Avrupanın yeni çağdaki yenileşme ve,zenginleşmesine karşın, Osmanlı devletinin çağa uyum sağlayamayarak GERİLEMESİ nin nedenleri: ÖN SÖZ: Aslında bu yazım Avrupa nın Oluşumu ve Türkler adlı kitabımın son bölümü dür.i. ve II. Bölümlerini Sitemde yayınladığım bu kitabım yedi Bölümden oluşmaktadır. 3. Bölümden itibaren, bölümler peyderpey ve peş peşe zaman elverdiği ölçüde yayınlanacaktır.ancak son yıllarda Osmanlı Eğitim,toplum,Ordu ve Yönetimi öylesine ön plana çıkarıldı ki insanın aklına örtülü de olsa bu düzene büyük bir özlemin oluştuğu veya oluşturulmak istendiği fikri geliyor.türkiye nin Orta doğuda tekrar hasta adam olarak, bu sefer bölünmüş bir hasta devletler topluluğu olarak oluşturulmaya çalışıldığı ayan beyan gözler önünde ve. konu henüz kamu oyuna mal olmuşken, bu son bölümü bir an önce okurlarımla paylaşmayı yeğledim. Özellikle yetiştirilmesi düşünülen İNANÇLI TÜRK GENÇLİĞİNİN 16.yy dan 19 yy. a kadar nasıl bir Osmanlı var olduğunu,ve bu Osmanlının korunması için batılı ülkelerin nasıl bir gayret içersinde bulunduklarını öğrenerek, Atatürk ün TÜRK GENÇLİĞİNE hitabesini, bu yazıyı okuduktan sonra bir daha okuyarak, değerlendirmelerini önermeyi düşünüyor ve bu bölümü sitemde yeyınlıyorum..19.04.2012. Başlangıç :Orta çağda Avrupa da krallar ve dere beyler ekonomi ile ilgilenmiyor, kilise ise kendi ekonomik çıkarlarının dışındaki ekonomik işlerle uğraşmaktan hoşlanmıyor du Belli bir ekonomik devlet politikası yoktu.ekonomi daha çok şehirlerin ve şehir yöneticilerini işi idi.ticaret,imalat sanayi,ve tarımın sorunları ile şehirlerin yöneticileri ilgileniyordu. 11. Yy.dan itibaren hammaddeden zengin kuzey Avrupa ile Lombardia arasında ticari ilişkiler arttı.şehirlerin yöneticileri aracılık görevlerini üstlendi.bu durum onların politik etkileri kadar refahlarının artmasını sağladı.doğu Akdeniz ülkeleri ile Venedik arasında Arap ve Bizans tüketicilerinin gereksinmeleri yönünde gelişmeler görüldü.pisa,napoli ve Cenova da daha çok hissedilen bu durum1300 yıllarından itibaren deniz yolunu kullanarak kuzey denizine açıldı. Venedik ön plan da yer aldı. Ve kuzey ve güney arasında Anahtar rolü oynadı.bu arada
onlar Alp dağları geçitlerini de yönetimleri altında tutuyorlardı. Avrupa soylularına hitap eden,ipekli kumaşlar,pamuk,kumaş,porselen, Fildişi inci ve kıymetli taşlar Asya dan sağlanırken kervan yolları ve Hint okyanusunun deniz ticaretini ellerine geçirdiler. Kuzey Almanya şehir yöneticileri ve Alman deniz ticareti,kuzey denizinin ticaretine göz dikerek kendilerine eski İskandinav deniz ticaret filolarına üstünlük sağlayan gemileri ile ticarette etkili oldular.1161 yılında WİSBY de çeşitli Alman şehirlerinin ticaret adamları bir araya gelerek HANSE BİRLİĞİNİ KURDU. Birlik üyelerinin ticaretlerini güvence altına almayı, korsanlar ve haydutlardan korunmayı, fener kuleleri inşa ettirerek,kılavuzlar yetiştirerek deniz sefer güvenliğin sağlamayı ve güçlü ticaret üstleri ile tekeller oluşturmayı amaçlıyorlardı.birliğin izlediği saldırgan tutum ve korumacı politikalar tüccarlar arasında hoşnutsuzluğa hatta silahlı çatışmalara ortam hazırladı.öte yandan Danimarka kralı Baltık denizinin güney batısına egemen olmaya çalışıyordu.birlik üyeler meclisi toplanarak bir Ordu kurmaya karar verdiler,bu ordu Danimarkalıları yenilgiye uğrattı..çoğunluğu Alman, yüz kadar kent birliğe üye idi.birlik üye kentlerden gelen temsilcilerden oluşan bir meclis tarafından yönetiliyordu. Zamanla özel istekler ortak sorunlara üstün olunca birlik dağıldı.litvanya ve Polonya, Danimarka,İsveç,Norveç aralarında ayrı birer birlik oluşturdular. Alman tüccarlar 1478 de Moskova knezliğinin eline geçen Novgrad dan çıkarıldılar. 16 yy ortalarına doğru ekonomik çıkarlar Atlas ve Hint okyanuslarına kayarken Hollanda UŞ yeni bir deniz gücü oluşturdu. Ve Baltık denizinden batıya yapılan ticareti ellerine geçirdiler. Bu durum LÜBECK e ağır bir darbe oldu. Portekiz ve İspanya önemini yitirdi. Amerika kıtasının keşfi ve ticaret yollarının batıya yönelmesi ile zamanla etkinliğini kaybetti.. 15 ve 16. Yy da Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının bulunması amacıyla başlatılan yeni okyanus ve kıtaların keşfi, Avrupa ekonomisini geniş ölçüde etkiledi.deniz ticaretinin gelişmesi sonucu gemicilikteki gelişmeler,pusulanın keşfi,doğunun zenginliklerine Baharat,ipek gibi değerli ticari mallara daha kolay erişilebilme ümidiı,islam dünyasının kervan yollarını elinde bulundurmaları deniz yolunu geliştirme arzusunu kamçıladı.bu meyanda değerli madenlere erişebilecek olan denizciler devlet eliyle desteklendi.kristof Kolomb ucuz ve kolay yoldan Asya ya erişmek
isterken Amerika yı keşfetti. Portekizli gemici Bartelomen Dias Ümit burnunu bulmasından sonra Vasko dö Gama burayı dolaşarak Hint okyanusu ve Hindistan a ulaştı.portekizli Macellan ve Del Kano dünyayı dolaşarak dünyanın yuvalak olduğunu ispat ederken Venedikli.Marko Polo Asya yı gezerek, tanışdığı doğu uygarlığını yayınlarıyla Avrupalılara tanıttı Altın Gümüş ve Bakırın Avrupaya akarak metal stoklarının artmasına ve ekonomik zenginleşmeye neden oldu. Tütün,Mısır,Kahve,çay,kakao ve çukulata Avrupalıların günlük hayatlarında yerlerini aldı. Köle ticareti başladı.,avrupada RÖNESANS İLE BAŞLAYAN GELİŞMELER Rönesans ın dünya görüşünü temsil eden Hümanizm, ortaçağın düşünce yaşamına egemen olan skolastik felsefeyi yaratan din adamlarınca değil kilise dışında kültür adamlarınca başiatıldı. Antik çağ UYGARLIĞI NIN M.S.5. yy.da yıkılmasını bin yıllık karanlık barbarlık dönemi izledi.kilise bu dönemde Antik çağ uygarlığının birkaç parçasını korumaya çalıştı ise de Ticaret ve Kent yaşamının gelişmesi Antik çağ yazınının yeniden keşfinin ve SEKÜLER,hatta din karşıtı değerler dizisinin temellerini attı.dünya yaşamının çekiciliğini ortaya çıkardı.dante ve,petrarca, nın öncülük ettiği bu akımın başlıca temsilcşleri Gionıozo Manetti, Leonardo Bruni,Marsillo Ficino, gibi düşünce adamlarıydı. 