BOR MADEN EKONOMS: TÜRKYE NN DÜNYA BOR PYASASINDAK YER

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÖZET BOR MADEN EKONOMS: TÜRKYE NN DÜNYA BOR PYASASINDAK YER M. Burak Buluttekin 1 Türkiye nin sahip olduu madenler içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi, yüksek tenörü, rezerv büyüklüü, i letme kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki rekabet üstünlükleri aç!s!ndan dünyada söz sahibi olabilecei en önemli maden, ku kusuz -dünya rezervinin %72 sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir. Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle -kartel anla malar! olan- oligopol bir piyasad!r. Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve -ili dir. Dünya bor madeni üretimi 1970 de 768.000 ton iken 2004 y!l!nda 1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli iki üreticiden, ilgili y!llarda Türkiye de bor üretimi 122.000 ton dan 670.988 ton a ula!rken, ABD nin bor üretimi ise 510.000 ile 627.000 ton aras!nda dei im göstermektedir. Dünya toplam borat tüketimi yakla!k 1,5 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Borun as!l kullan!c!lar! olan Bat! Avrupa (%45,7) ve Kuzey Amerika (%25,0)ülkeleri toplam dünya tüketiminin yakla!k % 70,7'sini tüketmektedir. Borun basl!ca kullan!m alan!, cam (645 Bin ton-%43) endüstrisidir. Türkiye, ham bor ve bor ürünleri tüketimi, dünya tüketiminin yakla!k %2-3 gibi son derece dü ük seviyededir. Türkiye nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir. Türkiye, geli mi ülkelere ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum perborat gibi katma deerleri yüksek bor ürünleri piyasas!n! ABD ye b!rakmaktad!r. Dünya bor ürünleri ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, ham bor fiyat! 198 ABD$ seviyesindedir. Türkiye 2004 y!l! itibariyle dünya bor üretiminin % 33'ünü kar!larken, ABD % 27 sini kar!lam! t!r. Buna ramen, Türkiye 1,5 milyar ABD$ l!k dünya bor pazar!ndan yaln!zca 250 milyon ABD$ ihracat geliri elde ederken, ABD 650 milyon ABD$ gelir elde etmi tir. Türkiye nin bor pazar!ndaki pay!n! art!rma odakl!,katma deeri daha yüksek olan öütülmü bor ürünlerinin üretim kapasitelerini artt!rmaya dayal!, yurt içi bor piyasas!n! potansiyel sektörlerde te vik ederek, üniversite-ara t!rma kurumu-sanayi i birliinde Ar-Ge faaliyetleri ile yeni üretim metotlar! ve bor teknolojileri geli tirerek ürün çe itliliini artt!rma hedefli ulusal bor politikas! olu turmak gerekmektedir. JEL Snflandrmas: F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4 Anahtar Kelimeler: Bor Madeni, Bor Madeni Ekonomisi, Dünya Bor Piyasas!, Türkiye Ekonomisinde Bor, Türkiye nin Dünya Bor Piyasas!ndaki Yeri ABSTRACT Among the mines Turkey has, Boron, having 72% of the World reserve, is undoubtedly the most remarkable one that may make Turkey the leading country in the market according to its reserve and production capacity, high tenor, reserve destiny, management convenience, high quality and diversity and the superiority in the race because of the production costs. World boron market is an oligopoly market, having cartel contracts, due to the limited producers and the product substitution quality requires product variety. The most outstanding 1 Dicle Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Maliye ve Ekonomi ABD, Ekonomi Bölümü bbuluttekin@dicle.edu.tr 1

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri countries producing boron are Turkey, USA, Argentina, Russia, China and Chili. While the World boron production was 768 thousand tons in 1970, it is 1,696 thousand tons in 2004. Of the two most outstanding producers, boron production in Turkey increases from 122,000 to 670,988 tons, while it ranges between 510,000 and 627,000 tons in USA in the mentioned years. It assumed that the World borate consumption is 1,5 million tons. Eastern European (45,7%) and North American (25,0%) countries, the main users of boron, consume the 70,7% of the total. Boron is widely used in glass industry (645 thousand tons- 43%). Turkey consumes very little amount of pure boron and boron products, which is 2-3% of the world consumption. Turkish boron trade depends on pure boron product export which is sold at a very low price. While Turkey exports pure boron to the developed countries; she leaves the advantageous and high valued boron products market of borax, sodium perborate to the USA. The average price of World boron products is 317 USD$ while pure boron is 198 USD$. Turkey has produced 33% of the World production while USA has produced 27% since 2004. Despite this, while Turkey earned 250 million USD$ export income of the 1,5 billion USD$ market, USA earned 650 million USD$. By aiding and confronting local potential sectors in boron market and with the coorporation of universities, research institutes and industry conducting research and development activities, Turkey should have a national boron policy, focused on increasing market share and base on icreasing the production capacity of the accretion valued ground boron products, aiming to increase the product variety by developing boron technologies and new production methods. Jel Classification: F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4 Key Words: Boron Mining, Boron Mining Economy, World Boron Market, Boron in Turkey Economy, The Place of Turkey in the World Boron Market 1. GR- Madenler; maden ürünlerinin, dier üretim sektörlerini besleyen temel girdi olarak etken bir rol oynamas! sebebiyle, ülkelerin ekonomik kalk!nmalar!nda son derece önemli bir yere sahiptir. Geli mi ülkelerde sahip olunan maden kaynaklar!yla, bu kaynaklar!n ülke ekonomisine kazand!r!lmas! ve deerlendirilmesi aras!nda dorudan bir ili ki mevcuttur. Ülkelerin geli mesinde bilgi ve emek güçlerinin yan! s!ra, ba ta demir, kömür ve endüstriyel hammaddeler olmak üzere tükenebilir doal kaynaklar önemli bir yer tutmaktad!r. ABD, Rusya ve Ortadou ülkelerinin petrolleri, Fransa n!n potaslar!, Rtalya n!n kükürt ve mermerleri, Güney Amerika ve Afrika n!n bak!rlar!, Tunus un fosfatlar!, Güney Afrika n!n alt!n ve elmaslar! bu yarg!y! güçlendirip kan!tlayan örneklerdir. Türkiye için de bor tuzlar!n!n ayn! önemde olduu, yap!lan bilimsel ara t!rmalar ve ekonomik-teknolojik geli meler sonunda tart! maya yer b!rakmayacak kesinlikte ortaya ç!kmaktad!r (Helvac! ve Alonso, 2000: 2). Corafi özellikleri itibariyle stratejik bir konumda bulunan Türkiye, verimli topraklara sahip olmas! nedeniyle, çok çe itli madenlere sahip bulunmaktad!r ki, bu var olan madenler içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi bak!m!ndan dünyada söz sahibi olabilecei en önemli maden -dünya rezervinin %72 sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir. Dünyadaki teknolojik geli meler, bor madeninin önemini ve kullan!m alanlar!n! h!zla artt!rmaktad!r ki bu durum, dünya bor piyasas!n! yönlendirebilecek en önemli aktör olan Türkiye aç!s!ndan - üretim, tüketim ve pazarlama stratejilerinin etkin kullan!labilmesi ölçüsünde- önemli bir avantaj olarak deerlendirilebilir. Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle, dier maden ve metal 2

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye pazarlar!ndan ayr! bir yap!ya bürünmektedir. Dünya bor tüketiminde, cevherden rafine bor ürünlerine h!zl! bir geçi vard!r. Bu durum, cevher üreticilerinin, rafine ürün pazar!na daha yüksek oranda girmelerini ve rafine ürün kapasitelerini -büyük yat!r!mlar yapmak suretiyleart!rmalar!n!n gereini gündeme getirmektedir. Bor piyasas!, iktisadi literatür perspektifinde, aksak/eksik rekabet piyasas! çe itlerinden biri olan oligopol piyasa olarak deerlendirilebilir. Oligopol piyasa, bir mal!n çok say!daki al!c!s!na kar!l!k, az say!da sat!c!s!n!n bulunduu piyasa biçimidir (Frank, 1997: 429; Samuelson, 1976: 525) ki, bu anlamda, bor piyasas!nda da, ticari önem arz eden bor türlerinin, toplam üretim ve sat!! az say!daki firma taraf!ndan gerçekle mektedir. Piyasadaki firmalar!n tamam!, ayn! teknik özelliklere sahip bor ve rafine bor üretmekle birlikte, kendi mallar!n! dierlerine göre farkl! göstermeye, farkl!la t!rmaya çal! maktad!rlar. Ancak, bu firmalar aras!nda ciddi bir rekabet -sat! artt!rma çabalar!- bulunmamakta ve firmalar!n mü teri portföyleri çe itlilik göstermemektedir. Bu durumlar, oligopol bor piyasas!n!n kartel anla malar!yla payla!ld!!n!n önemli göstergesi olarak deerlendirilebilir. Kartel, ayn! mal! üreten firmalar aras!nda, rekabeti ortadan kald!rarak tekel kurma ve ya daha çok kar salama amac!yla gerçekle tirilen anla malard!r (Lipsey ve di., 1987: 272; Sullivan, 1977: 807 vd.). Kartelci firmalar, fiyat, sat! ko ullar!, pazar!n payla!lmas!, mal üretiminin s!n!rlanmas! vb. temel ticari sorunlar! aralar!nda anla arak, tüketiciye ürünlerini arz ederler (Posner, 1976: 20 vd.). Dünya bor üreticilerinin, y!llardan beri dei meyen geleneksel mü terilerine, bor ürünleri satmas!, oligopol piyasada olu turulan kartel anla malar!n!n varl!!n! kuvvetlendirmektedir. Türkiye, sahip olduu bor madenleri, yüksek tenörü, rezerv büyüklüü, i letme kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki rekabet üstünlükleri aç!s!ndan önemli ekonomik avantajlara sahip bulunmaktad!r. Bu nedenle, Türkiye nin dünya bor pazar!nda lider olarak yer almas! gerekmektedir. Ancak, Türkiye bor madeni piyasas!ndan yeterli getiriyi salayamamaktad!r ki bu noktada Çetin(2006), Türkiye nin bor ürünleri piyasas!ndan, bor madeni rezervine uygun oranda pay alamamas! sorununu bor sorunu olarak nitelemekte ve bu sorunun boyutlar!n! çerçevelemektedir. Buna göre, Dünya bor rezervlerinin %65-77 i Türkiye dedir ve bu rezervler Dünya n!n en kaliteli ve en kolay elde edilen rezervleridir. Dünya piyasas!ndaki bor madenlerinin %95 i Türkiye kaynakl! olmas!na ramen Türkiye nin bor madeninden elde ettii ortalama y!ll!k gelir 120 milyon ABD$!d!r. Bor madenlerinden elde edilen bor ürünleri piyasas!ndan Türkiye nin ald!! pay sadece %5-10 (%7) civar!ndad!r yani ortalama y!ll!k 92 milyon ABD$!d!r. Bor ürünü ve bor madenlerinden elde edilen ürünlerin Türkiye üretimi k!s!tl!d!r. Bu ürünler, Türkiye den ucuza maden salayan ülkelerde üretilerek, Türkiye ye pahal!ya sat!lmaktad!r (Çetin, 2006: 11-12). Türkiye, Eti Maden R letmeleri nin bor mineralleri ve rafine bor ürünleri üretimi konusunda sürdürdüü çal! malar sonucunda; 2005 y!l!nda konsantre bor ürünleri üretimi 2002 y!l!na göre %43 art!r!larak 1.953.000 ton, rafine bor ürünleri üretimi ise 2002 y!l!na göre %112 art!r!larak 923.000 ton olarak gerçekle tirilmi tir. Eti Maden R letmelerinin dünya bor pazar!ndaki etkin faaliyetleri sonucunda, 2005 y!l!nda, yurt d!! rafine bor sat! miktar!, 2002 y!l!na göre %96 artarak 803.000 ton, yurt d!! rafine bor sat! gelirleri ise 2002 y!l!na göre %99 artarak 241 milyon dolar olmu tur. 2005 y!l!nda 299 milyon ABD$! ihracat olmak üzere bor ürünleri toplam sat! geliri 322 milyon ABD$! olup, bu deer 2002 y!l!na göre %60 l!k bir art!! ifade etmektedir. Türkiye nin 2005 y!l! itibariyle bor ürünleri sat! geliri, mevcut dünya bor pazar!n!n %36 s!na, bor ürünleri sat! miktar! ise %38 ine kar!l!k gelmektedir (ÖRK,2006:4). Yani, Türkiye; rezerv, üretim ve cevher kalitesi aç!s!ndan önemli avantajlara sahip bulunmakla birlikte, i lenmi ürün pazar! aç!s!ndan henüz yurtiçi ve yurtd!! piyasada istenilen düzeyde faaliyet gösterememektedir. 3

