artış olduğu tespit edilmiştir. Kıral vd (1999), Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi isimli çalışmada tarım ürünleri maliyetlerinin hesaplanmasında göz önünde bulundurulması gereken alternatif yaklaşımlar, prensipler ve teorik esaslar hakkında açıklamalar getirilerek,çeşitli tarım ürünlerinden örnekler verilerek ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Çelik (2000), Harran Ovasında arazi toplulaştırılması yapılmış alanlarda sulu ve kuru tarım yapan işletmelerin ekonomik analizini ve optimum ürün bileşimlerini doğrusal programlama yöntemiyle tespit etmiştir. Optimum üretim plânına göre işletmelerde 10
mevcut duruma göre brüt kârda da işletmeler ortalaması sulu tarım yapan işletmelerde % 16.66, kuru tarım yapan işletmelerde ise % 15.49 oranında bir artış sağlanabileceği tespit edilmiştir. Dellal (2000), Antalya İlinde kıl keçi yetiştiriciliğine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik yapılarını ve yıllık faaliyet sonuçlarını ortaya koyarak mevcut üretim vasıtaları çerçevesinde optimum işletme organizasyonlarını tespit etmiştir. Yapılan plânlama sonucunda işletmeler ortalamasında brüt karda % 10.87 lik artış sağlandığını ortaya çıkarmıştır. Kıl keçisi yetiştiriciliğinin terk edilmesi durumunda karın % 56.21 oranında azalacağını saptamıştır. 11
3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmada kullanılan materyalin büyük bir bölümü, tarım işletmelerinden anket yolu ile elde edilen verilerden oluşmaktadır. Bu verilerin yanı sıra, konu ile ilgili yapılmış araştırma sonuçları, çeşitli kuruluşların kayıtları ve istatistiki verilerden de yararlanılmıştır. Ekonomik analiz ve işletme plânlaması çalışmalarında, işletmelerden doğru verilerin elde edilmesi, doğru sonuçlara ulaşmada büyük önem taşımaktadır. Muhasebe kayıtları tutan işletmelerden mali ve fiziki kayıtlar ile sağlanan veriler işletmelerin mali ve fiziki varlıkları hakkında bilgi kaynağı olmaktadır (Aras 1988).Muhasebe kayıtları ile elde edilen işletme bilgileri ankete göre oldukça daha güvenlidir (Erkuş 1977). Araştırma yöresindeki tarım işletmelerinde muhasebe kayıtları tutulmamaktadır. Muhasebe kayıtlarının olmadığı yerlerde gerekli verilerin anket metodu ile elde edilebileceği en uygun yöntem olarak kabul edilmektedir (Açıl 1977). Anket uygulaması, örnek seçilen köylere gidilerek işletme sahipleriyle bizzat yüz yüze görüşmek suretiyle, araştırıcı tarafından yapılmıştır. Anket formlarının doldurulmasında, 2000-2001 üretim dönemi esas alınmıştır. 3.2. Yöntem Araştırmanın muhtelif safhalarında uygulanan metotlar aşağıda açıklanmıştır. 3.2.1. Örnek köylerin ve işletmelerin seçiminde uygulanan metot Araştırma alanı olarak seçilen Konya İli Sarayönü İlçesine bağlı toplam 18 köy bulunmaktadır. Ancak, bu köylerdeki tüm tarım işletmeleri ile görüşerek anket yapmak zaman ve maddi olanakların sınırlılığı nedeni ile mümkün değildir. Ayrıca örneğe alınmayan yerlerde araziler arsa niteliği kazandığı için çok değerlenmiştir. Bu nedenle, populasyonu oluşturan 18 köyden araştırma alanını doğal, uygulanan tarım tekniği ve 12