1453 yılında İstanbulun fethi soucu Bizanslı araştırmacılar önemli kitaplar,,el yazmaları ve yunan düşünce geleneğimi Ronesansın ana yurdu İtalya ya taşıdılar.bu HUMANİST felsefeye göre yetiştirilmiş olanlar KAPİTALİZM öncesi Feodal Avrupa nın toplumsal ve ekonomik sınırlanmalarını ortadan kaldırdılar.ruhban sınıfının gücünü kırdılar.siyaset üzerinde ETİK SINIRLAMALARI bir tarafa bırakarak.mutlak,seküler ve MODERN devletin,doğa Bilimleri RONESANSININ temellerini attılar.ortaçağ biliminin göremediği insana dair edebiyat ve insanı konu alan bilimler Hümanizm anlayışını ortaya çıkardı Humanizm in en belirgin özelliği insanı kendine konu edinmesiydi..basımcılığın keşfi ile yeniden dikkatleri üzerine çeken Antik bilgiler genişleyerek yayılırken ulusal dillerin kullanılması ve anlaşılmasını kolaylaştırdı. Hümanistler insanın sadece ölümden sonraki hayatı ile ilgilenmek yerine bu dünya üzerinde yaşamanın önemine dikkatleri çektiler.ortaya çıkan dahiler hem sanat hem bilim adamı olabildikleri kadar şairdiler. El sanatları,çizim ve resim önem kazandı.hümanizm Roma kalıntıları ile
dolu olan İtalya da doğdu.antik çağın şaheserlerini ortaya çıkararak basın ve yayın yoluyla geniş kitlelere ulaşmasını sağladılar.antik çağ kültürü yeniden doğdu Siyasi düşüncelerde yenileşme başladı. Su ve yel değirmenleri yaygınlaştı. Bu İlk enerji devriminin işaretleri idi.maden işletmeciliği ve makine inşaatı suretiyle Gemicilik,kara ve su yollarının düzenlenmesi ticaret olanaklarını da geliştirdi. Avrupa ulus devletlerinin kültürel,teknolojik ekonomik ve askeri güç kazanmaları onları giderek Osmanlı devleti karşısında her bakımdan güçlü duruma getirmişti...bu durum l5 ve l6 yüzyıldan itibaren daha belirgin hale gelmiş.ekonomi ve kamu düzeninin yeniden kurulması basımcılığın bulunması Rönesans ile başlayan sosyal ve kültürel gelişmeler, üniversitelerin dinin etkisinden kurtulması ile başlayan din ile devlet işlerinin birbirinden ayrılması, modern devlet doğuşunun işaretleriydi.ticaret ve sanayi alanında büyük ölçüde gelişme kaydedilmiş barutun demir döküm yüksek fırınlarının keşfi silahın orduda geniş ölçüde kullanılması strateji ve eğitim bakımından yenilikler gerektirmişti.büyük kıta ve deniz yollarının keşfi ile zenginleşen ekonomik yenileşme ile güçlenen ve burjuva sınıfının doğması ile girişime açılan sermayeyi yerinde kullanan batılılar devletlerinin ulusallaşması kralların ileri görüşlülükleri sayesinde, Osmanlıların aksine büyüme yoluna girmişlerdi. Özellikle İngiltere de başlayan zamanla Hollanda,ve Fransa da güçlenen halkın yönetime katılışı yani demokratikleşme insan haklarının tanınışı, devlet idaresini daha tutarlı hale getirmişti XV. YY DAN İTİBAREN HUMANİZMİN GELİŞMESİ DÜŞÜNCENİN GENİŞ TOPLUMLARA YAYILMA İSTEĞİ VE ÜNİVERSİTELERİN KURULMASI kitap isteğini artırdı. El tap basabilmek için çeşitli metotlar deneniyordu. 1455 de Strazburg da Gutenberg ve arkadaşları ilk kitabın basımını gerçekleştirerek en büyük reforma imza attı.üniversitelerin, kardinaller yardımı ile kurulmasına ve ilk basılan kitabın bir din kitabı olmasına rağmen sonraları kilise basımcılığı engellemeye girişti.ancak hızla gelişmesine kimse engel olamadı.herkesin dini kolaylıkla öğrenebilmesi ve tanrı ile kul arasına bir aracının gerekmediği fikri ortaya çıktı. DİNDE REFORM ;Orta çağ, krallarının kilyazması eserler ihtiyacı karşılamıyordu.kiise ile iyi geçinerek kilise soylularının zenginleşme arzularına destek olması ile kendini göstermiş zaman zaman Papaların imparatorluk tacını veren şahıslar olmasıyla onların krallar üzerindeki etkilerini
güçlendirmiştir. Bazı krallar kilise zenginliğine ve kilise soylularının zenginleşmesine karşı durmuşlarsa da onların reform arzuları aforoz edilmelerine varan önlemlerle durdurulmuştur. Katolik kilisesinin aşırı zenginleşmesi, ve yozlaşması, siyasetle ve dünyasal etkinliklerle daha fazla ilgilenmeye başlaması, birçok din adamının tepkisini çekmiş ve Reform hareketlerine yol açmıştır. Ortaçağ sonlarına doğru dinde Reform gerektiği daha sık savunulmaya başlanmışdı.tek kitap tek tanrı ilkesi öne çıktı.herkesin dinini kendi dilinde İncil okuyarak kolaylıkla öğrenebilmesi ve tanrı ile kul arasında aracının gerekmediği fikri gelişti.lüther ile sorgulama dönemi başladı.avrupa ülkelerindeki gelişmeler giderek papazların güçlerini ve etkinliklerini azalttı..günah çıkarma, para verilerek belgeler sağlama işlemlerinin, yaradan ın yerine geçmek sayılacağı öne sürüldü.luther görüşleri önce Almanya da,sonrasında ise Fransa,İngiltere ve kuzey Avrupa ülkelerinde hızla yayıldı.artık papazlar evlenebiliyor ve aile sahibi olabiliyordu.lüther in eserlerinin ana temasını inancın rolü ve tanrının merhameti oluşturdu(1483-1546).akıl ile inanç birbirinden kesin olarak ayrılmamalı insanoğlu kurtuluşu birtakım insani başarılarda veya eylemlerde aramaktan vazgeçmemelidir. Özellikle bağışlama belgelerine katiyetle itibar gösterilmemelidir..temel şart tektanrı,tek kitap ve tek bağışlayıcı ile her Hıristiyan Kiliseye değil doğrudan doğruya Tanrıya yönelmesi ve dayanağını onda araması gerektiğini ortaya koydu.papazlar artık Tanrı ile kul arasında bir aracı değil yerel dille Vaaz veren örnek sorumlu kişilerdi.reform hareketleri yıllardır sömürülmüş köylülerin isyanını ve hakim zümreye savaş açmalarını fişekledi. Lüther buna şiddetle karşı çıkmasına rağmen 1534 yılında prenslerin desteğini çekmeleri ile kanlı bir şekilde bastırıldı. 