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri 2. DÜNYA BOR MADEN PYASASI: TÜRKYE NN YER ve ÖNEM Bor, kelime kökeni olarak Arapça, burag/baurach ve Farsça da burah kelimelerinden türemi, kimyasal bir elementtir. Bor madeni, tarih boyunca birçok uygarl!k taraf!ndan, çok çe itli amaçlarla kullan!lm! ve önemli bir ekonomik pazar olu turmu tur. Tarihte ilk olarak yakla!k M.Ö.2000 li y!llarda Babiller, Uzakdou dan bor ithal ederek bunu alt!n i letmeciliinde kullanm! lard!r. Yine M!s!rl!lar!n mumyalama, tedavi ve metal oymac!l!! i lerinde bor madeninden yararland!klar! bilinmektedir. Eski Yunan ve Romal!lar!n, bor madenini temizlik maddesi olarak kulland!klar! tahmin edilmektedir. M.S.875 y!l!nda ilaç yap!m!nda kullan!lm! t!r (Hildebrand, 1982). Bor madeninin kullan!m alan!na ili kin ilk yaz!l! metine, M.S.762 y!l!nda Badat ve çevresindeki Arap yerle im yerlerinde rastlanm! t!r. Ticari ili kiler neticesinde, Avrupa, 13. yüzy!lda bor madeni ile tan! m! ve 15.yüzy!lda Venedikliler, 17.yüzy!lda Hollandal!lar ve 18.yüzy!lda Rtalya (1840 y!l!nda Toskana bölgesinde s!cak su ak!nt!lar!ndan doal bor madeni ke fi nedeniyle) dünya bor ticaretine hakim olmu lard!r. 19. yüzy!l!n sonlar!na doru dünyan!n farkl! bölgelerinde bor yataklar! ke fedilmi tir. Bor element olarak ilk kez 1808 y!l!nda Humphry Davy ve Gay Lussac taraf!ndan bulunmu ve Jasgues Thenard taraf!ndan borik asidin elektrolizi ile %50 safl!k oran!yla elde edilmi tir. %99 safl!ktaki ilk kristalize bor 1909 y!l!nda üretilebilmi tir (Aftalion, 1991: 83 vd.). Endüstriyel anlamda ilk bor madencilii 1852 y!l!nda -ili'de ba lam! t!r. O tarihlerde, Nevada, California, Caliko Mountain ve Kramer yöresindeki yataklar!n bulunarak i letilmeye ba lanmas!yla ABD, Dünya bor gereksinimini kar!layan birinci ülke haline gelmi tir (Barger ve Schurr, 1944). Bor madeninin kullan!m alan!n!n geni lemesi, ülkeleri yeni hammadde aray! lar!na itmi tir ki, Türkiye, Rusya, Arjantin ve Çin, bugünkü Dünya bor piyasas!n!n olu mas!nda etkin rol oynam! lard!r. Türkiye de bor cevherlerinin ilk olarak Romal!lar taraf!ndan ke fedildii tahmin edilmekle birlikte, gerçek anlamda bor madencilii, 1861 y!l!nda Bal!kesir de ba lam! ve 1978 y!l!na kadar yerli-yabanc! özel irketlerin faaliyetinde sürdürülmü tür. 1983 y!l!nda yürürlüe giren yasayla beraber, bor madenlerinin i letim hakk! Etibank taraf!ndan devletin eline geçmi tir. 1998 y!l!nda Etibank, yeniden yap!land!r!larak Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlüü (Eti Holding A.-.) ad!n! alm! t!r. Türkiye de, ticari deeri olan bor madenine, ilk olarak Bal!kesir ilinin Susurluk ilçesinin Sultançay!r bölgesinde rastlanm! t!r. Türkiye'de ilk ticari faaliyetin, 1861 y!l!nda ç!kart!lan "Maadin Nizamnamesi" uyar!nca 1865 y!l!nda Desmasures Company adl! bir Frans!z irketine i letme imtiyaz! verilmesiyle ba lad!! bilinmektedir (Spence, 2000). Bu irketin kurulmas!n!n ard!ndan Rtalyan-Rngiliz ortakl!!yla kurulan Cove-Hansun Company adl! irket, yönetimi devralarak Türkiye deki çal! malara devam etmi tir. 1872 y!l!nda Nevada Kaliforniya da bor madeni türlerinden olan üleksit cevheri ve 1881 y!l!nda Death Valley de boraks cevherinin bulunmas!yla, tüm dünyada, bor madeninin kullan!m alan! ve önemi art! göstermi tir. Bu dönemde, yeni bor kaynaklar! ara t!r!lmaya ve yat!r!m projeleri geli tirilmeye ba lanm! t!r ki, Türkiye var olan rezervi ile önemli bir bor hammadde pazar! olarak -tüm dünyada- tercih edilir hale gelmi tir. 1899 y!l!nda kurulan Amerika Birle ik Devletleri(ABD) irketi olan US Borax Consolidated Incorporated Company (US Borax), Türkiye de yap!lan bu yat!r!m projeleri dahilinde, Türk borlar!n! i lemeye ba lam! t!r. US Borax, 1899 y!l!nda Desmasures Company ye ait sahalar! da sat!n alarak daha geni bir alanda madencilik faaliyetlerine giri mi ve irket ünvan!nda dei iklik yaparak, Türk Boraks A-. ad!yla faaliyetine devam etmi tir. Türk Boraks A-. hisselerinin, % 94 ü US Borax a, % 4 ü Rngiliz ortaklara ve % 2 si de Türk ortaklara aitti. (Garrett, 1998: 431 vd.) 1935 y!l!nda Maden Teknik Arama Enstitüsü (MTA) ile Etibank!n kurulmas! ve 2.Dünya Sava! ndan sonra arama faaliyetlerinin younla mas! birlikte 4

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Türkiye de -1950 y!l!nda Bigadiç te, 1952 y!l!nda Mustafa Kemal Pa a da ve 1956 y!l!nda Emet te- bor madeni yataklar! bulunmu tur. Türkiye nin bor madeninin rezervinde önemli bir kaynak olarak tan!nmas!n!n ard!ndan, 1958 y!l!nda Emet bor madeni yataklar!n!n i letim hakk! Etibank a geçmi ve böylece, Türkiye de devlet, ilk olarak bor madeni ekonomisine müdahale eder hale gelmi tir. Rlerleyen y!llarda US Borax, K!rka bölgesindeki tinkal yataklar!n! yerli-yabanc! özel madencilerden sat!n almaya ba lam! ve Türkiye bor piyasas!nda -haks!z rekabet olu turarak- tekel haline gelmi tir (Travis ve Cocks, 1984: 13). Bu duruma kar! yap!lan devlet mücadeleleri sonucunda, Türkiye deki bor madenleri, bor madenlerinin yabanc! devletler/ irketler taraf!ndan aramas! ve i lenmesini yeniden düzenlemek ve bu varl!!n Türk ulusunun sahibi olduunu kesinle tirmek amac!yla, 04.10.1978 tarih ve 2172 Say!l! Kanunla, devlet eliyle i letilecek madenler kapsam!na al!nm! olup, 2840 Say!l! Kanun ve 3213 say!l! Maden Kanununa ek ve dei iklik getiren 5177 say!l! Kanunun 49. maddesine istinaden,eti Maden R letmeleri Genel Müdürlüü (Eti Holding A-) taraf!ndan i letilmekte, üretilmekte ve pazarlanmaktad!r. Tablo 1 de de belirtildii gibi, kamula t!rma sonras! Türkiye, dünya bor pazar!ndaki da!l!m! itibariyle, %11 olan -miktar baz!ndaki- pazar pay!n!, %38 e yükseltmi tir. Tablo 1. Türkiye de Kamula4trma Öncesi ve Sonras Bor Madeni 4letmecili5i KAMULA-TIRMADAN ÖNCE KAMULA-TIRMADAN SONRA DÜNYA PAZAR PAYI %11 %31-38 HAM BOR TON FYATI 40-50 $ 200-300 $ RAFNE ÜRÜN FYATI Üretilmiyordu 400-600 $ TOPLAM HRACAT GELR 83 Milyon $ 250 Milyon $ TOPLAM BOR REZERV 660 Milyon Ton 2,5 Milyar Ton Kaynak: TMMOB, 2003: 37 Günümüz dünya bor madeni piyasas!nda, Türkiye ve ABD; rezerv, üretim, tüketim, sat! ve gelir durumu kriterlerine göre deerlendirme yap!ld!!nda, en önemli iki piyasa aktörü olarak ön plana ç!kmaktad!r. ABD de bor madeni US Borax taraf!ndan yönetilmektedir ki, irket, konsantre bor ihracat! yapmamakla birlikte dünya rafine bor üretim kapasitesinde önemli bir paya sahiptir. Eti Holding in tahminlerine göre; yakla!k 900 milyon ABD$ olan dünya bor pazar!nda; 2005 y!l!nda Türkiye nin miktar baz!ndaki sat! pay! %38, gelir baz!ndaki sat! pay! ise %36 olarak gerçekle mi tir. Türkiye nin, dünya bor piyasas!ndaki yeri ve önemini belirleyebilmek için; bor elementinin genel özellikleri ile bu piyasadaki arz-talep, rezerv, maliyet, üretim, tüketim, ticaret ve gelir durumlar!n! -detayl!ca- analiz etmek gerektii dü ünülmektedir: 2.1 BOR ELEMENT Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun ba!nda bulunan B simgesiyle gösterilen, atom numaras! 5, atom a!rl!! 10,81, younluu 2,84 gr/cm 3, ergime noktas! 2190 o C ve kaynama noktas! 2550 o C olan, metalle ametal aras! yar! iletken özelliklere sahip bir elementtir. Yeryüzünde toprak (10-20ppm), kaya ve suda (deniz suyu 0,5-9,6 ve tatl! suda 0,01-1,5ppm) yayg!n olarak bulunur. Doada genellikle bile ikler halinde bulunur. Ekonomik anlamda deerli bor mineralleri; kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bile ikleri halinde bulunur. Tabiatta yakla!k 230 çe it bor minerali bulunmakla birlikte, çok 5

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri çe itli bile ik yapma kapasitesine ve nötronlar! absorbe etme özellii nedeniyle bor, endüstrinin vazgeçilmez hammaddelerinden biri olarak dünyada yayg!n kullan!m a!na sahip bulunmaktad!r (Anovitz ve Grew, 1996). Bor elementinin, standart elektrot potansiyeli, B + 3 H 2 OH 3 BO 3 + 3 H + + 3 e - - 0,73 V olup, oksijenle ba olu turmaya yatk!n olmas! sebebiyle çok çe itli bor-oksijen bile imi olu turmaktad!r. Bor-oksijen bile imlerine genel olarak borat ad! verilmekle birlikte, olu an bile ik, oksijen oran!n!n art!!na bal! olarak deer kazanmaktad!r.(garrett, 1998: 1). Endüstride kullan!lan bor ürünleri, üretim a amalar! ve prosesleri ile kullan!m alanlar! dikkate al!narak; ham bor, konsantre bor, rafine bor ve özel bor ürünleri (uç ürünler) olmak üzere dört grupta s!n!fland!r!labilir 2 : Borun; minerallerince zengin yataklardan, uygun madencilik yöntemleri ile ç!kar!lmas! sonucunda elde edilmi olan ve herhangi bir zenginle tirme ve s!n!fland!rma gibi i lemlere tabi tutulmam! türüne ham bor (örnein; tinkal, kolemanit, üleksit, Probertit, Borasit, Pandermit, Szyabelit, Hidroborasit ve Kernit); cevher haz!rlama ve zenginle tirme i lemine (k!rma, eleme, öütme, y!kama, s!n!fland!rma) tabi tutulan bor cevherinden, gang minerallerinin uzakla t!r!lmas! ve B 2 O 3 içeriinin yükseltilmesiyle teknolojik olarak dorudan veya dolayl! olarak kullan!labilir duruma getirilmesi sonucunda elde edilen türüne konsantre bor (örnein; konsantre tinkal, konsantre kolemanit, konsantre üleksit, öütülmü kolemanit vb.); uygun yap!daki ham veya konsantre bor cevherinin kimyasal reaksiyona tabi tutularak, ana mineral harici maddelerin uzakla t!r!lmas! yada kimyasal bir reaksiyona sonucu olu an yabanc! maddelerin ar!nd!r!lmas!na yönelik uygulanan rafinasyon i lemleri sonucu üretilen türüne rafine bor/bor kimyasallar (örnein; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, bor oksit, susuz boraks, sodyum perborat monohidrat vb.); rafine bor ürünlerinin daha ileri rafinasyona ve/veya metalurjik-kimyasal bir i leme tabi tutulmas!yla elde edilen spesifik bir amaç için kullan!lan ürünlerine ise özel bor ürünü/özel bor kimyasallar/uç ürünler (örnein; çinko borat, bor nitrür, bor karbür, sodyum bor hidrür, ferrobor, amorf bor, kristalin bor, vb.) ad! verilmektedir (Helvac!, 2005; Hawthorne ve di., 1996). 2.2 ARZ-TALEP Bor arz ve talebi; bor madeninin -uygun kaynak ve fiyat özellikleri nedeniyle- çe itli sanayi dallar!nda, konsantre ve(ya) rafine bor ürünü olarak birbirinin yerine ve(ya) dier bor ürünlerinin hammaddesi olarak kullan!labilmesi nedeniyle oldukça yüksektir. Bor elementi, doada 250 çe it mineralin içeriinde bulunmaktad!r ki, bunlardan ticari öneme sahip bor mineralleri; boraks, kolemanit, kernit ve üleksit olup; cam, porselen-seramik, emaye-firit, gübre, metalürji, ilaç, kimya, t!p, otomobil, enerji, uzay, ileti im, haberle me, elektronik, bilgisayar, deterjan, in aat, izolasyon, tekstil, dericilik ve fotorafç!l!k sektörlerinde youn olarak kullan!lmaktad!r. 2.2.1 Ticari Bor Mineralleri Bor elementinin, çe itli metal veya ametal elementlerle yapt!! bile iklerin gösterdii dei ik özellikler, endüstride pek çok çe it bor bile iinin kullan!lmas!na imkan 2 Bor snflandrma modellerinde, genellikle ham bor, konsantre bor kategorisinin içerisinde yer almaktadr. Aralarndaki ayrm belirtilmekle beraber, ekonomik analizlerde topluca de%erlendirilmeye tabi tutulmalar nedeniyle, bu çal&mada da genel snflandrma sisteminin kullanlmas uygun bulunmu&tur. 6