ürün deseni yönünden temsil edecek 15 köy (toplam köy sayısının % 83 ü) Sarayönü İlçe Tarım Müdürlüğü nde çalışan teknik elemanlarla da görüşülerek gayeli örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir ( Şekil 3.1.). Örnek köyler seçilirken bunların; doğal faktörler, tarım tekniği ve üretim deseni bakımından araştırma alanını temsil etmesine dikkat edilmiştir. Örnek seçilen köylerde tarım işletmeleri araştırmanın populasyonunu oluşturmuştur. Bu populasyondan örnek işletme sayısının hesaplanmasında, örnekleme birimi olarak işletme arazisi büyüklüğü esas alınmıştır (Güneş ve Arıkan 1988). Örneğe giren köyler seçildikten sonra, bu köylerde tarımsal üretimde bulunan işletmeler, sahip oldukları mülk araziler, kira ve ortakçılıkla işledikleri, kira ve ortağa verdikleri araziler saptanarak işletme arazileri genişlikleri bulunmuştur. Daha sonra ana kitleyi oluşturan bu işletmelerin, işletme arazisi genişliklerine göre dağılımını gösteren frekans tablosu düzenlenerek dağılım grafiği çizilmiş ve bu dağılıma göre işletmeler 1-100, 101-250 ve 251+ ve daha büyük olmak üzere 3 tabakaya ayrılmıştır. Bilindiği gibi tabakalama yapmanın iki temel amacı vardır. Birincisi, populasyona ait tahminlerin doğruluğunu arttırmak, ikincisi ise populasyondaki farklı bölümlerin en iyi biçimde temsil edilmesini sağlamaktır (Güneş ve Arıkan 1988). İşletme arazisi büyüklüklerine göre belirlenen 2356 tarım işletmesinden anket yapılacak örnek işletme sayısı Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Yöntemi ne göre 92 adet olarak hesaplanmıştır. Örneğe giren işletme sayısı belirlendikten sonra,hangi işletmelerde tabakalar itibariyle anket uygulanacağının belirlenmesi için tesadüfi sayılar tablosundan yararlanılmıştır. Örneğe çıkan işletme sahiplerinin anket sırasında bulunamaması veya çeşitli nedenlerle anket doldurulamaması olasılığı göz önüne alınarak, her işletme büyüklük grubu için % 25 oranında yedek işletme seçilmiştir. 13
Şekil 3.1. Sarayönü İlçesi haritası. 14
Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Yöntemine göre işletme sayısı aşağıdaki formülle hesaplanmıştır (Yamane 1967). n N Nh.Sh = 2 2 N 2. D + Nh. Sh 2 Formülde; N : Populasyondaki işletme sayısını, Nh : h ıncı tabakadaki işletme sayısını, Sh 2 : h ıncı tabakanın varyansını, n : Örnek sayısı, d : Populasyon ortalamasından izin verilen hata payıdır. Z : Hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki z değerini ifade etmektedir. 2 D = d 2 / z 2 Örnek hacminin belirlenmesinde % 10 hata payı ve % 90 güven sınırları içinde çalışılmıştır. Belirlenen örnek hacminin tabakalara dağıtılmasında (N h /N)n formülü kullanılmıştır (Yamane 1967). Buna göre 1-100 da işletme büyüklük grubunda 29 (% 31.52 ), 101-250 da işletme büyüklük grubunda 38 (% 41.30) ve 251- + da işletme büyüklük grubunda 25 (% 27.18) olmak üzere toplam 92 işletme örneğe girmiştir. Örneğe giren işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Örnek işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı İşletme Büyüklük Grupları (da) Ana Kitle İşletme Sayısı Örneğe Çıkan İşletme Sayısı S ayı Oran (% ) 1-100 746 29 31.52 101-250 984 38 41.30 251 - + 626 25 27.18 Toplam 2356 92 100.00 15