1484-1531 arasında yaşayan Zürihli Zwingli ye göre Lüther İsa nın fiziksel özelliklerini öne çıkararak önemini azaltmıştır.zira İsa gökyüzüne çıkmıştır. Şeklinde diğer bir görüş bildirmişti.1509 yılında Fransa da doğan Calvin, incili Fransızca ya çevirerek bir okul kurdu ve katı ve kendine özgü bir reform gerçekleştirdi.lüther reformu, Almanya da ve İskandinav ülkelerinde taraftar bulurken Zwingle ve Calvin reformları İsviçre,Fransa ve Hollanda da yayıldı. İngiltere de ise VIII Henry eşinden boşanma konusunda patlak veren Roma dan kopuş I.Elizabeth döneminde kendine özgü Protestanlık şeklinde Anglikan kilisesi şekline dönüştü. Bunu takip eden dönemlerde hoşgörünün yerini kin ve rekabet aldı.inanç savaşları başladı.kral
Edward döneminde Katoliklere Kraliçe Mary Tudor hükümdarlığında Protestanlara kanlı baskınlar düzenlendi.fransa da.barthelehy katliamı(1572) kanlı şiddet hareketlerine dönüştü. Bununla beraber bu ikilik Hıristiyan dünyasında verimli sonuçların doğmasına neden oldu.protestan ve Katolikler aynı şevkle halkın eğitilmesini ellerine aldılar.öğrenimlerde İncili temel alan okullar arttı.öğrenim kalitesi yükseldi.bu yeni Hırıstiyanlık duygusu kuzeyde halk diliyle yazılan Koro müziğinin ayinlerde önem kazanırken,katolik camiasında Mimari,resim ve heykelcilikte kendini ifade eden bir çıkışla dışa vurdu. Demokrasi Roma imparatorluğu dönemlerinde temsili demokrasiye yakın bir sistem vardı güç asillerin elinde idi.benzer sistemler daha sonraki dönemlerde Frank devletlerinde ve kutsal roma Germen imparatorluğunda bir şekilde devam etti. İngiltere de orta çağda kralın yetkilerini din adamları ve halk adına sınırlayan Magna Carta-Libertatum ilan edilmesi olayı kralın bazı yetkilerinden feragat etmesini,kanunlara uygun davranmasını ve hukukun kralın arzu ve isteklerinden daha üstün olduğunu kabul etmesini zorunlu kılıyordu.bu belge doğrultusunda ilk seçimler 1265 yılında yapılmıştı. A L M A N Y A: hiç bir siyasi birliği olmayan Roma-Germen imparatorluğu idaresi altında prenslikler ve kentler topluluğu halinde idi. prensler vergi topluyor kendi ordularını yönetiyordu 1438 ile 1800 yılları arasında hüküm süren HABSBURGLAR Bourgogne bölgesini, ispanyayı, İtalya nın büyük bir bölümünü evlilik yolu ile ellerine geçirdiler Maximilian I (1495 )de Ebedi barış kararnamesi yayınlayarak imparatorluk mahkemesi (KAMMER GERICHT )i kurdu yetkilerini korumak isteyen ALMAN PRENSLERİ imparatorluk yönetim konseyi( REİCHRAT) kurulmasını istediler 1500 yılında kurulan bu konseyde çok sayıda seçici prens ve özerk kent temsilcileri yer alıyordu. Refah büyük kentlerde arttı, Merkezi LUBEK te bulunan HANSA birliği kuzeyin bir araya gelmiş ticaret merkezlerinden oluşuyordu.buda ekonomik gelişmeyi tetikliyordu. Teknolojik ilerlemeler yanında Gutenberg in
basımcılığı buluşu ile kültürel gelişmede ön plana çıktı. 1517 de MARTİN LUTHER in kiliseyi suçlayıcı tezi REFORM u başlattı.ezilen köylüler bundan siyasi sonuç çıkararak baş kaldırdılar prenslerin güçleri imparatorluğa karşı savaşıyordu. Prenslerin çekilmesi ile başkaldırma sona erdi.katolik imparatora karşı Alman prenslerinin çoğunluğu Protestanlığa sarıldılar. 1530 yılından sonra Lütercilik Katolik kilisesinden ayrıldı ve birçok Alman eyaletinde resmi din olarak kabul edildi. Lüterciliğe rakip Kalvencilikti.Almanya da yayılmaya başladı.. 1519 da Türklerin güneyden saldırıları prens ve kentlerin içerden girişimleri, KARL V i zor durumda bıraktı. Anlaşmazlıklar Alman ülkesini harap eden ve on binlerce insanın hayatına mal olan 30 yıl savaşlarına yol açtı (1618) 1648 yılında. VESTFALYA anlaşması ile son buldu.bu anlaşma din savaşını da bitirdi. Geride 300 devlete bölünmüş yıkılmış bir ALMANYA kaldı.xvii. yy da Hohenzulem Prensleri yönetiminde Küçük askeri sınır devleti olan BRANDENBURG DEVLETİ kuruldu.1525 de kiliseden bağımsızlaştırılmış PRUSYA kuruldu.1840 dan sonra Avusturya da hüküm süren Habsburg Hanedanı ve Prusya devleti Alman eyaletlerini kendilerine çekme gayreti içindeydiler.kutsal Roma Germen imparatorluğu 1806 yılında Napolyon savaşları sırasında tamamen yıkıldı.eyalet derebeyi olan Frıedrich Wilhelm Vestfalya anlaşmasından sonraki durumdan memnun değildi,kendisine verilen krallık tacını reddetti.ticaret ve sanayi hamleleri ile ve su kanalları inşa ederek bataklıkları kuruttu yeni tarım arazileri kazandı.hollandalı göçmenler vasıtasıyla süt üretimini artırdı.oder ve Elbe nehirleri arasında kanallar kurarak deniz ticaretini Hamburga bağladı. Prusya devleti 1618 de veraset yolu ile Brandenburg presliğine katıldı ve hükümet merkezi Berlin de olan PRUSYA KIRALLIĞI halinde hüküm sürmeye başladı.1701 de Prusya kıralı Wıllhelm I,babasının yerine Kral oldu1862 de başbakanlığa Otto von Bismark getirildi önce Danimarka yı sonra Avusturya yı mağlup ederek Kuzey Almanya konfederasyonunu kurdu. Avusturya bu konfederasyonun dışında kaldı. Fransa-Prusya savaşından sonra 18.01.1871 de VERSAY anlaşmasıyla İmparatorluk ilan edildi. Daha sonra Frederik II hudutlarını daha da genişleterek zengin SİLEZYA bölgesini ele geçirdi.polonyanın Rusya ve Avusturya arasında bölüşülmesine katılarak Kuzeyde en büyük ve etkili devlet haline geldi.ii.wilhelm döneminde Almanya diğer Avrupa güçleri gibi emperyal bir politika izlemiş Afrika nln paylaşılmasına katılmıştır.