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye salamaktad!r.tablo 2 de de görüldüü gibi, endüstriyel aç!dan önemli bor bile ikleri; boraks (tinkal, sodyum kökenli bor bile ikleri) kolemanit (kalsiyum kökenli bor bile ikleri) ve üleksit (boronatrokalsit, sodyum-kalsiyum kökenli bor bile ikleri) ana gruplamas! alt!nda kernit, probertit, szyabelit, datolit, sasolit, tüvenan, boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, susuz boraks, borik asit, sodyum per borat, susuz borik asit ve hidroborasit olarak s!n!fland!r!labilmektedir. Bor bile iklerinin içindeki B 2 O 3 (bor oksit) oran!na tenör ad! verilmektedir ki, bor madenlerinin deeri, içindeki B 2 O 3 oran! ile ölçülmekte ve yüksek oranda B 2 O 3 bile iine sahip olanlar (yani tenörü yüksek olanlar) daha deerli kabul edilmektedir (Anovitz ve Grew, 1996: 7). (bkz. Tablo 2) Bor ürünlerinin nihai kullan!m!nda as!l i levi, bünyelerinde bulunan dei ik oranlardaki bu bor oksit (B 2 O 3 ) içerii olu turduu için, çe itli bor ürünlerinin birbirlerine yak!n ikame özellii mevcuttur. Bir ba ka ifade ile, bir bor ürünü, ayn! zamanda ba ka bir bor ürününün ticari rakibi olabilmektedir Tablo 2. Ticari Öneme Sahip Bor Mineralleri MNERAL FORMÜL B 2 O 3 BULUNDUEU YER Boraks(Tinkal) Na 2 B 4 O 7.10H 2 O 36,6 K!rka, Emet, Bigadiç ve ABD Kolemanit Ca 2 B 6 O 11.5H 2 O 50,8 Emet, Bigadiç, Küçükler ve ABD Üleksit(Boronatrokalsit) NaCaB 5 0 9.8H 2 O 43,0 K!rka,Bigadiç, Emet ve Arjantin Kernit(Razorit) Na 2 B 4 O 7.4H 2 O 51,0 K!rka,ABD ve Arjantin Probertit (Kramerit) NaCaB 5 0 9.5H 2 O 49,6 Kestelek, Emet ve ABD Szabelyit(Ascherit) MgBO 2.2OH 41,4 Rusya Pandermit(Priseit) Ca 4 B 10 O 19.7H 2 O 49,8 Sultançay!r ve Bigadiç Borasit(Stasfurit) Mg 6 B 14 O 26 C 12 62,2 Almanya Hidroborasit CaMgB 6 O 11.6H 2 O 50,5 Emet Kaynak: Lyday, 2000; Roskill, 1999 Ticari öneme sahip bor mineralleri, Tablo 2 de de belirtildii gibi, farkl! özelliklere sahiptirler: Boraks (Tinkal), tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulmakla birlikte, içeriinde farkl! kimyasallar bulundurmas! nedeniyle pembe, sar! ve gri renkleri de mevcuttur. Sertlii 2-2,5, özgül a!rl!! 1,7 gr/cm 3, B 2 O 3 içerii %36,5 oran!ndad!r. Tinkal, su ile ba olu turma ve ayr! ma yatk!nl!! sayesinde, yüksek verimlilii nedeniyle endüstride s!kça kullan!lan bir türevi olan tinkalkonite kolayl!kla dönü ebilmektedir. Dünyada, özellikle Türkiye (K!rka, Emet ve Bigadiç) ve ABD de üretilmektedir. Kolemanit, bor bile ikleri içinde en yayg!n olan!d!r. Monoklinik sistemde kristallenmekle birlikte, sertlii 4-4,5, özgül a!rl!! 2,42'dir. B 2 O 3 içerii %50,8 oran!nda olup; suda yava, asitte h!zla çözünmektedir. Dünyada, Türkiye (Emet, Bigadiç ve Kestelek yataklar!nda) ve ABD'de üretilmekle birlikte, özellikle fiberglas endüstrisi nde s!kça kullan!lan bir kalsiyum boratt!r. Kolemanitin bir k!sm!, Türkiye den dü ük maliyet ile salanabilmesi nedeniyle, Avrupa daki kimya fabrikalar!nda borik asit üretmek amac!yla hammadde olarak tercih edilmektedir. Üleksit, doada, yüzey veya yüzeye yak!n batakl!k kesimlerde; yumu ak, lifsi ve karn!bahara benzer ekilde olu up, saf halde beyaz ve ipek parlakl!!na sahip olarak bulunmaktad!r. Genellikle, kolemanit, hidroboraksit ve probertit ile birlikte; sert, youn ve iyi tabakala m! halde görülmektedir. Tenör oran! %43 olup, dünyada en fazla Türkiye (K!rka, Bigadiç ve Emet Yataklar!nda) ve Arjantin'den ç!kar!lmaktad!r. Kernit (Razorit), doada renksiz, saydam uzunlamas!na -ine eklinde- küme kristaller halinde bulunmaktad!r. Sertlii 3, özgül a!rl!! 1.95 gr/cm 3 ve B 2 O 3 içerii %51 oran!nda olup, souk suda çözünmesi zordur. Dünyada youn olarak, Türkiye/K!rka, ABD ve Arjantin bölgelerinde bulunmaktad!r. Probertit, doada kirli beyaz ve 7

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri ya aç!k sar!ms! renklerde olup;!!nsal/lifsi ekilli kristaller eklinde bulunmaktad!r. Kristal boyutlar!, 5mm ile 5cm aras!nda dei mektedir. Dünyada, Türkiye (Kestelek ve Emet) ve ABD de üretilip, % 49,6 tenör oran!na sahiptir. Pandermit (Priseit), beyaz renkte ve tekparça (saf) halinde bulunmakta olup, ekil olarak kireçta!na benzemektedir. %49,8 oran!nda B 2 O 3 içermekle birlikte, dünyada yaln!zca Türkiye de (Sultançay!r ve Bigadiç) rezervi bulunmaktad!r. Hidroborasit, lifsi bir dokuya sahip olup, ine eklindeki kristaller halinde görünmektedir. %50,5 oran!nda B 2 O 3 içermektedir. Genellikle beyaz, sar! ve k!z!l renklerde olup; kolemanit, üleksit ve probertit ile birlikte bulunur. Dünyada, yaln!zca Türkiye/Emet te bulunmaktad!r (Garrett, 1998: 1-15; Erturul, 2004: 5; ÖRK,1995: 7-8). 2.2.2 Bor Ürünlerinin Kullanm Alanlar Bor madeni, ilave edildii ürüne yüksek oranda katma deer salamaktad!r ki, bu özelliinden dolay! da sanayinin tuzu olarak adland!r!lmaktad!r. Bu durum, bor madeninin ekonomik aç!dan önem derecesini aç!kça ortaya koymakta ve bor ürünlerinin kullan!m alanlar!n! gittikçe geni letmektedir: Bor Karbür, parlak siyah renkli, kristal yap!l!, fiziksel ve kimyasal etkenlere kar! çok dayan!kl! bir malzemedir. Bor madeninin, en stratejik ve ara hammaddesi niteliinde olan bu ürünün en önemli özellikleri, elmastan sonra ikinci sertlie sahip bile ik olmas! ve güçlü nötron absorbsiyon kabiliyetidir. Yüksek s!cakl!a dayan!kl!l!!, dier bor bile iklerinin sentezlenmesinde ara hammaddesi olarak kullan!lmas!na neden olmaktad!r. Bor karbür; refrakter endüstrisinde (antioksidan olarak), nükleer reaktörlerde (kontrol çubuklar!nda), radyasyon koruyucu duvarlar!nda, lepleme sanayinde (a!nd!r!c! olarak), tel haddelerinde (k!lavuz olarak), ekstrüzyon kal!plar!nda, metal matrisli kompozitlerde, dü ük younluklu sermetlerde, alüminyum matrisli kompozitlerde, kat! füze yak!tlar!nda, yüzey borlama reaktiflerinde ve dier borürlerin üretiminde kullan!lmaktad!r. Almanya-ESK ve Çin- Mudanjiang ba l!ca üreticileridir. Hekzagonal bornitrür, günümüzde beyaz grafit ad! ile an!lmaktad!r. Yüksek s!cakl!a dayan!kl!, oksidasyon direnci yüksek bir malzemedir. Toz olarak üretilen hekzagonal bornitrür, yüksek s!cakl!kta yalama malzemesi olarak çok geni kullan!m alan! bulabilmekle beraber, özellikle kal!plar!n yalanmas!nda yayg!n olarak kullan!lmaktad!r. Dier baz! silikat tozlar! ve ilavelerle -süspansiyon halinde- sprey olarak sat!lmaktad!r. Cam, metalurji sektöründe, nozül olarak kullan!lmaktad!r ki, 6x6x6 cm boyutlar!nda bir bornitrür takoz 3.000 ABD$ fiyat!ndad!r. Kübik bornitrür, suni elmas olarak da an!lmaktad!r ki, bütün a!nd!r!c!larda elmas!n yerini almakta ve nanometrik çal! malarda youn olarak kullan!lmaktad!r. Kübik bornitrür, 5-10 nanometre boyutlar!nda ve fiyat! 4 ABD$/1 gram'd!r. Bu malzemenin, hidrojen benzeri gazlar! ta!y!c! ortamlarda etki alan! daha youn olmakla birlikte, z!mparalama/cilalama i lemlerinde, sondaj ba l!klar!n!n di lilerinde, granit/mermer sanayinde ve metallerin i lenmesinde aktif olarak kullan!lmaktad!r. Günümüz teknolojisinde, kesici tak!m ucu olarak kullan!lan WC-Co sert metallerin yerini alan bornitrür kompozitlerinin -18x12x1 mm boyutlar!ndaki- fiyat! 112ABD$!d!r. Amorf bor, askeri amaçl! olarak ye il renkli hedef ayd!nlatma ve roketlerde de ate leyici olarak kullan!lmakla birlikte, fiyat! 2.000 ABD$/kg'd!r. Kristalin bor, metal borürlerin haz!rlanmas!nda etkilidir ki, yar! iletkenlerde dapont element ve lazer teknolojisinde katalizör olarak kullan!lmaktad!r. Kristalin borun fiyat! 5.000 ABD$/kg'd!r. Bor ala4mlar (borürler), borun geçi elementleri olan demir, nikel, kobalt ve dier metaller ile yapm! olduu ala!mlard!r. Bu ala!mlar çeliin borlanmas! ve bor esasl! amorf malzeme üretimi i lemlerinde ana malzeme niteliindedir. Ferrobor, derin dald!rmal! ark oca!nda, borik asidin karbo termal redüksiyonu sonucu üretilmektedir. Ferrobor, genellikle, trafo çekirdeklerinde amorf madde olarak kullan!lmaktad!r ki, özellikle kobaltl! ve nikelli türleri yüksek frekansl! trafo çekirdeklerinde vazgeçilmez bir malzeme olup, ortalama fiyat! 50 8

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ABD$/kg'd!r. Bu malzemeden üretilen -saç k!l! inceliindeki- amorf tellerden EKG benzeri cihazlar!n sensörleri imal edilmektedir ki, bu tellerin fiyat! 200ABD$/kg'd!r. Nikelbor ala!m!ndan üretilen toz ferrobor, cam kal!plar!n yüzeyinin sertle tirilmesinde kullan!lmakla birlikte fiyat! 40 ABD$/kg'd!r. Bunlar!n haricinde, Bor Filametleri, havac!l!k sanayi, spor malzemeleri için kompozitler üretimlerinde; Bor Halidleri, ilaç sanayi, katalistler, elektronik parçalar, bor flamentleri ve fiber optiklerinde; Özel Sodyum Boratlar, fotorafç!l!k kimyasallar!, yap! t!r!c!lar, tekstil, deterjan ve temizlik malzemeleri, yang!n geciktiricileri, gübre ve zirai ilaçlar!nda; Fluoborik Asit ve Trimetil Borat, kaplama solüsyonlar!nda; Sodyum Bor Hidrürler, özel kimyasallar! safla t!rma, ka!t hamuru beyazla t!rma, metal yüzeylerin temizlenmesinde ve Bor Esterleri, polimerizasyon reaksiyonlar için katalist, polimer stabilizatörleri ve yang!n geciktiricileri olarak kullan!lmaktad!r (Hawthorne ve di., 1996; Ersoy ve Helvac!, 2007; Palmer ve di., 2004). -ekil 1. Bor Ürünlerinin Kullanm Alanlar ve Bor Ürünü Kullanan Sektörler Kaynak: Muetterties, 1967; Windholz ve di., 1983; Eti Maden, 2007: 4 2.2.3 Bor Ürünü Kullanan Sektörler Bor madeni, özellikle cam sanayi olmak üzere, porselen-seramik sanayi, emaye-firit sanayi, tar!mda gübre sanayi, metalürji sanayi, ilaç, kimya, t!p (sal!k), otomotiv sanayi, enerji sanayi, nükleer enerji, uzay ve havac!l!k sanayi, ileti im, haberle me, elektronik, bilgisayar sanayi, deterjan, sabun sanayi, in aat sektörü, yal!t!m, izolasyon sanayi, tekstil sanayi, dericilik sanayi, fotorafç!l!k gibi bir çok sektörde yayg!n olarak kullan!lmaktad!r: Cam sanayisinde bor, pencere cam!, i e cam! vb. sanayilerde yayg!n olarak kullan!l!r. Özel camlarda, borik asit vazgeçilmeyen bir unsur olup, rafine sulu/susuz boraks, borik asit veya kolemanit/boraks gibi doal haliyle kullan!lmaktad!r. Bor, ergimi haldeki cam ara mamulüne kat!ld!!nda onun vizkozitesini, yüzey sertliini ve dayan!kl!l!!n! artt!rd!!ndan,!s!ya kar! izolasyonunun gerekli görüldüü cam mamullerine kat!lmaktad!r 9