3.2.2. Anket safhasında uygulanan metot Anket formları, araştırma alanındaki tarım işletmelerinin özellikleri göz önüne alınarak, araştırmanın amaçlarına uygun olacak şekilde düzenlenmiştir. Örneğe giren her tarım işletmesi için bir anket formu hazırlanmıştır. Anket formları, işletme sahiplerine sorulan sorulara karşılık alınan yanıtlarla doldurulmuştur. Anketle; işletmelerdeki nüfus ve işgücü durumu, nüfusun işletme içinde ve dışında çalışma durumu, yabancı işgücü kullanımı, arazi varlığı ve arazi tasarruf şekilleri, arazinin parçalılık durumu, sermaye unsurları ve plânlamada kullanılan girdi-çıktı katsayıları gibi başlıca konular ortaya konulmuştur. İşletmede bulunan çeşitli sermaye unsurlarına değer biçilirken, yıl sonu değerleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen şekilde yapılmıştır. İşletmelerde mevcut sermaye nevilerine değer biçmede; Toprak sermayesine değer biçilirken, işletmelerin aynı bazda mukayesesinin yapılabilmesi için, işletmeler kira ve borçtan arınmış olarak kabul edilerek (Aras1956), kiracılık ve ortakçılıkla işlenen arazinin değeri, hem aktif sermaye hem de pasif sermaye içinde gösterilmiştir. Böylece işletmeler, kira ve borçtan arınmış kabul edilerek aynı bazda karşılaştırılabilme olanağı sağlanmıştır. Toprak sermayesinin tespitinde yıl sonu itibariyle, çiftçi beyanlarına göre yerel alım satım değerleri esas alınmıştır (Erkuş 1979, Mülayim 1985). Arazi ıslahı sermayesinin değeri biçilirken, yeniler için maliyet bedeli esas alınmış, eskiler için yeniden inşaat bedeline göre eskime ve yıpranma durumu göz önüne alınarak yeniden inşa bedeline göre değerlendirme yapılmıştır (Erkuş 1979). Bina sermayelerinin belirlenmesinde, yeni binalarda çiftçinin beyan ettiği maliyet bedeli, eski binalarda ise yeniden inşa bedeline göre yıpranma süreleri göz önünde bulundurularak hesaplanmıştır (Bülbül 1979a). Bitki sermayesine değer biçme, çıplak toprak kıymeti hariç olmak üzere henüz verime yatmamış meyveli ağaçlarda tesis masrafları üzerinden, verim çağında olan meyveli 16
ağaçlar verim değeri ve işletmecinin beyanı esas alınarak yapılmıştır. Meyvesiz ağaçlara değer biçme, kesim yaşında olmayanlarda tesis masrafı, kesim yaşında olanlarda odun kıymeti üzerinden yapılmıştır. Tarla demirbaşı ise, maliyet masrafları dikkate alınarak kıymetlendirilmiştir (Erkuş 1979). Hayvan sermayesinin belirlenmesinde hayvanların yaş ve verimlilik durumlarına göre yöredeki alım satım değerleri dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır (Kıral vd 1996). Alet makine sermayesi; yeniler maliyet bedeline, eskiler ise halihazır durumları göz önüne alınarak, yöredeki alım satım değeri üzerinden kıymetlendirilmiştir (Bülbül 1979b). Malzeme ve mühimmat sermayesinde, dışardan satın alınanlar satın alma değerine göre, işletmede üretilenler ise çiftlik avlusu fiyatları esas alınarak hesaplanmıştır (Demirci1978, Erkuş 1979). Para mevcudu ile işletmenin borç ve alacaklarının tespit edilmesinde işletme sahibinin beyanı esas alınmıştır (Erkuş 1979). 3.2.3. İşletmelerin analizinde uygulanan metot Örnek işletmelerden doldurulan anket formları üzerinde gerekli kontroller ve hesaplamalar tamamlanarak dökümleri yapılmış ve elde edilen bilgiler kullanılmaya hazır özet tablolar haline getirilmiştir. İşletmelerin sosyal yapılarına ve ekonomik faaliyetlerine ait veriler, işletme büyüklük grupları için ayrı, ayrı değerlendirilmiş olup, tüm işletmeler ortalaması olarak da ortaya konulmuştur. İşletme sonuçlarının analiz ve değerlendirilmesinde tarım işletmesi bir bütün olarak ele alınmıştır. İşletmelerden anket yolu ile elde edilen verilerin değerlendirilmesi, aşağıda belirtilen hususlara göre yapılmıştır. İşletmelerdeki mevcut nüfus; yaş, cinsiyet ve eğitim durumları itibariyle incelenmiştir. 17