Berlin konferansın da Afrika kıtası paylaşılmış,doğu Afrika,Kuzey-batı Afrika,Togo,Kamerun Almanlar tarafından sömürgeleştirmişlerdir.1914 yılında başlayan I.Dünya harbini kaybederek 28 Haziran 1919 da Versailles Barış anlaşması imzalandı. a)i T A L Y A :. 1454 İtalya da Milano dukalığı,venedik cumhuriyeti,napoli krallığı.,floransa ve Siena Cumhuriyetleri ile kilise devletini kuşatan dayanıksız ve başsız bir Federasyon şeklinde ilk İtalya birliği oluştu. Rönesans ın başlamasıyla dekorasyondaki yenilikler konfor arayışı,süsleme zevkini geliştirdi.kentleşmenin başlamasına neden oldu.rönesans ın temel niteliği eski yunan ve Roma çağına coşkuyla bağlanıştı.türk istilasından kaçan Bizanslı bilginler eski yunan edebiyatından asıl metinleri getirip tanıttılar.roma da Venedik de Floransa da ilk genel kitaplıklar, edebiyat dernekleri ve akademiler kuruldu. Hümanistler yeni bir kültür yarattılar.kilise dışındaki geniş kitleye eğitimle değil kitapla bu kültür yayılıyordu.basimciliğin bulunması ile basımcılar Hümanizmin en ateşli yayıcıları oldu.onlar insanın yüceliğini aklın gücünü ilan ediyordu.kapitalist üretim ilişkilerinin ilk biçimleri gelişmiş kentlerde ortaya çıktı.kentlerin yeni yaşam koşulları girişimci ruh para biriktirme, sanayide ticarette ve maliyede hızlanma özellikle genç burjuva çevrelerinde yeni dünya görüşüne yol açtı.reform burjuvazinin feodaliteye karşı ilk başkaldırışıdır.avrupa Feodalizm ideolojik temelini ve gerçeklerini Katolik inanışta buluyordu.öte yandan Katolik kilise Avrupa nın en büyük toprak mülkiyetine sahipti. Haksızlıkları bütün sosyal sınıfların çıkarlarına zarar veriyordu. Kilise çeşitli bahanelerle servet ediniyordu,.halbuki insanlar bu birikimleri daha üretken kullanabilirdi.reformcu harekette soyluların yanında halkın aşağı tabakaları önemli rol oynadılar. ancak köylü reformun uzağında idi.reform hümanist düşüncenin halk kitlelerine anlaşılır bir şekilde anlatılmasıydı. Basımcılığın yayılması bu olanağı sağlamaya yardım etti.16.yy da Basel de l6 basımevi vardı Ausburg da 20 köln de 21 Nurnberg de 24. Almanya da 9 üniversite faaliyete geçti. Kutsal kitapların halk diline çevrilmesiyle Hiristiyan kurallarının bilimsel tartışılabilme olanağı doğdu.
b) İNGİLTERE ; Lancaster ve York ailelerinin iktidar savaşı İKİ GÜL HARBİ ile noktalandı. Lancaster ailesinden HENRY TUDOR savaşı kazandı, HENRY VII York prensesi Elisabeth ile evlenerek iki aileyi birleştirdi.wales bölgesinden bir TUDOR olması da bu bölge ile İngiltere bütünleşmesini sağladı. O karısından boşanmak istiyordu.ancak kilise kuralları buna engel oluşturuyordu.bu nedenle baş danışman THOMAS CROMWELL in önerileri ile kilise ile bağlarını kopardı.kiliseyi devlete bağladı.kilise mallarını satarak onların BURJUVA nın eline geçmesini sağladı. Bu suretle EKONOMİYİ güçlendirdi.dinsel DEVRİM Elisabeth çağında(1558-16o3) Angilikan kilisesinin kişilik kazanmasıyla devam etti.elisabeth İspanyolların yeni dünya tekeline engel olmak için çaba harcadı. Amerika da VİRGİNİA gibi İngiliz yerleşim merkezleri kuruldu.osmanli devleti ile doğrudan ticaret olanağı sağlandı.ümit burnu çevresine ticaret seferleri ile doğuda İngiliz ticaretini geliştirdi.. Hollanda da İspanyol yönetimine baş kaldırma İngiltere ile İspanya arasında 1585 den 1604 e kadar süren savaşa neden oldu. İspanyol donanması yenilerek İngilizlerin denizlerde egemenliğini tanıdı..katolik İRLANDA denetim altına alındı.virjinya da James Town kenti kurularak New Engiland bölgesinin sömürgeleşmesi çalışmaları başlatıldı.stuart ailesinde İskoçya kıralı JAMES VI JAMES I ünvanı ile İngiltere tahtına çıkması(1603) İskoç ve ingiliz tahtlarını birleştirdi.resmen birleşme 1707 de gerçekleşti.ingilterenin büyük çoğunluğu ANGİLİKAN iken CALVENCİ reform hareketlerini benimseyen İSKOÇYA PRESBİTERYEN, İRLANDA ise PRES
BİTERYEN olan kuzey doğu hariç KATOLİK ti. PRESBİTERYEN olan PÜRİTANLAR kentli orta sınıf arasında ve özellikle Londra da seslerini duyurmaktaydı. Avam kamarasında çoğunluğu ele geçirmiş Cambridge Üniversitesinde üstlenmişlerdi. Üstelik New Engiland ve İskoçya da müttefikleri vardı.anlaşmazlık iç savaşa dönüştü(1642-1946)angilıkan kilisesinin Presbiteryen kültür ilkeleri doğrultusunda düzenlenmesini öngören anlaşma yapıldı.ordu başındaki CROMWELL ile Parlemento, yenik kralın İskoçlarla yaptığı ittifaka karşı savaşi kral Charles kaybetti. CROMWELL kralı yargılatarak öldürttü.irlanda kralcıları ve katoliklerinin toprakları ellerinden alınarak 1249-50 CROMWELL in askerlerine ve onların gönderdiği göçmenlere dağıtıldı.iskoçların ayaklanması bastırıldı ve İskoçya işgal edildi.ingiltere,iskoçya ve İrlanda yı kapsıyan cumhuriyet kuruldu.cronwell in ölümünden sonra oğlu Richard onun yerini aldı. Kralcılar ve Parlamento 1660 da Charles II nin tahta çıkması için anlaştılar.yeni kurulan STUART yöntemi taht ile Parlamento arasında bir anlaşma sağlaması temeline dayanıyordu.saray yürütme gücünü parlamento desteği ile gerçekleştirmek zorundaydı. Denizaşırı seferler yeniden başladı İngiliz Hollanda savaşı sonucu 1667 de kuzey Amerika sömürgelerine NEW YORK da katıldı.hindistan İngiliz şirketleri, Kalküta, Bombay ve Madras daki İngiliz bölgelerin genişlemesine önayak oldular. c) AVUSTURYA BOHEMYA KIRALI OTTOKAR yönetiminden Alman imparatoru seçilen HABSBURG sülalesinden RUDOLF İmparator oldu.alman İsviçre si, yukarı ALSAS ve Avusturya yıllarca bu aile tarafından yönetildi. O 1438 de kutsal ROMA-GERMEN İmparatorluk tacını giyerek BOHEMYA ve MACARİSTAN kralı ünvanına da sahip oldu.avusturya imparatoru Maksimillan torunu CARLOS miras yolu ile ARAGON ve Castilla yı hudutlarına dahil etti. Maksimilan ölünce KARL V Şarlken adıyla imparator seçildi.ve 1519 da tahta çıktı. Orta ve Güney Amerika da da toprakların sahibi oldu.. d)fransa.