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri (Aguiar ve Kroeker, 2007; Choi ve di. 2007). Cam elyaf olarak, ergimi cama, %7 borik asit verecek ekilde boraks pentahidrat veya üleksitprobertit kat!lmaktad!r. Maliyete bal! olarak sulu veya susuz tipleri kullan!lmakta, baz! hallerde de borik asitten yararlan!lmaktad!r. Arzulanan yal!t!m derecesine göre çe itli spesifikasyonlar tan!mlan!r. Roll, loft veya sünger halinde imal edilmektedir. Binalarda yal!t!m amac!yla kullan!lmaktad!r. Hafiflii, fiyat!n!n dü üklüü, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayan!kl!l!! nedeniyle plastiklerde, s!nai elyaf!nda, lastik ve ka!tta yer edinmi olan cam elyaf, kullan!ld!! malzemelere sertlik ve dayan!kl!l!k kazand!rmaktad!r. Böylece sertle mi plastikler özellikle otomotiv/uçak sanayinde- çelik ve dier metalleri ikame etmeye ba lam! t!r. Ayr!ca spor malzemelerinde de (kayaklar, tenis raketleri vb) kullan!lmakta olan cam elyaf, günümüz teknolojisinde trafik i aretleri ve karayolu onar!m! malzemesi olarak da kullan!m alan!n! geni letmektedir. Bu gibi mamullerde E cam! kullan!ld!!ndan, rafine kolemanit tercih edilmektedir. E tipi cam elyaf!, en çok (%90) kullan!lan tür olmaktad!r. Otomobillerde borun kullan!lmas!; arabalar!n a!rl!!n! hafifleterek yak!t tüketimini azaltmakta ve araçlar!n paslanmalar!n! geciktirmektedir. Optik Cam Elyaf olarak bor,!!k fotonlar!n!n etkin biçimde transferini salamaktad!r. Rngiliz Felecon -irketi nin ürettii yeni bir elyaf, saniyede 140 milyon bayt! 27km uzaa ta!yabilmektedir ki, bu lifler %6 oran!nda borik asit içermektedir. Bu lifler Phillips'in Hollanda'daki fabrikas!nda youn olarak üretilmektedir. Borosilikat Camlarda, cam!n!s!ya dayanmas!, cam imalat! s!ras!nda çabuk ergimesi ve devitrifikasyonunun önlenmesini salayan bor; cam!n yans!tma, k!rma ve parlama gibi özelliklerini de artt!rmaktad!r. Bor, cam! aside ve çizilmeye kar! korur. Cam tipine bal! olarak; cam eriinin %0,5 ile %0,23'ü bor oksitten olu maktad!r. Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilmektedir. Otomobil, f!r!n, çama!r makinesi ve tencere üretiminde bu tip camlar tercih edilmektedir ki, ABD'de bu tür cam üreten 100'e yak!n firma bulunmaktad!r. Seramik sanayisinde, emayelerin vizkozitesini ve doygunla ma!s!s!n! azaltan borik oksit, %20 oran!na kadar kullan!labilmektedir. Özellikle emayeye kat!lan hammaddelerin %17-32'si borik oksit olup, sulu boraks daha youn olarak tercih edilmektedir. Çelik, alüminyum, bak!r, alt!n ve gümü emaye ile kaplanabilir ki emaye; paslanmay! önler, aside kar! dayan!kl!l!! artt!r!r ve görünü e güzellik katar. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayi teçhizat!, su tanklar! ve silahlarda emaye, s!kl!kla kullan!lmaktad!r. Seramik karo kaplama, süs ve sofra malzemeleri üretimlerinde kulland!klar!, s!r ürününün ana hammaddesi frit tir. Bor kristalleri de fritin en önemli hammaddeleridir dolay!s!yla bor, seramik ürünlerinin maliyetlerini -direkt olarak- etkilemektedir. Seramii çizilmeye kar! dayan!kl! k!lan bor, %3-24 miktar!nda kolemanit halinde s!rlara kat!lmaktad!r (Shishonok ve di., 2007). Temizleme ve beyazlatma sanayisinde, sabun ve deterjanlara -mikrop öldürücü (jermisit) ve su yumu at!c!s! etkisi nedeniyle- %10 boraks dekahidrat ve -beyazlat!c! etkisini artt!rmak için- toz deterjanlara %10-20 oran!nda sodyum perborat kat!lmaktad!r. Çama!r y!kamada kullan!lan deterjanlara kat!lan sodyum perborat, aktif bir oksijen kayna! olduundan etkili bir aart!c!d!r. Perboratlar!n çama!r y!kamada, klorlu temizleyicilerin yerini almas! s!cak ve souk su kullan!m!na bal!d!r. Çünkü perboratlar ancak 55 C'!n üstünde aktif hale geçerler. Dünya perborat talebinin büyük bir bölümü Bat! Avrupa taraf!ndan tüketilmektedir. Tarmda bor mineralleri, bitki örtüsünün geli mesini artt!rmak veya önlemek amac!yla kullan!lmaktad!r. Bor, dei ken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin maddesidir. Bor eksikliinin youn olarak görüldüü bitkiler aras!nda yumru köklü bitkiler (özellikle eker pancar!), kaba yoncalar, meyve aaçlar!, üzüm, zeytin, kahve, tütün ve pamuk say!lmaktad!r. Bu gibi hallerde, susuz boraks ve boraks pentaborat veya disodyum oktaborat!n, mahsulün üzerine püskürtülmesi bitkinin verim ve dayan!kl!l!!n! artt!rmaktad!r. Bor; sodyum klorat ve bromosol gibi bile iklerle birlikte otlar!n temizlenmesi veya topra!n sterille tirilmesi gereken durumlarda da tar!m sektöründe tercih edilmektedir (Zaijun ve di., 2005). Tekstil sanayisinde boraks; ni astal! yap! t!r!c!lar!n viskozitlerinin ayarlanmas!nda, kazeinli yap! t!r!c!lar!n çözücülerinde ve -deri üretiminde- kireç çöktürücü madde olarak 10

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye kullan!lmaktad!r. Yanmay! önleyici (geciktirici) maddelerde borik asit ve boratlar -özellikle selülozlu bile iklerin- ate e kar! dayan!kl!l!!n! salarlar. Tutu ma s!cakl!!na gelmeden selülozdaki su moleküllerini uzakla t!r!rlar ve olu an kömürün yüzeyini kaplayarak daha ileri bir yanmay! engellerler. Bor bile ikleri plastiklerde de, yanmay! önleyici olarak -giderek artan oranlarda- kullan!lmaktad!r ki, bu amaç için kullan!lan bor bile iklerinin ba!nda çinko borat, baryum metaborat, borfosfatlar ve amonyum fluoboratlar gelmektedir. Metalurjide boratlar, yüksek s!cakl!klarda düzgün, yap! kan, koruyucu ve temiz, çapaks!z bir s!v! olu turma özellii nedeniyle, demir d!! metal sanayinde, koruyucu bir curuf olu turucu ve ergitmeyi h!zland!r!c! bir madde olarak kullan!lmaktad!r. Bor bile ikleri, elektrolit elde edilmesi ve kaplanmas! i lemlerinde youn olarak tercih edilmektedir. Borik asit, nikel kaplamada; fluoboratlar ve fluoborik asitler ise, kalay, kursun, bak!r, nikel gibi demir d!! metaller için elektrolit olarak kullan!lmaktad!r. Ala!mlarda, özellikle çeliin sertliini art!r!c! olarak kullan!lmaktad!r ki, bu konuda ferrobor oldukça önem kazanm! t!r. Çelik üretiminde, 50 ppm bor ilavesi, çeliin sertle tirebilme niteliini geli tirmektedir (Titova, 2007). Kanada, Almanya, Japonya ve Türkiye'de çelik üretiminde florit yerine kolemanit kullan!lmaktad!r. Nükleer uygulamalarda -özellikle atom reaktörlerinde- borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor ala!mlar! kullan!lmaktad!r. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorban! olarak tercih edilmektedir ki, her bir bor atomu yakla!k bir nötron absorbe etmektedir. Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soutma havuzlar!nda ve reaktörün alarm ile kapat!lmas!nda bor(b 10 )dan yararlan!lmaktad!r. Ayr!ca nükleer at!klar!n depolanmas!nda da kolemanit kullan!lmaktad!r. Enerji depolamada, termal storage pillerindeki sodyum sülfat ve su ile yakla!k %3 oran!ndaki boraks dekahidrat!n kimyasal kar!!m!, güne enerjisini depolama amac!yla kullan!labilmektedir. Ayr!ca, binalarda tavan malzemesine konulduu takdirde, güne!s!nlar!n! emerek, evlerin!s!nmas!n! salayabilmektedir. Bor, demir ve belirli toprak elementleri kombinasyonu (METGLAS), %70 oran!nda enerji tasarrufu salamaktad!r ki bu güçlü manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, otomobillerde direk ak!m motorlar! ve ev e yalar! ile portatif güç aletlerinde s!kl!kla kullan!lmaktad!r. Enerji sektöründe, süper iletkenlerin, çok yüksek ak!m younluklar!n! (santimetrekare ba!na 1 milyon amper), hiç bir enerji kayb!na neden olmadan ta!yabildikleri için santrallerden nehirlere verimli enerji iletimi, güçlü m!knat!s isteyen uygulamalar (manyetik rezonans, maglev trenleri vb.), büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan depolanmas! ya da mikro elektronikte istenmeyen!s!n!n önlenmesi gibi birçok uygulama alanlar! vard!r. S!cakl!!n belli bir noktan!n (kritik s!cakl!k) alt!na dü ürülmesiyle, her türlü elektriksel direncin kaybolmas! durumu, mutlak s!f!r (genel olarak 273 C) noktas!na yak!n s!cakl!klarda gerçekle en bir durumdur ki,bir bor bile ii olan magnezyum diboridin (MgB 2 ), 39 K gibi yüksek bir kritik s!cakl!a sahip olmas! nedeniyle, gelecein süper iletken malzemesi olabileceini ke fedilmi tir (Y!lmaz, 2002: 42-43). Otomotiv sanayinde bor, özellikle hava yast!klar!nda, hemen i meyi salayabilmek amac!yla kullan!lmaktad!r ki çarpma an!nda, elementel bor ile potasyum nitrat toz kar!!m! elektronik sensör ile harekete geçirerek koruma salar. Sistemin harekete geçirilmesi ve hava yast!klar!n!n harekete geçirilmesi için geçen toplam zaman 40 milisaniyedir. Ayr!ca, araçlar!n soutma sistemlerinde korozyonu önlemek üzere boraks, antifiriz kar!!m!na katk! maddesi olarak da kullan!lmaktad!r. Atk temizlemede sodyum borohidrat, at!k sulardaki civa, kursun, gümü gibi a!r metallerin sulardan temizlenmesi amac!yla kullan!lmaktad!r. Yaktlarda sodyum tetraborat, yak!t katk! maddesi olarak tercih edilmektedir ki, Amerikan Deniz Ara t!rma Ofisi ve Amerikan Ordusu taraf!ndan, uçu yak!t! ve kat! roket yak!t! olarak kullan!labilmesi için ara t!rmalar yap!lmaktad!r. Dibor, B 2 H 6 ve B 5 B 9 gibi bor hidratlar; uçaklarda yüksek performansl! potansiyel yak!t olarak, hidrojenle kar! t!r!ld!!nda, daha yüksek verimde yanmay! salamaktad!r. Bor hidrür ya da sodyum bor hidrür kullan!larak depolama sorununu ortadan kald!ran ve borlu yak!tlar!n otomotiv endüstrisinde kullan!laca! ile ilgili ara t!rmalar yap!lmaktad!r (Narukawa ve di, 2003). Sa5lk sektöründe, Boron Neutron Capture Therapy (BNCT), kanser tedavisinde kullan!lmaktad!r. Sal!kl! hücrelere 11

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri zarar!n en az düzeyde olmas! nedeniyle -özellikle beyin kanserlerinin tedavisinde- hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesinde tercih edilmektedir. Ayr!ca, insan vücudunda normal olarak bulunan- bor, tabletler eklinde ilaç olarak da üretilmeye ba lanm! t!r (Goldbach ve Wimmer, 2007). n4aat sektöründe, özellikle ah ap malzeme dayan!kl!l!! için sodyum oktabor kullan!l!r. %30'luk sodyum oktabor çözeltisi ile muamele görmü tahta malzeme yava yava kurutulursa bozunmadan ve küllenmeden uzun süre kullan!labilir (Garrett, 1998; Erturul, 2004: 10-14; Helvac!, 2005;, Helvac! ve di, 2004). 2.3 REZERVLER 2.3.1 Dünya Bor rezervleri Dünya bor rezervi, genellikle üç bölgede toplanmaktad!r: Türkiye yi de içeren Güney-Orta Asya orojenik kemeri Amerika da Güney-Bat! Mojave Çölü Güney Amerika And Dalar! ku a! Yüksek konsantrasyonda ve ekonomik boyuttaki bor yataklar!, borun oksijenle balanm! bile ikleri olarak daha çok Türkiye ve ABD'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi yüksek olan bölgelerde bulunmaktad!r (Vengosh ve di., 2002). Dünyan!n en önemli bor yataklar!na sahip ülkeleri Türkiye, ABD ve Rusya'd!r. Dünya bor rezervi konusunda kesin bir rakam vermek güç olmakla birlikte, Tablo 3 te de belirtildii gibi, Dünya toplam bor rezervi yakla!k 1,2 milyar ton olup; bu rezervin %72,2 si Türkiye de (851 milyon ton B 2 O 3 ), %8,5 i Rusya da ve %6,8 i ABD de bulunmaktad!r. Tablo 3. Dünya Bor Madeni Rezervleri (milyon ton B 2 O 3 ) Ülke Görünür Rezervler Muhtemel Mümkün Rezervler Toplam Rezervler Toplam Rezerv çindeki Pay (%) Ya4am Süresi (y!l) ** Türkiye * 227 624 851 72,2 389 Rusya 40 60 100 8,5 69 ABD 40 40 80 6,8 55 -ili 8 33 41 3,5 28 Çin 27 9 36 3,1 25 Kazakistan 14 1 15 1,3 10 Peru 4 18 22 1,9 15 Bolivya 4 15 19 1,6 13 Arjantin 2 7 9 0,8 6 Srbistan 3 0 3 0,3 - TOPLAM 369 807 1176 100 Kaynak: Roskill, 2002; Industrial Minerals March, 2001; Eti Maden, 2001; http://minerals.usgs.gov,2005 *Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlüü rezerv bilgileri kullan!lm! t!r. **EIE (Turkey General Directorate of Electrical Power Resources Survey and Development),2003. Hydrogen and boron www.iea.org/dbtw-wpd/textbase/work/2003/ Türkiye den sonra, dünyan!n bilinen en önemli bor yataklar! ABD nin Kaliforniya eyaletindeki Mojave Çölü nde bulunmaktad!r. Yine ayn! bölgede Searles Gölü nde önemli borat yataklar! mevcuttur (Orris, 1995). US Geological Survey e göre Amerika n!n bor rezervi, B 2 O 3 baz!nda -40 milyon tonu görünür olmak üzere- toplam 80 milyon ton dur (Lyday, 2007: 34). ABD nin önemli bor mineralleri tinkal, kernit ve bor içeren tuzlu sulard!r. 12