Aile işgücü varlığı, erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden hesaplanmıştır. İşgücü birimine çevirmede, nüfusun cinsiyet ve yaş grupları itibariyle işgücü başarıları dikkate alınmıştır. Erkek işgücü birimine çevirmede Çizelge 3.2 deki katsayılar kullanılmıştır. Çizelge 3.2 deki katsayılar kullanılarak, işletme büyüklük gruplarının aile nüfusu EİB (erkek iş birimi) cinsinden hesaplanmıştır. Eğitim, askerlik, hastalık ve tarım dışı işlerde çalışan nüfus EİB cinsinden bulunmuş ve ailenin toplam EİB varlığından çıkartılarak ailenin EİB cinsinden aktif işgücü bulunmuştur (Kıral 1987). Aile işgücü ücret karşılığı, işletmeci ve aile bireylerinin işletmede fiilen çalıştıkları süre ile yörede aynı işi yapan işçiye ödenen ücretin çarpılmasıyla hesaplanmıştır (Kıral 1993). İşletme dışı tarımsal gelirin hesaplanmasında, işletme sahibinin beyanı esas alınmıştır. İşletme dışı tarımsal gelir; işletmeye ait alet ve makine ile aile işgücünün, işletme dışındaki tarımsal işlerde çalışmaları karşılığında elde ettikleri gelirden oluşmaktadır. Çizelge 3.2. Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar (Erkuş vd 1995) Yaş Erkek Kadın 0-6 - - 7-14 0.50 0.50 15-64 1.00 0.75 65-+ 0.75 0.50 İşletmelerdeki mevcut irat ve iş hayvanları varlığını belirlemek ve bunu işletme genişlik grupları itibari ile karşılaştırabilmek için ortak birim olan büyük baş hayvan birimine (BBHB) çevrilmiştir. Hayvan varlığının BBHB ne çevrilmesinde kullanılan katsayılar Çizelge 3.3 de gösterilmektedir.burada 500 kg canlı ağırlığa sahip olan bir baş sığır bir BBHB olarak kabul edilmektedir (Erkuş vd 1990). 18
Çizelge 3.3.Büyük baş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar (Erkuş vd 1995) Hayvan Cinsi Katsayı Hayvan Cinsi Katsayı Öküz 1.20 Tay (1-2 yaş) 0.50-0.75 İnek 1.00 Koyun 0.10 Boğa 1.40 Toklu 0.08 Buzağı 0.20 Kuzu 0.05 Dana 0.50 Keçi 0.10 Düve 0.70 Oğlak 0.05 Tosun 0.70 Koç 0.12 At 1.35 Kümes Hayvanları 0.004 İşletmelerin sermaye yapıları, sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılması esas alınarak incelenmiştir (Açıl ve Demirci 1984). Aktif sermaye, arazi sermayesi ve işletme sermayesi toplamından elde edilmiş ve bundan borçların çıkarılmasıyla öz sermaye bulunmuştur (Bülbül 1979). İşletmelerde gayri safi üretim değeri (GSÜD); tarımsal faaliyet sonucu elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarının, çiftlik avlusu fiyatlarıyla çarpılması sonucu elde edilen değere, bitki ve hayvan sermayesinde meydana gelen prodüktif demirbaş kıymet artışının da ilavesi ile hesaplanmıştır (Kıral 1988). Bitkisel ürünler üretim faaliyetleri itibariyle ana ve yan ürün olarak dikkate alınmıştır. Ana ve yan ürün ayırımında, ürünlerin işletmede yetiştirilme amacı ve ürünlerin fiyatları dikkate alınmıştır (Kıral 1990). Brüt kâr, gayri safi üretim değerinden değişen masrafların çıkarılması ile hesaplanmıştır. Brüt kâr, üretim faaliyetinin rekabet gücünü ve işletme başarısını ortaya koymada önemli bir ölçü olarak kabul edilmektedir (Erkuş vd 1995). Gayrisaf hasıla; gayri safi üretim değerine, işletme dışı tarımsal gelir ile konut kira karşılığı eklenerek bulunmuştur (Erkuş vd 1995). 19