1338-1453 Yüzyıl savaşları sonucu İngilizlerin Fransa topraklarından çıkarılması ile LOUİS XI ülkedeki bütünlüğü yeniden sağladı 1461-1483.Din savaşları Katoliklerin Kalvenci Protestanlara saldırıp kanlı katliam sonucu başladı.1589 da Protestanların önderi ve BOURBON sülalesinin ilk kralı HENRY IV tahta çıktı. Mesheb değiştirerek Katolikleri yatıştırdı.nantes emirnamesiyle Protestanlara geniş haklar tanıdı ve dinsel çatışmalara son verdi(1589)(krallık Avrupa da tek güçlü devlet olarak,.ticaret ve imalatı genişletip soylu sınıfın yetkilerini azalttı. Özellikle oğlu LOUİS XIII. krallığın yöneticileri olan Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarşın soyluların bütün haklarını ellerinden almış onları saray kurallarına uymaya mecbur etmişdi. Onlar LOUİS. XIV döneminde saray nedimelerine dönüştüler, BURJUVA sınıfı ise bu dönemde en çok yararlanan sınıf oldu..evlilik suretiyle Bretagne nın Fransa ya katılımı sonucu Bourbon ve Albert hanedanlarına ait toprakların da katılımı ile Fransa krallık birliği oluştu.daimi ordunun kurulması ve topçu sınıfının geliştirilmesi yanında, vergi reformunun sağlanması, yargılama usul ve kurallarının saptanması ve adli örgütlenme gibi devlet düzeninde köklü değişiklikler yapıldı.tarım, toprak kanunları, tarım arazilerinin değer kazanması,toprakların daha karlı olmasına neden olurken hayvancılık gelişti. Bunlara paralel olarak madenciliğin gelişmesi, sanayinin üretime katılması,ekonominin gelişmesine, ticaretin hızlanmasına, diş pazarlara açılıma, neden oldu.buna bağlı olarak para ve kredi araçları gelişti e)ispanya: İspanyol tarihin de16. Ve 17.yy çok önemlidir.1492 yılında Kastilyalı İsabella ve Argonlu Ferdinand ın evlenmesi Granada nın fethi ie Kraliyet birliği sağlandı. Böylelikle Müslümanların son kalesi de İspanyolların eline geçti. Aynı yıl Kralın desteğiyle Kristof Kolomb Hindistan a ulaşmak umudu ile Atlas okyanusuna açılarak ünlü gezisine başladı. Bu dönemde İspanya İtalya ve Hollanda yı,kuzey ve Güney Amerika nın büyük bir bölümünü, ve Filipinleri hükümranlıkları altına aldı.1588 yılında İspanyol donanması İngilizler karşısında yenilgi aldı.deniz hakimiyeti İngilizlerin eline geçti.bunu takip eden zaman içersinde Taht ve din savaşları başladı.ispanyanın zayıflaması sonucu 1640 Portekiz,1714 de Avrupa da bulunan topraklarının bir kısmı ile birlikte Cebelitarık kaybedildi.son Habsburg Kralı olan II.Carlos ölümünden önce tahtını Fransa kralı IV.Louis,e
bıraktı.ancak ölümünden sonra taht kavgaları başladı.müttefikleri ile birlikte Louis kutsal Roma Germen imparatoruna savaş açtı.oluşan Veraset savaşının sonucunda yeğeni V. Phillipe tahta çıktı.ispanya Amerika topraklarının bir kısmını ve İspanyol Felemengini kaybetti. Böylece İspanyada Bourbon dönemi başladı. e).r U S Y A Rus topraklarının toparlanması girişimi Rus Mezopotamyası olarak tanınan VOLGA ile OKA arasında bir kasaba olan MOSKOVA dan başladı.1147 den itibaren varlığını kabul ettiren MOSKOVA 1325 de Rus kilisesi başkanının yerleşmesi ile saygınlık kazandı.moskova İmparatorluğunun gerçek kurucusu Büyük İVAN III(1462-1505) oldu.novgrod cumhuriyetini yenip Altın ordu boyunduruğundan kurtulduktan sonra bütün Rusya nın ÇAR ı ünvanını kazandı.bizans geleneklerine bağlandı.istanbul Türkler tarafından alınınca imparatorun yeğeni ile evlenerek Moskova yı 3. ROMA olarak ilan etti.çar İVAN IV (Korkunç İvan) onun yolundan giderek devletin oteritesi ni sağladı.1533-1584)aşağı Volga da yeni topraklar KAZAN ve Astrakhanı topraklarına kattı. Ölümü ile oluşan karışıklıklarda GODUNOV tahtı gasp etti Polonya birlikleri Moskova ya girdi. Köylü ayaklanmaları yayıldı.1613 te MİHAİL III Romanov boyarlar meclisi tarafından ÇAR seçildi bu sülale 1917 ye kadar Rusya yı yönetti.xvii yy da Rusya da geleneksel kalıpların altına köklü değisiklikler gerçekleşti.bu değişiklikler din, kültür, siyasal ve toplumsal ekonomik alanlarda büyük karışıklıklara yol açtı.patrikliğe getirilen NİKON (1652-1666) önderliğinde RUS Ortadoks kilisesinin dinsel ve örgütsel reformlarla yeniden düzenlenmesine girişilmesi, din alanındaki kargaşayı başlattı. Devletin desteğiyle kilisede girişilen bu reformlara toplumun %25 ni oluşturan GELENEKSEL TOPLULUĞUN karşı çıkması RASKOL adı verilen din ayrılığını başlattı. ve gelenekçilerin direnişi şiddetle bastırıldı.askeri görevlilerin 1649 yasasıyla toprak köleliğini bir kurum haline sokma ve köylüler üzerinde tam bir denetim kurma girişimi pek çok ayaklanmaya yol açtı.bu arada Romanov sülalesinden ilk çarlar döneminde ekonominin yeniden yapılanması çok ağır işledi sede ticaret ve sanayi alanlarında önemli gelişmeler sağlandı.özellikle İngilizler ve Holandalılar la yapılan ticaret
sözleşmeleri yabancıları Rusya ya çekti.bir yandan Avrupa kültürünün etkisi güçlenirken buna karşı olan akımda gelişti.michael in oğlu ALEKSEY(1645-1676)döneminde Ukranya ve Beyaz rusyayı ele geçirmek için Polanya ya savaş açdı. Bunu 1656 da İsveç savaşı izledi, Barış yapılarak sonuçlandı.. Polanya ile yapılan anlaşma sonucu Ukranya topraklarının doğu kesimi Rusya ya bağlandı 1689 da PETRO I yönetimi eline aldı.atılımcı ve sert tutumu Rusya yı geri kalmışlıktan ilerlemeyi benimsemiş bir devlete dönüştürdü.osmanlıların savaşta olmasından yararlanarak ilk Rus filosunu kurarak Kırıma bir sefer düzenledi. Ertesi yıl DON ırmağı boyunca ilerleyerek AZAK kalesini ele geçirdi İsveç le savaşa girdi.prut savaşında Osmanlı ordusuna yenilerek AZAK kalesini geri verdi. Denizlerde üstünlük sağlayarak 1721 de Estonya ve litvanyanın büyük bölümünü eline geçirdi. Böylece batıyla doğrudan ticaret yollarına kavuşan Rusya Avrupa nın büyük devletleri arasına girdi.doğuya yönelerek Hazar bölgesini ele geçirebilmek için İran a seferler düzenledi. Savaşlar devlet ekonomisini zayıflattı.büyük toprakların