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Ba l!ca bor kaynaklar!; Kramer bor yata!, Death Valley de bulunan üleksit-proberit bor yata!, Fort Cady kolemanit yata! ve Searles gölünün borlu sular!d!r (Spears, 2001; fotoraf için bkz. Bowers ve Dykinga, 1999). Rusya n!n toplam bor rezervinin B 2 O 3 baz!nda yakla!k 100 milyon ton olduu belirtilmektedir. Rusya'n!n bor minerallerinin tamam!na yak!n! Japon Denizi yak!n!nda, Primorsk taki Dalnegorsk bor yataklar!ndan üretilmekte ve hemen madenin yan!nda bulunan zenginle tirme tesisinde i lenmektedir. Kazakistan da, Kuzey Hazar Denizindeki Inder Bölgesinde, 50m derinlikte; %20 B 2 O 3 içerikli 7 milyon ton bor rezervi mevcuttur. En önemli mineraller; szaybelit ve borasit tir. Ayr!ca, yazlar! kuru olan Inder gölünde de ülkesit, inyoit, hidroborasit, kolemanit, pandermit, askarit ve inderit gibi bor rezervleri bulunmaktad!r. Çin'de bor üretimi yap!lan yerler; Liaoning, Jilin, Qinghe ve Xizang tad!r. Çin in bor rezervi 36 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Rezervin %59 unu ortalama %8,4 B 2 O 3 tenörlü bor ve magnezyumlu yataklar olu turmakta ve bu yataklar Yingkou ve Liaoning bölgelerinde bulunmaktad!r. Rezervlerin %29 u ise Da Qaidam ve Qinghai bölgesindeki tuz gölünde olup %2-6 B 2 O 3 içeriklidir. (ÖRK, 2006: 16-17) 2.3.2 Türkiye Bor Rezervleri Türkiye de, 2172 say!l! yasa (1978 y!l!) ile bor ile ilgili tüm faaliyetler tamamen devlet ad!na üretilmek, i letilmek ve pazarlanmak üzere -K!rka, Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek R letmeleriyle- Eti Holding in tasarrufuna b!rak!lmas!yla birlikte, bor madeni ara t!rmalar! younluk kazanm! t!r. Türkiye deki bilinen borat yataklar! özellikle K!rka/Eski ehir, Bigadiç/Bal!kesir, Kestelek/Bursa ve Emet/Kütahya da bulunmaktad!r ki, söz konusu sahalarda; 2001 y!l!nda, brüt bazda 2.071.853.997 ton ve B 2 O 3 baz!nda 562.577.259 ton olan Türkiye bor rezervi, Eti Maden R letmeleri taraf!ndan yürütülen Bor Master Arama Projesi kapsam!nda yap!lan rezerv çal! malar! neticesinde -B 2 O 3 baz!nda %51,26 oran!nda artarak- 850.938.893 ton ve brüt bazda -%47,90 oran!nda artarak- 3.063.635.210 tona ula m! t!r. Türkiye nin dünya toplam bor rezervi içindeki pay! -B 2 O 3 baz!nda- 2001 y!l! itibariyle %64 iken 2005 y!l!nda %72,2 ye yükselmi tir. Tablo 4. Türkiye Bor Mineralleri Rezervi (Eti Holding) ÜRETM YER BOR MNERAL REZERV (Milyon Ton) B 2 O 3 REZERV TENÖR (%B 2 O 3 ) Krka Bor Tinkal 604 156 26-27,5 4letmesi Bigadiç Bor Üleksit 49 14 28-30 4letmesi Kolemanit 576 167 28-30 Emet Bor Kolemanit 835 225 26-28 4letmesi Kestelek Bor Kolemanit 7,5 2 29-31 4letmesi Kaynak: Eti Maden, 2007; Kar ve di., 2006: 6 Tablo 4 te de belirtildii gibi, Türkiye'de rezerv aç!s!ndan en çok bulunan bor mineralleri kolemanit (2CaO. 3B 2 O 3. 5H 2 O) ve tinkal (Na 2 O. 2B 2 O 3. 10H 2 O) d!r. Türkiye'de 13

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri önemli tinkal yataklar! K!rka'da yer al!rken, kolemanit yataklar! Emet, Kestelek ve Bigadiç çevrelerinde bulunmaktad!r. Bunlara ilaveten, Bigadiç te az miktarda üleksit rezervleri mevcut olup, ilgili i letmelerde yap!lan ara t!rmalar s!ras!nda, yan bor ürünleri de elde edilmektedir (Helvac! ve Alonso, 2000: 6-13; Erkül ve di., 2006). Türkiye deki bor rezervinin; (B 2 O 3 baz!nda) %69,9 unu (394 milyon ton) kolemanit cevheri, %27,7'sini (156 milyon ton) tinkal cevheri ve %2,5'ini de (14 milyon ton) üleksit cevheri olu turmaktad!r ve bu bor rezervi,eti Holding e bal! faaliyet gösteren Emet (%39,9), Bigadiç (%29,6+%2,5), K!rka (%27,7) ve Kestelek (%0,3) Bor R letmesi taraf!ndan gerçekle tirilmektedir. 2.4 MALYETLER Borlar!n üretimi ve nihai tüketiminde maliyetleri etkileyen faktörler: Rafine bor üretiminde veya nihai tüketimde girdi olarak kullan!lan bor tenörü, Cevher maliyeti Üretim teknolojisi Ürünün nihai tüketiciye ula t!rabilme pazarlama- kanallar! Sat! tutundurma (reklam, promosyon vb.) çabalar!d!r. Bor mineralleri, doada genellikle dier mineraller ve kayaçlarla birlikte bile ik halinde veya çözelti olarak sularda bulunmaktad!r. Dolay!s!yla üretim yöntemleri de bulunduklar! yer ve derinlie göre dei iklik göstermektedir. Karada masif olarak bulunan bor bile ikleri; cevherin bulunduu derinlie ve fiziksel yap!s!na bal! olarak, aç!k ocak veya kapal! ocak yöntemi veya çözelti madencilii yöntemi ile üretilmekle birlikte, sularda bulunan borlar ise özellikle çözelti madencilii yöntemi ile üretilmektedir ki, bu üretim yöntemlerindeki farkl!l!k, bor ürünü üretim maliyetlerini direkt olarak etkilemektedir (Floyd ve di., 1998). Ham bor ve konsantre bor cevheri üretim maliyetlerini etkileyen en önemli faktörler, cevherin konumu, yüzeye yak!nl!! (aç!k-kapal! isletme veya tuzlu sularda olmas!), cevherin tenörü ve nakliye masraflar!d!r. Bor bile ikleri üretiminde, toplam üretim maliyetini etkileyen en önemli unsur, üretimde girdi olarak kullan!lan bor cevheri veya konsantresinin üreticiye birim maliyetidir ki, kullan!lan cevher veya konsantrenin içeriinin zenginlii, üretim teknolojisi ve nakliye masraflar! bor bile ii üretiminde tüketilen cevher veya konsantrenin birim maliyetini etkileyen en önemli unsurlard!r. Mal ve hizmet üretiminde büyük miktarda bor cevheri ve konsantresi tüketen Bat! Avrupa Ülkeleri ve Japonya'n!n bor madeni üretimi olmad!!ndan, bu ihtiyaçlar!n! -youn olarak- Türkiye ve ABD deki bor üreticilerinden ithal ederek temin etmek zorundad!rlar. Dier taraftan, ABD bor bile ii üreticilerinin tükettikleri cevher ve konsantre kalitesi, Türkiye de üretilen bor cevherleri kalitesi kadar yüksek olmad!! için, üreticilerine, enerji tüketimi gerektiren ekstra bir tak!m ek maliyetler yüklediinden dolay! -cevher veya konsantrenin, bor bile ii imalat!nda girdi olarak tüketime haz!r hale getirilmesi- üretim maliyetlerini art!rmaktad!r. Bor bile ikleri üretimde, enerji maliyetinin en fazla olan bile ik, susuz boraks üretimidir. ABD'de rafine sodyumlu bor (boraks) imalat!nda, enerji maliyetlerinin ve dier ekonomik faktörlerin, bu ürünlerin üretim maliyetlerini ve sat! fiyatlar!n! olumsuz etkilemektedir ki, bu nedenle susuz boraks ve kalsine bor üretici/tüketicileri, daha dü ük enerji kullan!m!/masraf! gerektiren ve daha dü ük fiyata sahip hidratl! bor bile ikleri ve kalsine edilmemi bor bile ikleri üretim/tüketimine yönelmektedirler (Erturul,2004:16-17; ÖRK, 2001: 32). Dolay!s!yla, sanayide girdi olarak kullan!lmakta olan bor cevherinin, üretim ve sat! maliyetlerinin yüksek olmas! durumunda, bu borlar!n yerini alabilecek dier 14

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye hammaddelere yönelme durumlar! mevcuttur ki, bu durum dünya bor piyasas!nda faaliyet gösteren tüm ülkelerin/firmalar!n, pazar! sürekli gözetim alt!nda tutmalar!n! gerektirmektedir. 2.5 ÜRETM 2.5.1 Dünya Bor Üretimi Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve -ili dir. Türkiye ve ABD, dünya bor madeni üretiminin %72 sini olu turmaktad!rlar. Tablo 5 te de belirtildii gibi, dünya bor madeni (B 2 O 3 ) üretimi 1970 de 768.000 ton iken, 2004 y!l!nda 1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli iki üreticiden, Türkiye de bor üretimi ise 1970 de 122.000 ton B 2 O 3 iken, 2004 y!l!nda 670.988 ton B 2 O 3 e ula!rken, ABD nin bor üretimi 510.000 ile 627.000 ton B 2 O 3 aras!nda dei im göstermektedir (9.kalk!nma plan! ÖRK, 2006: 37). Dünyadaki bor üretim miktar!n!n y!llar itibariyle art!!n!n en önemli nedeni, Türkiye bor üretim miktar!n!n art!!ndan kaynaklanmaktad!r. Çünkü, 2002 y!l!nda -B 2 O 3 baz!nda- dünya bor üretiminin %35 i Türkiye ye, %34 ü ABD ye aitken; 2004 y!l!nda Türkiye nin Dünya bor üretimindeki pay! %40 a yükselmekte iken, ABD nin pay! %33 e gerilemektedir. Tablo 5. Dünya Bor Madeni (B 2 O 3 ) Üretimi (Ülkeler Baznda) (Bin Ton) Yllar Türkiye ABD Arjantin Rusya Çin Kazakistan -ili Di5er Toplam 1987 374 625 65 130 95-5 5 1.299 1988 473 578 95 130 95-11 5 1.387 1989 447 562 91 130 74-46 14 1.364 1990 476 608 50 120 75-46 10 1.385 1991 460 626 41 107 93-34 15 1.376 1992 402 554 44 95 127 11 71 16 1.320 1993 410 574 51 71 155 8 32 18 1.319 1994 433 550 75 75 188 7 30 16 1.374 1995 435 728 86 101 140 5 74 17 1.586 1996 494 581 120 102 157 4 52 16 1.526 1997 475 604 123 86 140 4 60 17 1.509 1998 434 (1) 587 47 73 140 5 60 16 1.438 1999 421 (1) 618 52 100 110 5 70 15 1.457 2000 491 (2) 546 87 86 145 5 119 20 1.536 2001 505* 536 107 86 150 5 115 16 1.520 2002 522* 518 86 86 145 5 152 18 1.558 2003 578* 560 92 86 130 5 141 44 1.636 2004 671* 562 95 43 135 5 141 44 1.696 Kaynak: ÖRK, 2006: 16-17; Roskill 1999& 2002; *Eti Maden, 2005 (1) 1998 1999 y!llar! Türkiye deerleri Roskill (1999) baz al!narak hesaplanm! t!r. (2) Türkiye 2000 y!l!ndan itibaren, B 2 O 3 baz!ndaki bor üretimleri Eti Maden R letmesi Genel Müdürlüü verileri dikkate al!narak hesaplanm! t!r (2000-2004 y!llar! konsantre üretim+bor türevlerine direkt beslenen tüvenan tinkal) Tablo 6 da da belirtildii üzere, dünya bor piyasas!n!n oligopol rekabet piyasas! yap!s!na uygun olarak, piyasada üretim faaliyetini gerçekle tiren, az say!da ülke ve firma bulunmaktad!r. Bu firmalar, piyasadaki üretim miktar! ve fiyatlar! etkileyebilecek güce sahip olabilecekleri için birbirlerini takip etmek zorundad!rlar ki, dünya bor üretimini tam olarak 15

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri belirleyebilmek için, bor üreticisi ülkeleri ve bu ülkelerin sektörde faaliyet gösteren uluslararas! organizasyonlar!n! analiz etmek gerekmektedir (Erturul, 2004: 20-22; ÖRK,1995: 8-11): Tablo 6. Dünyada Ba4lca Bor Üreticileri (Bin ton B 2 O 3 ) KURULU- ÜLKE ÜRETM (1998) % ÜRETM (2004) % Rio Tinto US Borax Co. ABD 587 41 565 33 (Borax Argentina dahil) Eti Maden R letmesi Türkiye 434 30 671 40 Genel Müdürlüü Devlet Organizasyonlar! Çin 140 9 - - JSC Boron Rusya 73 5 - - Sucersal Argentina Arjantin 50 3 - - Quiborax -ili 44 3 - - Searles Lake Valley Co. ABD 27 2 - - (IMC Global) SQM Salar (1) -ili 16 1 - - Inka Boron Peru 13 1 - - Dierleri 67 5 460 * 27 TOPLAM ** 1438 100 1696 100 Kaynak: Roskill, 1999 & 2000; Rio Tinto 2000 Annual Reports of Fin. Statemants; ÖRK, 2006: 56 *Dierleri ve Rio Tinto ile Eti Maden R letmesi d!!ndaki firmalar toplam! ** Tahmini (1) Üretime May!s 1998 de ba lad!. Amerika Birle4ik Devletleri (ABD), dünyan!n en büyük borat üreticisi ülkesi olarak bor üretimine ilk kez 1864 y!l!nda ba lam! t!r. 1979 y!l!nda üretimi 1,44 milyon ton ham bor cevher üretimi ile en üst noktaya ula m! t!r. U.S. Bureau of Mines 1987'deki ülke içi tüketiminin tahminen 1986'daki tüketimden %4 daha a a! olarak 295.000 ton B 2 O 3 olduunu rapor etmektedir (Orris, 1995). Toplam üretim ve sat! lardaki art!, özellikle Çin'e yap!lan ihracatta kaydedilen önemli art! tan kaynaklanmaktad!r. ABD'nin tüm üretimi Güney Kaliforniya'daki iki büyük irket Rio Tinto U.S. Borax and Chemical Corporation ve Searles Lake Valley Corporation (Kerr Mc Gee Corporation) taraf!ndan gerçekle tirilmekle birlikte Mountain States Mineral Enterprises, Nort American Chemical Corporation ve Fort Cady Minerals Corporation irketleri de küçük çapl! bor faaliyeti sürdürmektedirler. Rngiltere kökenli RTZ irketler grubundan olan U.S. Borax and Chemical Corporation, dünyan!n en büyük boraks üreticisidir. Söz konusu irket, Los Angeles'!n yakla!k 160km. kuzey dousundaki Mojave Çölü çevresinde, geni bor minerali yataklar!na sahiptir. Cevher yap!s! itibariyle, tinkal ve kernit içermektedir ki, bu iki cevher için de aç!k i letme madencilii uygulanmaktad!r. Maden ocaklar!n!n yan!nda kurulan tesiste, tinkal cevherinden, rafine boraks dekahidrat-pentahidrat ve susuz boraks üretilmektedir (Harvey, 1981). Bu tesisin literatürdeki kapasitesi, B 2 O 3 e deeri 650.000 ton/y!l' civar!ndad!r. Ürün baz!nda y!ll!k kapasitesi; borik asit 250.000 ton/y!l, pentaborat 900.000 ton/y!l, dekaborat 80.000 ton/y!l, susuz borikasit 5.000-10.000 ton/y!l, susuz boraks 25.000 ton/y!l d!r. Ayr!ca, ayn! tesislerde irket taraf!ndan geli tirilen bir proses ile kernit cevherinden borik asit üretilmektedir. Tesis kapasitesi 180.000 ton/y!l'd!r. Los Angeles Wilmington'daki bir tesisten, irket ürünlerinin büyük bir k!sm! Rotterdam yak!nlar!ndaki Botlek'e demiryolu ile Avrupa'ya da!t!lmak üzere sevk edilmektedir. Borakstan elde edilen sabun ve özel boraks da Wilmington'daki tesiste üretilmektedir. U.S. Borax dünyan!n en büyük bor bile ikleri üreticisi olmas! yan!s!ra Ottowa Silica Corporation ve Pennsylvania Glass Sand Corporation irketlerini bünyesine katmas!ndan bu yana, ABD'nin en büyük cam kumu üreticisi konumuna gelmi tir (Avery, 16

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 1974). Kerr Mc Gee Corporation, zengin Searles Lake borlu sular!ndan dei ik ürünler üretmektedir. Trona'da bulunan bir fabrika, prosesin yüksek enerji ihtiyac!ndan ve fabrikan!n eskiliinden dolay! 1982 de kapasitesini dü ürmü tür. Boratlar; pentahidrat, susuz boraks ve borik asit için üretim kapasitesi 50.000 ton B 2 O 3 kadard!r. Buharla t!rma prosesi ile potasyum bile iklerinin yan! s!ra soda külleri ve sodyum sülfat da üretilir. Westend'deki ikinci tesis, Searles Lake borlu sular!n! karbonizasyon prosesi ile i leyerek boraks dekahidrat, pentahidrat ve bir miktar susuz boraks üretmektedir. Kapasite B 2 O 3 içerii baz!nda yakla!k 20.000 tondur. Yan ürün olarak soda külü, sodyum sülfat ve kireç üretilmektedir. Owens Corning Fiberglass Corp.'un bir yan irketi olan American Borate Co. Death Valley National Monument'de bulunan Billie yeralt! i letmesi faaliyetlerini durdurmu tur. Bor sular! ve aç!k i letme madencilii ile kar!la t!r!lan yeralt! madenciliinin ekonomik olmad!! söylenebilir. Söz konusu maden oca!nda kolemanit ve üleksit cevherleri mevcuttur. Mountain States Mineral Enterprises, Kaliforniya Barstow yak!nlar!nda Mojave Desert'deki Kolemanit rezervlerini 1985 y!l!nda Duval Co. 'dan devir alm! t!r. Rezervler tahminen ortalama %12 kolemanit içerikli yakla!k 130.000.000 ton cevherden olu maktad!r. Çözelti madencilii prosesi ile borik asit üretimi dü ünülmektedir. Kalsiyum klorür ve borik asit eriyii olu turacak biçimde hidroklorik asit cevher rezervine enjekte edilir. Nort American Chemical Corporation, Harris Chemical Group bir holding olup, bu holdinge bal! NACC irketi bor ve soda külü üretiminde faaliyet göstermektedir. Susuz boraks ve borik asit olarak 79.000 ton/y!l (B 2 O 3 ) kapasiteye sahiptir. Ayr!ca boraks pentahidrat kapasitesi de 20.000 ton/y!l'd!r. Firma, Western'de de üretim yapmakta olup, kapasitesi 21.000 ton/y!l B2O3 olup, ürünler ise, boraks dekahidrat, pentahidrat, susuz boraks ve borik asittir. Firman!n kabaca toplam 43.000 ton/y!l borik asit, 130.000 ton/y!l susuz boraks, boraks pentahidrat ve dekahidrat kapasitesi olduu tahmin edilmektedir. Fort Cady Minerals Corporation, Firman!n bor rezervlerinin Mojave Çölü'nde %6,4 B 2 O 3 tenörlü 150 milyon ton kolemanit cevheri rezervi olduu tahmin edilmektedir. Firma, borik asitten sentetik kolemanit üretmekte olup, 90.000 ton/y!l kapasiteli borik asit kapasitesinin olduu tahmin edilmektedir (O Neill, 2007). Çin deki y!ll!k bor madeni üretimi - Ulusal Mineral Endüstrisi verilerine göre- 10.000 ile 18.000 ton/y!l borik asit ve 77.000 ile 110.000 ton/y!l borakstan olu maktad!r. Jilin, Lianoing, Quinghain ve Tibet bölgelerinde; boraks, borik asit, ham bor (12.000 ton kapasiteli), ham demir bor (30.000 ton kapasiteli), askerit ve tetra bor üretilmektedir. 1987 y!l!nda yakla!k 6.000 ton B 2 O 3 içerikli magnezyum borat üretildii tahmin edilmekle birlikte Liaoning bölgesinde 90.000 t/y!l borat kapasiteli yeni bir maden oca!n!n geli tirildii rapor edilmektedir (Lock, 1991; Zheng ve di., 2003). Rusya da, Hazar Denizi nin kuzeyinde bulunan Rnder bölgesinde geni yataklar mevcuttur. En önemli bor mineralleri szaybelit ve hidroborasit olmakla birlikte, Rnder bölgesindeki borlu sulardan da az miktarda boraks elde edilmektedir. U.S Bureau of Mines verilerine göre, 2004 y!l!nda yakla!k 200.000 ton/y!l cevher (%20 B 2 O 3 içerikli) üretildiini tahmin etmektedir. Bor madeni üretimi, ülkenin Vladivostok bölgesinde olup, danburite ve datolite eklinde elde edilmektedir. Bu ürünler, genellikle, direkt olarak cam üretiminde veya dier bor bile ikleri üretiminde hammadde olarak kullan!lmaktad!r. Boratlar, Dalniegorsk'da bulunan JSC Boron firmas! taraf!ndan üretilmektedir. Rusya, 200.000 ton/y!l kapasite ile dünyan!n en büyük borik asit üreticisi olup, 1994 y!l!nda Japon Nippon Denko firmas! ile ortak bir kurulu haline gelmi tir (Mayer ve De Armond, 2000). Arjantin de bulunan önemli bor rezervleri Jujuy, Salta ve Catamarca bölgelerinde bulunmaktad!r (Muessig, 1958). Önemli bor üreticileri; Rio Tinto Zin. Corporation (RTZ) irketine bal! Borax Arjantina S.A., Uluslararas! SR Minerals Barbados irketine bal! 17

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Sucersal Argantina ve Ulex S.A. irketleridir. Bu irketler youn olarak- tinkal, kolemanit, üleksit ve inyonit/kernit üretmektedir (Alonso, 1986). Boroquimica S.A., Londra'daki RTZ Borax irketinin yan kurulu u olup, Güney Amerika'n!n en önemli bor üreticisidir ki, irketin, Salar del Hombre Muerto'nun kuzey merkezindeki Tincaluya yataklar!nda maden ocaklar! bulunmaktad!r. -irket rezervleri ba ta tinkal olmak üzere kernit, kalsiyum ve magnezyum borattan olu makla birlikte, y!ll!k üretim miktar! 130.000 ton civar!ndad!r. Ayr!ca irketin, maden oca!n!n 400km uza!nda bulunan Campo-Uijano bölgesinde de rafineri tesisleri bulunmaktad!r (Vandervoort ve di., 1995). -ili, yüksek miktarlarda üleksit üretmekte ve ihraç etmekte iken, Kaliforniya'daki rezerv geli melerinden sonra üretiminde dü ü meydana gelmi tir. Ülkenin bor yataklar! Arjantin ve Bolivya s!n!r!nda olu makla birlikte, esas üretim ürünü üleksittir. Kuzey -ili de bulunan Salar de Atacama bölgesinde, dei ik oranlarda tuzlu su içeren mineral bor yataklar! bulunmaktad!r (Salas, 1972). Devlet irketi olan Corfo, 1980'li y!llar!n ba lar!nda ilk fizibilite çal! malar!n! yapm! ve borik asit ve potasyum tuzlar!n!n üretimine geçilmesini teklif etmi tir. Bu projeyi daha ileriye götürmek için Ocak 1986'da yeni bir irket olu turulmu ve kurulan irkette AMAX Exploration %63,75, Molybdenos Metales %11,25 ve Corfo %25'lik hisseye sahip olmu tur. Buharla t!rma için iki aç!k hava havuzunun in aat! devam etmekle birlikte, üretim, planlanandan %15 daha dü ük seviyede ve yakla!k 500.000 ton potasyum klorür ve 25.000 ton borik asit ve az miktarda lityumdan olu aca! tahmin edilmektedir. 1992 y!l!nda Quiborax irketi; üleksit konsantresi, yapay kolemanit konsantresi ve borik asit üreticisi olarak faaliyete geçmi ve -üleksit ve borik asit üreterekülkenin en büyük üreticisi konumuna ula m! t!r. Ouiborax irketi, dünyada bilinen en büyük üleksit yataklar!na sahiptir ki, irket; borik asit, sentetik kolemanit ve sentetik üleksit üretimi için 150.000 ton üleksit üretimi gerçekle tirmektedir. Y!kanm! üleksit esas al!narak, cam elyaf! endüstrisi için üretim yap!lmaktad!r. Quiborax -irketi'nin 1992 y!l! tüvenan üleksit cevheri üretimi 1 milyon ton'dur. Üleksit cevheri konsantratörde y!kanarak, tenörü % 30-40 B 2 O 3 'e ç!kar!lmaktad!r. Üleksit konsantresine, kalsiyum hidroksit ilave edilerek kalsiyum borat (yapay kolemanit) üretilmektedir. 1993 y!l! tahmini kolemanit üretimi 20.000 ton olmakla birlikte 20.000 ton da borik asit üretilmektedir. -irket; Alman Frank and Shulte firmas!n!n bir kolu olan Frank's Alloys and Mineral Corporation '! Asya, Avusturalya ve Yeni Zelanda da borik asit, üleksit ve sentetik kolemanit pazarlamas! için arac! tayin etmi tir. -ili de ayr!ca, borik asit ve üleksit üreten SQM, az miktarda üleksit üreten Sdad Boroquimica, borik asit üreten Occidental Chemical SAI firmalar! ve küçük üreticiler Minera del Boro ile Minera Ascotan firmalar! da bulunmaktad!r (Vila, 1990). Peru da bor üretimi üleksit üzerine yap!lmaktad!r. 1998 y!l!nda, Quimica Oquendo firmas! taraf!ndan y!ll!k 30.000 ton kapasiteli ve yüksek kaliteli borik asit tesisi aç!lm! t!r. -irket ayr!ca, 15.000 ton/y!l kapasiteli üleksit tesisine sahiptir. Rtalyan Colorobbia Grubun bir kolu olan Inka Bor taraf!ndan da önemli oranda bor üretimi (13.000 ton/y!l) gerçekle tirilmektedir (Norman ve Santini, 1985). ngiltere de yerle ik RTZ Corporation PLC firmas!, ABD ve Arjantin'de madencilik operasyonlar! yapan dünyan!n en büyük bor üreticisi olan RTZ Borax bir koludur. Firman!n; Fransa ve Rspanya'da borat rafineleri, Hollanda'da stoklama terminalleri ve Rngiltere'de depolama tesisleri ortakl!! bulunmaktad!r (Spence, 2000). Kazakistan da uzun y!llar, eski Sovyetler Birlii'nin bor kaynaklar!n!n büyük bir k!sm!n!n bulunduu ve toplam üretimin %95'ini bu kaynaklardan kar!land!! ifade edilmektedir. 1996 y!l!nda 1 milyon tonu a t!! tahmin edilen toplam bor üretiminin, 1997-1998 y!llar!nda geriledii ve 2004 y!l!nda 40.000-50.000 ton olduu tahmin edilmektedir. 18