bölünmesini önleyebilmek için soyluların toraklarını ve köylüler üzerindeki haklarını genişletirken mülkiyetin babadan büyük oğula geçmesini sağlayan düzenleme yanında köylü vergilerinin aile başına değil kişi başına dönüştürülmesi, toprak köleliği sistemini katılaştırdı.köy ve kasabalara belediye kurma hakkı tanıdı.bati ÇİZĞİSİNDE İLK DÜZENLİ kara ve Deniz kuvvetlerinin temelleri atması yanı sıra bürokraside eğitim, yetenek ve kıdemi temel alan bir yapıyı yerleştirdi.silah ve gemi yapımına, madenciliğin ve sanayinin gelişmesine önem verdiğinden yerli ve yabancı yatırımcıları destekledi. Petersburg limanını batıya açılan bir ticaret kapısı haline getirdi.devleti eğitim alanına sokarak batıya özgü kurumların girişini sağladı 1724 de temelini attığı PETERSBURG bilim Sanat akademisi bilim ve teknolojinin öncüsü oldu. 1725 de eşi Katerina I e görevi devretti. B)OSMANLI DEVLETİNDE BAŞLAYAN GERİLEME BELİRTİLERİ ve GELİŞMELER GİRİŞ:: Avrupa da bütün olumlu gelişmeler kendini gösterirken, Osmanlı devletinde ne sosyal, ne kültürel, nede askeri ve ekonomik alanlarda ciddi bir reform çalışması göze çarpmıyor,, bütün alanlarda belirgin olarak gerilemenin ve yozlaşmanın işaretleri
görülüyordu.avrupa da bütün ülkelerinde katılımcılık daha sonra demokratikleşmenin temeli atılmasına rağmen Osmanlı devleti tek adam yönetiminde, bir ordu devleti olma özelliğini Cumhuriyet kuruluncaya kadar asla değiştirmemiştir.kilise yönetiminde dahi katılımcılığın ve Imparatorlar ın bile yönetimini etkileyen yapılaşmalarına karşın, Osmanlıda Padişahın en büyük din adamı Peygamberin vekili olması, reformları engellemiş,eğitim sisteminin dine bağlı olarak değişmez kuralları, insanların yaratıcılık şansını hiçbir konuda bulabilmelerine olanak bırakmamıştır.avrupa da yönetimde ve ekonomide sağlanan başarılar da kralların rolü ön plana çıkmasına karşın.osmanlı padişahları Fatih Sultan Mehmet den sonra devamlı olarak hudutlarını genişletmeyi ve kendi ünvanlarını yüceltmeyi ön plana tutmuşlar, keyfi yönetim öylesine imparatorluk yönetimine hakim olmuştur ki sadrazam dahil yöneticilerin seçimin de liyakat yerine sadakat ön plana tutulmuş,en üst makamlar damatlara veya saltanat yakınlarına sunulmuştur..avrupa da din reformlarının din adamları tarafından ele alınması ilmin öne çıkarılarak üniversitelerin özerkleştirilmesi yanında muhafazakarlar, reformculara rekabet sağlayarak onlardan daha ileri olabilmek için gerek sanat ve gerek bilime destek de önder olmuşlardır. Osmanlı devletinde dinin en büyüğü olan Padişahlar dini kendi durumlarını sağlamlaştırabilmek için kullanmışlardır. Eğitim de bilimsel kurallara önem verilmeyip, dini kuralların öne çıkması nedeniyle gerek ekonomik, gerek endüstriyel ve gerekse askeri bakımdan bilimin kullanılmasına önem verilmemiştir.bunun sonucu Avrupa ile rekabet edebilmek için Avrupalı uzmanlardan,bilim adamlarından yararlanmak gerekmiştir.(gerek kuran-ı kerim surelerinin bazı çevrelerin işine geldiği gibi değerlendirilmesi ve gerekse dı dışı bazı kuralların dinin icabıymış gibi gösterilmesi güzel sanâtlar sahasında doğabilecek gelişmeleri önlediği gibi bankacılık yatırımcılık ve özel girişimlerin önünü kapatmıştır.daha Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan enflasyon,paranın değer kaybetmesi ile savaş da tasarruf önlemlerinin vaktinde alınamadığı ve belli bir politika kurulamadığı için ekonomik kalkınma batılıların gerisinde kalmıştır.ticaret azınlıkların ve yabancıların ellerinde kaldığı gibi, mali politikayı da bilimde olduğu gibi onlar yönetmiş,genellikle kendileri ile iş birliği içersindeki batılı devletlerin çıkarları ön planda tutulmuştur..şimdi Osmanlı devletinin gerilemesinin nedenlerini daha kapsamlı olarak ele almak istiyorum.
. 1) EKONOMİ:a)Para politikası: Fatih sultan Mehmet dönemin de bile siyasi ve askeri başarılara karşın mali çarkın göstergesi olan akçenin bir türlü sağlam ve dengeli bir para durumuna getirilememiş olması Altın ve gümüş darlığı nedeniyle sağlıklı bir durum kazanamamıştı. Akçe değer yitirince onun yerine Eşrefi veya altın sikkeler kullanıldı. Akçe küçülerek 1470 ten sonra 100 dirhem gümüşten 330 adet akçe kesilirken, Kanuni devrinde 490 sonraları 538 II. Selimden sonra ise kullanılması olanaksızlaştığından bakır karıştırılarak MAGSUS AKÇE çıkarma yoluna gidilmiştir b) YENİ VERGİLER yoksulluğu ve halkın şikayetlerini artırmaktan başka fayda sağlayamamıştır..tüketimi zorunlu tahıl satışlarından dahi hazine gelir sağlayamamaktadır.seferler ve diğer masraflar nedeni ile artan devlet harcamaları büyürken hazinenin kaynaklarında büyüme görülmüyor, buda para sıkıntısına neden oluşturuyordu. Durumu önlemek için raiyyet çiftliklerinden vergi alma tüccar ve esnafın anlaşmazlıklarından faydalanarak resim alma Mekke Medine,Kudüs gibi vakıfların akçelerine el koyma gibi önlemlere baş vuruldu.emlak sahiplerinden alınan Avarız şehir esnafından alınan oduncu vergileri 50 senede 3 e katlandı.buna rağmen saray harcamaları ve yapı işlerindeki artış durumu iyice çıkmaza sokuyordu.c)osmanli ORDULARININ GERKSİNMELERİ piyasa dışında ve devletin buyruğuna tabi olan bir sistem içinde sağlanıyordu.ordunun beslenmesi ve seferde kullanılan yük hayvanları köylülerin Nüzul vergisinden sağlanırdı.devlet tarafından kazanılan topraklardaki esnaf, seferde bulunan ordunun altyapı hizmetlerini yürütür, maden ocakları çevresindeki köylü top güllelerini sağlar ve hisar yapardı.16.yy da Osmanlı yöneticileri dış ticareti öncelikle iaşe sağlama mekanizması olarak görmüşlerdir. Onlara göre Ithalat olumlu bir olgu ihracat ise mal darlığı ve pahalılığın nedeni idi.bu durum Tanzimat a kadar devam etmiş,ihraç edilen mallara ithal edilene göre daha fazla vergi konulmuştu.ordu ve donanma için gerekli malzeme ihracı yasaklanmış olup.yelken imalatında kullanılan ham pamuk ve pamuk ipliği ihraç edilemezdi,anadolu üzümü İstanbul için tahsis edilirken, Trakya kuru üzümünün ihracatı serbest bırakılmıştır.d).16 yy da HİSBİ, piyasanın düzeniyle ilgili bir kurum olarak karşımıza çıkıyor.hisb bağlamada Osmanlı kadıları ilgili esnaf ve tüccarla görüştükten sonra malların fiyatlarını belirler.zaman zaman