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Ülkede, 50m derinlikte, %20 B 2 O 3 içerikli 20 milyon ton bor rezervine bulunmaktad!r. Boratlar, JSC Inderbor irketi taraf!ndan üretilmektedir (Kistler ve Helvac!, 1994: 181). Bolivya da ham bor cevheri üretimi yap!lmakta olup, Boron Chemicals International Corporation ve Trans America Industries Corporation firmalar!n!n ortak kurulu u olan Boron Chemicals Processes firmas! ülkenin en büyük üreticisi konumundad!r. Firmadan az miktarlarda da olsa üleksit, borik asit ve sodyum perborat da üretilmektedir Ülkenin dier bor üreticileri, Compania Minera Tierra Corporation ve Copla Corporation d!r (Rettig ve di., 1980). Meksika, Vitro Corporation ve U.S. Borax Meksika irketleri, Sonara da bulunan Magdalena bölgelerindeki bor rezervlerini deerlendirme çal! malar!n! sürdürmektedirler. 2.5.2 Türkiye Bor Üretimi Devlet kurulu u olan Eti Maden, Türkiye deki tek bor üreticisi ve pazarlay!c!s! durumundad!r ki, Türkiye deki konsantre ve rafine bor üretimi sadece Eti Maden e ait K!rka, Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek R letmelerinde yap!lmaktad!r. Tablo Eti Maden e ait bu be i letmede, bor cevherleri i letilmekte ve üretilmektedir: Bigadiç Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Bigadiç ilçesinin 12km kuzeydousundaki Osmanca köyü hudutlar! içinde kurulmu olup, kolemanit ve üleksit konsantreleri üretmektedir. 2005 y!l! itibariyle, Bigadiç'te üç adet aç!k (Tülü, Acep ve Simav) ocak mevcuttur. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler, konsantratör tesisinde zenginle tirildikten sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak sat!lmakta dier bölümü ise öütülmü kolemanit ve rafine bor ürünleri üretiminde kullan!lmaktad!r (Erkül ve di., 2005). Emet Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Emet ilçesinin 4km kuzeyindeki Espey ve 12km güneyindeki Hisarc!k ilçesinde kurulmu olup, Kütahya ya 100km mesafededir. Emet bölgesinde yap!lan kolemanit üretimi iki adet aç!k i letme (Espey ve Hisarc!k Aç!k Ocaklar!) taraf!ndan yap!lmaktad!r. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler, konsantratör tesislerinde zenginle tirildikten sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak sat!lmakta, dier bölümü ise i letme bünyesindeki tesislerde borik asit üretiminde kullan!lmaktad!r. Krka Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Eski ehir ilinin 70km Güneyindeki K!rka Beldesinin 4,5km bat!s!nda kurulmu olup, Eski ehir iline 74km mesafededir. Dünyan!n en büyük tinkal rezervine sahip maden oca!ndan, aç!k isletme yöntemi ile üretilen tinkal cevheri; konsantre tinkal haline dönü türüldükten sonra, tamam!na yak!n! i letme bünyesindeki bor türevleri tesislerinde i lenerek boraks pentahidrat üretiminde kullan!lmaktad!r. Ayr!ca tek kademede, Penta Üretim Tesisi nde de tüvenan tinkal i lenerek elde edilen çözelti ile boraks pentahidrat üretilmektedir. Bir k!s!m tinkal (Tüvenan/Konsantre) ise Band!rma da boraks deka ve boraks pentahidrat üretiminde kullan!lmaktad!r (Helvac! ve Orti, 2004). Kestelek Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Mustafakemalpa a ilçesinin güneydousunda, 23km mesafedeki Kestelek te kurulmu olup, Band!rma ya 83km mesafededir. Kestelek te yaln!zca kolemanit minerali, bir adet aç!k ocaktan üretilmektedir. Bu ocaktan üretilen kolemanit cevheri, konsantratör tesisinde zenginle tirme i lemine tabi tutularak kolemanit konsantresi ve konsantre ürün üretiminde kullan!lmaktad!r. 19

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Bandrma Bor ve Asit Fabrikalar 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Band!rma- Bal!kesir yolu üzerinde, ilçe merkezine 4km mesafede 677.350 m 2 lik bir alanda bulunmaktad!r. Tesislerde; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, sodyum perborat monohidrat ve sodyum perborat tetrahidrat ürünleri üretimi yap!lmaktad!r. Ayr!ca, Kas!m 2005 te faaliyete geçirilmi olan yeni tesiste bor oksit üretimine ba lanm! t!r. Tablo 7. Konsantre ve Rafine Bor Ürünleri Kurulu Kapasiteleri (Bin Ton/Y!l) KONSANTRE BOR RAFNE BOR -LETME ÜRÜN KURULU KAPASTE KURULU KAPASTE Krka Bor Tinkal Konsantresi 800 4letmesi Boraks Pentahidrat 480 Bandrma Boraks(Deka+Penta)Hidrat 55 Bor ve Asit Borik Asit 85 Fabrikalar Bor Oksit 1 4letmesi Sodyum Perborat 20 Bigadiç Bor 4letmesi Konsantre Kolemanit+Üleksit Öütülmü Kolemanit 650 90 Emet Bor Konsantre Kolemanit 900 4letmesi Borik Asit 100 Kestelek Bor 4letmesi Konsantre Kolemanit 100 TOPLAM 2450 831 Kaynak: Eti Maden, 2005 Bu i letmelerin -Tablo 7 de de belirtilen- konsantre ve rafine bor ürünleri kurulu kapasiteleri incelendiinde; mevcut durumda, y!ll!k toplam konsantre bor kapasitesi 2.450.000 ton ve rafine bor kapasitesinin 831.000 ton olduu görülmektedir. Eti Maden; rafine bor ürünlerinde 480.000 ton boraks pentahidrat, 55.000 ton boraks dekahidrat/penta, 185.000 ton borik asit, 1.000 ton Bor Oksit, 20.000 ton sodyum perborat (mono+tetra), 90.000 ton öütülmü kolemanit üretim kapasitesine ula maktad!r. Tablo 8. Eti Maden 4letmeleri Genel Müdürlü5ü 4letmeleri Baznda Türkiye Konsantre Bor ve Rafine Bor Üretim Miktarlar (Yllara Göre) ÜRÜN CNS 2000 2001 2002 2003 2004 2005 RAFRNE BOR 434.592 419.742 436.124 517.554 714.538 923.000 TOPLAMI KONSANTRE 1.401.717 1.398.832 1.367.980 1.398.663 1.697.927 1.953.000 BOR TOPLAMI TOPLAM BOR 1.836.309 1.818.574 1.804.104 1.916.217 2.412.465 2.876.000 ÜRÜNLERR Kaynak: Eti Maden, 2005 Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlüüne bal! bu be i letmenin ürettii 2000-2005 y!llar! aras!nda toplam konsantre ve rafine bor ürünleri -Tablo 8 de de belirtildii gibi- göz önüne al!nd!!nda; sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve Kestelek te yap!ld!! belirlenmektedir. Rafine bor üretimi ise çounlukla K!rka da olmak üzere 20

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye K!rka, Band!rma ve Emet te yap!lmaktad!r. Konsantre borlarda en fazla üretim pay!na sahip bor madeni türü, tinkal ve kolemanit; rafine borlarda ise boraks pentahidrat ve borik asittir. 1998 y!l!ndan itibaren ise, öütülmü kolemanit üretilmeye ba lanm! olup, 2004 y!l!nda 96.411 ton öütülmü kolemanit ürünü üretimi gerçekle tirilmi tir. 2.6 TÜKETM Bor talebi ve dolay!s!yla tüketimi -endüstriyel minerallerde de olduu gibi- dier sektörlerdeki üretim düzeyinin bir yans!mas! olarak kabul edilmekle birlikte, dünya bor cevheri ve rafine bor bile iklerinin tüketiminin art!! ve devaml!l!!, bu ürünlerin tüketiminin en fazla olduu sanayile mi ülkelerdeki; Borlar!n imalatta girdi olarak kullan!ld!! yeni tüketim alanlar!n!n bulunmas!na, Borlar!n, girdi olarak kullan!ld!! mevcut nihai ürünlerin ve endüstrinin tüketimine, Geli mi ülkelerdeki (özellikle Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika) ekonomik duruma, bal! olarak dei mektedir. (Erturul, 2004: 23) Dünya toplam borat tüketimi -B 2 O 3 içerii olarak- yakla!k 1,5 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Tüketim deeri, 1970'li y!llardan bu yana ikiye katlam! olup, bu art! sabit y!ll!k art! larla deil, daha ziyade baz! y!llarda ya anan a!r! talep dönemlerinin sonucu olarak ula!lm! t!r. Bu durum, bor ürünlerinin kullan!m alanlar!n!n artmas! da kan!tlar niteliktedir. Tablo 9. Kullanm Alanlarna Göre Dünya Bor Tüketimi (Bin Ton B 2 O 3 ) Kullanm Alan Yal!t!m CamElyaf! Tekstil CamElyaf! Borosilkat Cam TOPLAM CAM Kuzey Amerika Güney Amerika Bat Avrupa Do5u Avrupa Asya/ Pasifik Afrika/ Ortado5u TOPLAM 180 5 100 5 10-300 80 20 75 10 40-225 25 10 70 5 10-120 285 35 245 20 60-645 Deterjan 25-185 10 20-240 Seramik 15 30 80 20 45 5 195 Tar!m 15 10 35 5 5 5 75 Dier 35 75 140 45 35 15 345 TOPLAM 375 150 685 100 165 25 1500 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 9 da da görüldüü gibi, borun as!l kullan!c!lar!, Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleridir. Bu iki bölge ülkeleri; Bat! Avrupa %45,7 ve Kuzey Amerika %25 oran!nda olmak üzere, toplam dünya bor tüketiminin yakla!k % 70,7'sini tüketmektedir. Güney Amerika ve Asya/Pasifik ülkeleri s!ras!yla %10 ve %11'ini; Dou Avrupa ve Afrika/Orta Dou ülkeleri ise %6,7'sini ve %1,7'sini tüketmektedir. 21

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Borun ba l!ca tüketim alan!, cam endüstrisidir. Bu alandaki kullan!m!n 2001 y!l!nda yakla!k 645 bin ton olup ve bunun da dünya bor kullan!m!n!n %43'ü olduu tahmin edilmektedir. Cam endüstrisindeki toplam kullan!m!n %44,2'sini Kuzey Amerika (özellikle ABD) ve %38'ini ise Bat! Avrupa'ya ait olduu görülmektedir. Dünya toplam cam endüstrisinin %46,5'i yal!t!m cam elyaf!, %34,9'u tekstil cam elyaf! ve %18,6's! ise borosilkat cam elyaf! olu turmaktad!r. Borun ikinci s!radaki kullan!m alan!, deterjan ve aart!c!lard!r. Deterjan sektöründeki kullan!m!n 2001 y!l!nda 240 bin ton olup, dünya bor kullan!m!n!n %16's!n! olu turmaktad!r. Bu kullan!m!n büyük bir bölümü (%77'si), Bat! Avrupa ülkeleri taraf!ndan kullan!lmakta olduu dikkati çekmektedir. Borun dier önemli kullan!m alanlar! ise, %13 ile seramik (özellikle Bat! Avrupa'da) ve %5 ile tar!m sektörleri gelmektedir. Türkiye de iç sat! lar, son y!llarda Türkiye de bora dayal! sanayinin geli mesi kapsam!nda uygulanan politikalarla art! trendine girmi olmakla birlikte, henüz dü ük seviyededir. 2005 y!l! toplam bor sat!!n!n miktar baz!nda %5 ini, deer baz!nda da %7 sini iç sat! lar olu turmu tur. Türkiye, dünyan!n en zengin bor minerallerine sahip ülkesi olmas!na kar!l!k ham bor ve bor ürünleri tüketimi, dünya tüketiminin yakla!k %2-3 gibi son derece dü ük seviyededir. Türkiye rafine bor sat! lar!n!n, yakla!k %90'! yurt d!!na, %10'u ise yurtiçine yap!lmaktad!r. Yurtiçi rafine bor tüketiminde, en büyük pay! sodyum perborat almaktad!r. Eti Holding, sodyum perborat sat!!n!n yakla!k %95'ini yurtiçine yapmaktad!r. Son y!llarda dünyada ve Türkiye de deterjan üretiminde sodyum perborat tetrahidrat yerine, sodyum perborat monohidrat kullan!m!n!n artmas!yla, monohidrat ithalat!nda h!zl! bir art! görülmü tür. Bu geli meye paralel olarak Eti Holding, 4.500 ton/y!l kapasiteli sodyum perborat monohidrat tesisini, 1997 y!l!ndan itibaren devreye sokmu tur ki, bu kapasitenin talebi kar!lamamas! üzerine 4.500 ton/y!l kapasiteli ikinci tesis, 2000 y!l!nda üretime ba lam! t!r. 2.7 TCARET 2.7.1 Dünya Bor Ticareti Bat! Avrupa grubu içerisinde yer alan Türkiye, dünyan!n en önemli ham bor ihracatç!s! konumundad!r. Dünya toplam bor ve bor ürünleri ihracat! 2001 y!l! itibariyle 1.632.972 ton olup, bunun %45,3'ü ham bor ve geri kalan k!sm! ise bor ürünlerinden olu maktad!r. 2.7.1.1 Dünya Bor hracat Dünya ham bor ve ürünleri toplam ihracat!, 1997 y!l!nda 1.980.659 ton iken 2001 y!l!nda 1.076.134 ton düzeyinde gerçekle mi tir. Tablo 10 da da belirtildii gibi, dünya bor ve ürünleri ihracat miktar!, y!llar itibariyle azalma eilimindedir ve özellikle 2001 y!l!nda, 2000 y!l!na göre yakla!k %9,3 civar!nda dü ü ün olduu dikkat çekmektedir. Bu dü ü teki en önemli unsurun, ABD'deki rafine bor ürünü ihracat!ndaki %40,8'lik dü ü ve Türkiye'nin ham bor ihracat!ndaki %15,6'l!k dü ü ten kaynakland!! tahmin edilmektedir. Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ihracat da!l!m!nda y!llar itibariyle büyük dei iklikler görülmemektedir. Toplam bor ve ürünleri ihracat!nda, Bat! Avrupa'n!n 22

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye yakla!k %51-%56 pay ile ilk s!rada, Kuzey Amerika'n!n %24-%34 pay ile ikinci s!rada ve Güney Amerika'n!n da %7-%14 pay ile üçüncü s!rada yer ald!! görülmektedir. Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika hariç dier bölgelerde y!llar itibariyle bor ve bor ürünleri ihracat miktarlar!n özellikle Güney Amerika ve Asya'da artt!! anla!lmaktad!r. 2001 y!l! itibariyle doal olarak bor rezervlerin olduu Bat! Avrupa(%54,4), Kuzey Amerika(%24) ve Güney Amerika'n!n(%13,5) toplam bor ve bor ürünleri ihracat!ndan ald!! pay!n %91,9 olduu görülmektedir. Tablo 10. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri hracat Miktarlar (ton)(%) ÜLKE 1997 1998 1999 2000 2001 BATI AVRUPA 1.112.502 1.029.012 973.673 855.587 887.662 %56,2 %52,6 %50,7 %47,5 %54,4 DOEU 67.410 73.469 70.323 62.719 75.939 AVRUPA %3,4 %3,8 %3,7 %3,5 %4,7 KUZEY 650.258 641.981 560.895 614.684 392.877 AMERKA %32,8 %32,8 %29,2 %34,1 %24,0 GÜNEY 145.267 192.558 199.469 216.947 219.940 AMERKA %7,3 %9,8 %10,4 %12,1 %13,5 AFRKA 1.065 341 1.022 986 1.022 %0,1 %0,0 %0,1 %0,1 %0,06 ASYA 4.086 19.756 114.198 49.210 55.506 %0,2 %1,0 %5,9 %2,7 %3,4 OKYANUSYA 61 45 97 125 26 %0,0 %0,0 %0,0 %0,0 %0,0 TOPLAM 1.980.659 1.957.162 1.919.677 1.800.258 1.632.972 Kaynak: Roskill, 2002 Dünya ham bor ihracat! 1997 y!l!nda 885.244 ton iken 2001 y!l!nda %16,4'lük bir dü ü ile 739.723 ton olarak gerçekle tii tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya ham bor ihracat!ndaki dü ü ün yaln!zca Bat! Avrupa Bölgesi grubu içerisinde bulunan Türkiye'den kaynaklanmaktad!r. Ham bor ihracat!nda (2001 y!l!nda 479.007 ton) Bat! Avrupa Bölgesi'nin %86,6's!n! ve Dünyan!n ise %64,8'i Türkiye taraf!ndan gerçekle tirilmekte olup, dünyada ham bor ihracatç!s! olan en önemli ülkedir. Türkiye'nin ham bor cevheri ihracat! yan!nda rafine bor ihracat!na da a!rl!k vermesi gerektii ve en büyük ham bor ihracatç! ülke olmas!na ramen son y!llarda ham bor ihracat!nda azalma (1997-2001 aras!nda %34,5) olduu görülmektedir. Dünya ham bor ihracat!nda ilk s!rada bulunan Türkiye'den sonra s!ras!yla; Arjantin (61.377 ton), -ili (59.060 ton), Belçika (52.937 ton) ve ABD (30.115 ton) ülkeleri gelmektedir. Dünya toplam bor ürünleri ihracat!n!n, %52,9'unu rafine bor ve perboratlar!, %38,2'sini borik asit ve oksitleri ve %8,8'sini ise perboratlar olu turmaktad!r. Dünya bor ürünleri ihracat! 1997 y!l!nda 1.095.415 ton iken %25,6'l!k bir azalma ile 2001 y!l!nda 815.418 ton olarak gerçekle mi tir. Dünya bor ürünleri ihracat!ndaki azalma ABD'deki rafine bor ve perborat ürünlerindeki %40,8'lik dü ü ten kaynaklanmaktad!r. Dünya bor ürünleri ihracat!nda ilk s!ray! %44,5 ile Kuzey Amerika, ikinci s!ray! %31,5 ile Bat! Avrupa, üçüncü s!ray! %10,9 ile Güney Amerika ve dördüncü s!ray! da %9,3 ile Dou Avrupa ülkeleri almaktad!r. Tablo 11 de de belirtildii gibi, Dünya bor ürünleri ihracat!n!n ülkeler baz!nda analizinde, ilk s!ras!nda %44,4 ile ABD gelmektedir. Dier ihracatç! ülkeleri ise, %16,9 pay ile Almanya, %9,3 pay ile Rusya, %8,4 pay ile Türkiye, %5,6 pay ile -ili ve %2,8 pay ile 23

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Arjantin olu turmaktad!r. Ülkelerin bor ürünleri ihracat! içerisindeki da!l!m!nda ise, ABD'nin %74'ü, Almanya'n!n %52,5'i ve Arjantin'in %25'i rafine bor ürününden olu tuu dikkati çekmektedir. Bunun yan! s!ra, Rusya'n!n %91,2'si ve Türkiye'nin de %99'luk k!sm!, borik asit ihracat!ndan olu maktad!r. Tablo 11. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri hracat (ton)(%) ÜLKE Rafine Bor ve Perboratlar % Borik Asit ve Oksitleri % Perboratlar % TOPLAM % ABD 267.871 62,1 86.231 27,1 7.889 10,9 361.991 44,4 Almanya 72.380 16,8 3.011 1,0 62.483 86,3 137.874 16,9 Rusya 6.662 1,5 69.275 22,2 2 0,0 75.939 9,3 Türkiye 0 0,0 68.724 22,1 173 0,2 68.897 8,4 -ili 880 0,2 44.398 14,3 0 0,0 45.278 5,6 Arjantin 14.798 3,4 7.773 2,5 49 0,1 22.620 2,8 spanya 10.211 2,4 3.937 1,3 0 0,0 14.148 1,7 Toplam 372.802 86,4 283.349 83,2 70.596 97,5 726,747 89,0 GENEL 431.659 100 311.378 100 72.381 100 815.418 100 TOPLAM % 86,4 91,0 97,5 86,1 Kaynak: Roskill, 2002 2.7.1.2 Dünya Bor thalat Dünya ham bor ve ürünleri toplam ithalat! 1997 y!l!nda 1.903.595 ton iken 2001 y!l!nda 2.149.180 ton düzeyinde gerçekle mi tir. Tablo 12. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri thalat Miktarlar (ton)(%) ÜLKE 1997 1998 1999 2000 2001 BATI AVRUPA 1.086.502 1.166.127 1.260.722 1.232.030 1.061.048 %57,1 %60,1 %56,5 %54,2 %49,4 DOEU 67.743 110.025 147.568 100.222 100.222 AVRUPA %3,6 %5,7 %6,6 %7,2 %4,7 KUZEY 217.305 193.790 236.170 258.824 258.824 AMERKA %11,4 %10,0 %10,6 %12,1 %12,0 GÜNEY 136.023 146.247 172.271 166.384 166.384 AMERKA %7,1 %7,5 %7,7 %7,8 %7,7 AFRKA 12.113 12.728 10.489 11.680 11.680 %0,6 %0,7 %0,5 %0,5 %0,5 ASYA 342.655 283.397 383.945 531.067 531.067 %18,0 %14,6 %17,2 %17,4 %24,7 OKYANUSYA 41.563 28.648 22.118 19.955 19.955 %2,2 %1,5 %1,0 %0,9 %0,9 TOPLAM 1.903.595 1.940.962 2.233.283 2.271.905 2.149.180 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 12 de de belirtildii gibi, dünya bor ve ürünleri ithalat miktar! y!llar itibariyle artma eilimindedir ve özellikle 1999 y!l!nda bir önceki y!la göre yakla!k %15,1 civar!nda 24

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye art!!n olduu, ancak son y!l itibariyle dü ü ün olduu dikkati çekmektedir. Rncelenen dönem itibariyle bor ve ürünleri ithalat!nda %12,9'luk art!!n olduu görülmektedir. Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ithalat da!l!m!nda y!llar itibariyle özellikle Bat! Avrupa'daki dü ü ve Asya'daki art! birlikte, Bat! Avrupa'n!n yakla!k %49,4-60,1 pay ile ilk s!rada, Asya'n!n %14,6-24,7 pay ile ikinci s!rada ve Kuzey Amerika'n!n %10-12,1 pay ile üçüncü s!rada yer ald!! görülmektedir. 2001 y!l! itibariyle Bat! Avrupa (%49,4), Kuzey Amerika (%12) ve Asya'n!n(%24,7) toplam bor ve bor ürünleri ithalat!ndan ald!! pay!n %86,1 olduu görülmektedir. Dünya toplam bor ve bor ürünleri ithalat! içerisinde ham bor ithalat!n!n pay! %31,1 ile %38,1 aras!nda dei tii, 2001 y!l!nda ise %38,1'lik pay ald!! görülmektedir. Dünya ham bor ithalat! 1997 y!l!nda 643.497 ton iken, 2001 y!l!nda %27,3'lük bir art! ile 819.023 ton olarak gerçekle tii tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya ham bor ithalat!ndaki art!!n kaynakland!! ülkenin, Asya grubu içerisinde bulunan Malezya olduu görülmektedir. Dünya ham bor ithalat!n!n, ülkeler baz!nda, toplam olarak 3.633.785 ton civar!nda olduu, bu dönem içerisindeki ithalat!n %14,8'ini Rtalya, %11,5'ini Brezilya, %11,1'ini Rusya, %11'ini Rspanya, %7,7'sini Malezya, %7,9'unu ABD, %6,5'ini Belçika(son üç y!ll!k) ve %5,4'ünü ise Japonya taraf!ndan gerçekle tii dikkati çekmektedir.dünya ham bor ithalat!n!n, %76's! bu belirtilen sekiz ülke taraf!ndan yap!lm! t!r. Tablo 13. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri thalat (ton)(%) ÜLKE Rafine Bor ve Perboratlar % Borik Asit ve Oksitleri % Perboratlar % TOPLAM % Almanya 122.090 14,6 21.186 6,2 16.363 11,1 159.639 12,0 Fransa 64.419 7,7 34.339 10,0 22.550 15,3 121.308 9,2 spanya 85.190 10,2 25.783 7,5 0 0,0 110.973 8,4 ABD 35.112 4,2 55.930 16,3 19.035 13,0 110.077 8,3 Belçika 89.027 10,7 11.347 3,3 7.984 5,4 108.358 8,2 talya 78.295 9,4 9.290 2,7 10.446 7,1 98.031 7,4 Japonya 40.202 4,8 37.565 10,9 969 0,7 78.736 5,9 Kanada 45.548 5,5 9.276 2,7 4.347 3,0 59.171 4,5 ngiltere 41.094 4,9 13.320 3,9 3.846 2,6 58.260 4,4 Brezilya 24.598 3,0 6.829 2,0 20.161 13,7 51.588 3,9 TOPLAM 625.575 75,0 224.865 65,3 105.701 71,9 956.141 72,2 GENEL 833.821 100 344.115 100 146.909 100 1.324.845 100 TOPLAM % 75,0 65,3 71,9 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 13 te de belirtildii gibi, dünya toplam bor ürünleri ithalat!n!n -2001 y!l! itibariyle- %62,7'sini rafine bor ve perboratlar!, %25,9'unu borik asit ve oksitleri ve %11'ini ise perboratlar olu turmaktad!r. Dünya bor ürünleri ithalat!; Almanya, Fransa, Rspanya, ABD, Belçika, Rtalya ve Japonya ülkeleri olarak s!ralanmaktad!r. Bor ürünleri ithalat!n!n %72,2'si on ülke taraf!ndan gerçekle tirilmektedir. 25

Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri 2.7.2 Türkiye Bor Ticareti Türkiye nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir. Türkiye, ileri teknoloji kullanan geli mi ülkelere, ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum perborat gibi katma deerleri yüksek bor ürünleri piyasas!n! ABD ye b!rakmaktad!r. Türkiye nin dünya bor piyasas!ndaki pay! -2005 y!l! itibariyle- %38 olmaktad!r. Türkiye, dünyan!n en büyük ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahiptir ki bu durum, yüksek oranda bir iç tüketimi olmamas!na ramen dünyan!n en yüksek bor üretimini gerçekle tiren ülke olmas!n! salamaktad!r. Sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve Kestelek te yap!lmaktad!r. Rafine bor üretimi ba ta K!rka olmak üzere, Band!rma ve Emet te gerçekle tirilmektedir. 1998 y!l!ndan itibaren ise, Bigadiç te öütülmü kolemanit üretilmeye ba lanm! t!r. Rafine bor ürünlerinde en yüksek pazar pay!na sahip birinci ürün Etibor-48, ikinci ürün borik asit ve üçüncü ürün ise öütülmü kolemanittir. 2.7.2.1 Türkiye Bor hracat -ekil 2 de de gösterildii gibi, Türkiye'nin, 2002 y!l!nda 186 milyon ABD$ olan bor ve bor ürünleri ihracat!, 2002 y!l!na göre % 61 oran!nda artarak, 2005 y!l!nda 299 milyon ABD$ a yükselmi tir. Öte yandan, Türkiye -2004 y!l! itibariyle- dünya bor üretiminin % 33'ünü kar!larken, ABD ise bu üretimin ancak % 27 sini kar!lam! t!r. Buna ramen Türkiye 1,5 milyar $ l!k dünya bor pazar!ndan yaln!zca 250 milyon $ ihracat geliri elde ederken, ABD ise 650 milyon $ gelir elde etmektedir. Bu durum büyük ölçüde Türkiye nin dünya bor madeni pazar!n! yeterince kontrol edememesinden (dünya bor fiyatlar!n! belirleyememe) kaynaklanmaktad!r ki bunun en önemli nedeni, Türkiye bor madeni ihracat!n!n katma deeri dü ük ham bor eklinde gerçekle mesi olduu tahmin edilmektedir. Öte yandan, Türkiye bor madeninin; % 86's!n! ham, % 14'ünü ise bor ürünü olarak ihraç etmektedir. Bu nedenle Türkiye, 1,5 milyar ABD$ olan dünya bor ürünü piyasas!ndan, ancak %7 oran!nda pay (ham bor madeni hariç) alabilmektedir. Dolay!s!yla Türkiye deki bor madenlerinin, GSMH içindeki pay!, sadece % 0,5 olarak gerçekle mektedir. -ekil 2. Türkiye nin Yllara Göre Bor hracat (Milyon ABD$) Kaynak: Eti Maden, 2005: 11 Tablo 14 te de belirtildii gibi, Türkiye nin y!llara yayg!n bor madeni ihracat! ortalamas! 605.451 ton olup, 290.318 ton miktar!ndaki bor ürünleri ihracat!ndan fazlad!r. Bor ürünleri ihracat!n!n ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, bor madeni ihracat! ortalama fiyat! 198 ABD$ seviyesindedir. Bu durum, Türkiye nin bor ürünü ihracat!n!n artt!r!lmas! ile birlikte dünya bor piyasas!ndaki pazar pay!n!n ve borun beklenen getirisinin artaca!n!n göstergesi 26