ayarlamalar yapardı..para değerinde ayarlamalar yapıldığı vakit kapsamlı NARH listeleri hazırlanırdı.narhla ilgili işlemler dışında satışa sürülen malların kalite kontrolu da Hisbin bir bölümü olarak düşünülmekteydi.standartlar esnaf örgütleri ile belirlenirdi. e)tarimda KULLANILAN ARAZİLERİN çoğunluğu hükümdarın olup, köylü kiracıydı..köyden ayrılacak çiftçi izin almak zorundaydı.tamamen ayrılırsa Çift bozan isimli vergi verir.16 yy. 2. yarısında Tımar sahibi sipahiler azalmış sancak ve vilayet yöneticileri kendi kolluk kuvvetlerini kurarak vergi ve suçlu yakalama işlerimi üstlenmişlerdir.(levent denen paralı askerler) f)el SANATLARI hakkında bilgilerimiz kadı defterlerinden alınmaktadır. Bunlar daha çok köyler de idi. Bursa ipekçiliği, Selanik yünlü kumaş imalatın da gelişmişti.15 ve 16 cı yy ticaret kesinlikle Gayri Müslim lere özgü uğraş değildi.karadeniz de ticaret yapan ve ipekcilikle uğraşanların çoğu müslümandı.bu dönemde Yerel ticaretin başlıca dayanağı Köy Pazarlarıdır..g)DIŞ TİCARET in Akdeniz bölümü 16. yy da Cenova ve Venediklilerin elindedir. 16. asrın sonlarında İngilizler ön plana çıktılar..çoğunlukla azınlıklar ve onlarla iş birliği içindeki yabancılar, giderek dış ticareti hemen tümüyle ellerine geçirdiler.16.yy sonlarına doğru hükümetin bu konudaki zafiyeti,avrupa nın ekonomik ve mali güç kazanması özellikle Afrika ve Amerika dan sağlanan servet ve araçlarla Osmanlı devletinin gümrüklerini ve yönetmeliklerini aşarak ticaretlerini ön Asya ya taşıdılar h).sanayiyi denetim altında tutan loncalar ın sınırlı davranışları ile desteklenen Osmanlı ekonomisi, bütün bu değişikliklere önceleri direnmiş,avrupa ham madde isteği arttıkça fiyatları yükseltmiş, Tahıl,yün,bakır ve değerli madenler Avrupa ya göre düşük fiyatta olduğundan Osmanlıdan Avrupa ya akmıştır.rekabet edilemeyince hammadde girişi azalmış, üretim düşmüştür.stratejik malların ihracının yasaklanması sadece rüşveti artırmıştır.i) DEREBEYLİKLERİN OLUŞUMU:Barutun icadı,piyadenin silah ve top kullanabilmesi ateşli silah kullanmakta zorlanan sipahinin değerini kaybettirdi.diğer taraftan enflasyonun artışı sipahileri tımarları besleyemez ve silahları satın alamaz duruma getirdi.büyük toprak sahipleri askeri yükümlülükleri bir tarafa bırakarak karlı yatırım durumuna gelen topraklarını genişletme yoluna gittiler.mültezimler kırsal ağa sınıfını oluşturdu.buralara kölelerini
veya aylıkçı çiftçilerini yerleştirdiler.artık yok olan Avrupa derebeylikleri Osmanlı topraklarında gelişiyordu J).ORDUNUN YAPISAL DEĞİŞİMLERİ:Tımar sistemindeki bozukluklar, yerel güvenliğin sağlanamaması olduğu kadar,; ordunun eğitimli asker sağlama düzenini de bozdu.bu durumu dengeleyebilmek için yeniçeri sayısı artırıldı.orduya ödenen ulufenin artması ekonomiyi iyice bozdu.verginin yeterince toplanamaması da buna eklenince,.bir taraftan ödenemeyen ulufeler yeniçeri isyanlarına neden olurken, diğer taratan küskün sipahilerin celali isyanlarına katılmaları ve onları zaman zaman yönetmeleri güvenliğin zaafa uğramasına neden oldu.ulufelerini alamayan yeniçeriler İstanbul da ki ekonomik faaliyetlere katılarak ek gelir sağlama yolunu seçti.uygunsuz davranışları, toplumun ve devletin düzenini olumsuz yönde etkiledi.öyle ki bu durum vezir ve sadrazamların daha sonra hükümdarların değiştirilmesi hatta öldürülmesi ile sonuçlandı. k)padişahlar : ya çocuk denecek yaşta yönetime getiriliyor veya ruh beden sağlığı yerinde olmayan kimselere yönetim teslim ediliyordu.önceleri eyaletlerde şehzadelik yaparak yetişen hükümdarlar haremde annelerinin veya haremin diğer unsurlarının eğitimleri ile olgunlaşıyorlardı. SONUÇ OLARAK: Osmanlı devleti kuruluşunu takip eden yıllarda hızla büyümesi kurumlarındaki değişiklik ve gelişme nedeni ile. altın çağına erişince vergi,yönetim, askeri düzen, ve ekonomi alanında yeni düzenlemeler gereksinmesi ortaya çıkmış ancak önlem alınamadığı hatta herhengi bir plan dahi düşünülemediği için olduğu gibi kadere bırakılmıştır.. 16 yy da Avrupa da büyük değişimler olmuş deniz ticareti Akdeniz den Atlantik okyanusuna yönelmiştir.osmanlı insan sayısı hızla artmış, Amerikan gümüşü yakın doğu pazarına girmiştir.bu hususlar enflasyonist etkiyi artırırken Avrupa da ve imparatorluk da artan buğday fiyatları osmanlı buğdayının çoğu kaçak olarak, Avrupa ya yönelmesine neden olmuştur..16.yy da devlet tarım ticaretinde denetimi kurdu. Sonraki dönemde sipahilerin değer kaybetmesiyle bozulan tımar sistemi tarımda Tımar sisteminden iltizama yönelişe kaymasıyla devleti denetim yapamaz hale getirdi.17.yy dan itibaren şehirlerdeki küçük sanayi üretimi üzerinde devlet denetimi kaybetti.loncalar etkisiz hale geldi. Devlet vergi toplamayı dahi başaramıyordu.köylü şehirlere taşındı savaşlarda şehirlerin
yıkılmasıyla pazarlar etkisini kaybetti17.yy dan itibaren üstün teknoloji ile donatılmış Avrupa orduları Osmanlı orduları karşısında başarılı olmaya başladı.merkezi hükümet yerel yönetimlerden paralı asker beslemelerini ve bunları ateşli silahlarla donatılmasını istedi Yeniçeri sayısı 13000 den 38000 çıkarıldı.paralı eyalet askerleri savaştan sonrada birliklerinde kalarak kim para öderse onun emrinde çalıştılar. İşsiz kaldıklarında da sekban denilen guruplar oluşturarak eşkiyalık yaptılar, Ayanları merkezi hükümete karşı baskı olarak kullanıldılar.selim II döneminden itibaren yeniçeri ordusu bozulmaya başladı yeni alınan askerlerin askerlikle ilgisi yoktu devlet bunların paralarını vermekte zorlanınca geçimlerini sağlamak için esnaflık yapmaya başladılar Loncalara girdiler.devletin üretim yönetim ve baskı araçları üzerindeki denetimi zayıflayınca ticaret ve yatırımlar serbestleşti Tüccarlar ve mültezimler vergileri kendi ellerinde tutmaya başladılar.1780 den itibaren dış borçlanma önerileri getirildi. kabul görmedi ve paranın değeri düşürüldü kendiliğinden oluşan paranın değer kaybetmesi ihraç fiyatlarını düşürerek ihracatı kolaylaştırdı. Ancak borçların ödenmesi zorlaştı.madeni para gramajındaki farklılıklar tüccarları kıymetli madenlere yöneltti veya yurt dışında hesap açmaya başladılar. L) AZINLIKLAR in EKONOMİDEKİ ETKİLERİ: Rumlar kilisenin İstanbul da edindiği gücün etkisiyle tüm ticari merkezlere yayılıp dış ticareti ellerine aldılar..yahudiler in Avrupa ya ve batı Anadolu ya göç etmeleri Rumların Balkanlarda daha etkili hale gelmelerine neden oldu.balkanlarda azalan Türk, Ermeni, Yahudi nüfusunun yerini Rumlar,Arnavutlar ve Sırplar aldı.osmanlının doğu eyaletlerinin Asya pazarı ile ilişkisi Arap ve ermeni tüccarlar,batı eyaletlerinde Rum, ermeni ve Yahudilerce sağlanmaya başladı.patrik ve galata bankerleri katkısı ile Rumlar batı ticaretine hakim oldu. Akdeniz ticaretini de ellerine aldılar.denizciliği ve Adriyatik sahilindeki gemi yapım sanayisini geliştirdiler.ortodoksların koruyuculuğunu üstlenen Rusya. gemisi olmadiğı için deniz ticaretini Rumlara kaptırdı. Karadeniz ve Tuna uluslararası denizciliğe açıldı, İstanbul un fethinin hemen ardından Padişah Mehmet II Ceneviz ve Venediklilerin önceden sahip oldukları Kapitilasyon sayılabilecek iskan ve ticaret olanaklarını yeniledi.yerli Rum halkının büyük bir kısmını Edirne,Bursa,Filippe ve Gelibolu ya aktardı.yahudi ve diğer etnik gurupların yerlerini değiştirmedi onlara ev iş ve geçici vergi muafiyeti sağladı.mora İzmir ve Trabzon Rumlarından Selanik
Yahudilerinden ve Anadolu Türklerinden bir kısmını İstanbul a yerleştirdi.daha sonra zanaat ve ticaretin çeşidine göre İstanbul a gelecekler belirlendi.ekonomik bilgili yabancıların sayısı ispanyadan gelen Yahudiler İtalya orta Avrupa ve Ukranya dan ve Polonya dan gelen Yahudilerle güçlendirilmiştir.yaptıkları iş gurubuna göre Yahudiler porselen marakon saten, mücevher, inci ticareti,rumlar mücevher kürk denizcilikle ilgili işler, esnaflık, gemi inşa ve onarım,i donatım, tekne yönetimi, tercümanlık işlerinde, Ermeniler ipek ticaretinde uzmanlaşmışlardı.türkler ticaretten genel olarak hoşlanmamışlardır.bu nedenle limanlarda yabancı ticareti gelişirken Rum Ermeni, Yahudi aracılar fazlalaştı.yahudiler mali işlerin yönetimini ellerinde bulundurdular, nakit sıkıntısı halinde yüksek faiz ile para sağladılar.venedikliler İngiliz ve Fransız gemileri kullanmış Yahudiler Fransız tüccar adına ticaret yapmıştır.xvii yy da İstanbul Yahudilerinin akrabalarının ve temsilciliklerinin bulunduğu Livorno limani İngiliz ve Hollandalı tüccarlar yardımı ile Osmanlı ile Batı arasında ticaret merkezi haline getirilmiştir.rumlar iç pazarda iyi bir konuma sahip olduklarından batılılar hesabına eyaletlerde alım satım yapmakta Karadeniz kıyılarından elde edilen her türlü malı onlar adına hatta yasak olan buğdayı bile ihraç edebilmektedir.ermeniler fatihin emri ile Tokat ve Sıvas dan İstanbul a getirilmişler, sayıları artınca ıv Murat zamanında Kayseri ve yakın kent ve köylerden gelenler geri gönderilmişlerdir.onlar daha çok Erzurum ve doğu Anadolu dan İRAN a yönelik transit ticaret yaptıkları için bu güzergaha yerleşmişlerdir.sarraf ve Bankerler arasında Ermeniler önemli konuma gelmişlerdir.ukranya buğdayı Anadolu kıyı kerestesi ve Doğu Anadolu ve İran ürünlerine ulaşabilmek için Karadenize çıkış hakkı önemliydi.türkiyede KENTSEL BURJUVAZİ islama yabancıdır Ragüzalılar, Ermeniler Yahudiler,Rumlar ve batılılar Galata ve adalarda yaşamaya devam etmişlerdir. Sadece yönetici olan Burjuvalar arasında Türkler bulunmaktadır.büyük memurlar, ordu, donanma kumandanları, dinsel makam sahipleri, önemli saray kişileri büyük gelirleri yanında meşru ve gayrım meşru ek gelirlere sahip olduklarından Muhteşem konaklarda yaşamakta yerel ve ithal mallar tüketicisidir. Orta yönetsel Burjuvalar,Tercümanlar, saray cerrahları ve tabipleri Yahudiler, gümrüklerde çalışan Türkler oluşturmaktadır.venedikliler XVI yy ortasında Akdeniz de üstün konumda iken asrın sonlarında İngiliz ve Fransızların zor kullanarak gelmesiyle gerilemişlerdir.venedik Cumhuriyeti diplomat ve elçilik
görevlileri ile Haber alma işlevini yaparken Rumlar ve Yahudiler dil okullarında yetişmiş Tercümanları ile ajanlık görevi yapmışlardır 2).SURİYE VE MISIRIN FETİHLERİ, bazı Tarihcilere göre İstanbul un fethinden daha önemli görülür. Büyük mülkiyet sahibi Memluklular iktidarı tekrar ellerine almışlardır.krallığı yöneten 24 beyi yerlerinde bırakırken onların oteriteleri genel vali olarak atanan paşa ile dengelenmiştir.başlangıçta ki düşük vergi zamanla artmış Habeşistan ve sudandan gelen Afrika altın trafiğine daha sonra baharat trafiği katılmıştır.aynı zamanda bu bölgenin İstanbul ile buğday pirinç bakla üretim ve sağlanmasına aracılık etmişlerdir.misir Türk evriminde yozlaştırıcı unsur olmuştur.görevlerin satılma uygulanması Mısırdan Osmanlı uç noktalarına kadar yayılmıştır. 3)OSMANLIDA DEVLETİ YÖNETENLERİN ÇOĞUNLUĞU HIRISTİYAN veya YAHUDİ KÖKENLİLERDİR:Gelzere göre 1453-1623 arasında görev yapmış 48 vezir-i azamdan beşi Türk asıllı biri Çerkez on tanesinin kökeni bilinmemektedir.devşirme Hırıstiyan olan 30 adedinin 6 sı Rum on biri Arnavut veya Sırp, biri italyan biri ermeni bir tanesi de Gürcü dür.bu bakımdan imparatorluk bir Moğol-Türk devlet yapısından çok Bizans yapısı taşımaktadır.xvi yy da imparatorlukta aşırı bir memur artışına şahit olunmuştur 1534 yılında Avrupa Osmanlısında bir beylerbeyi otuz sancak; Asya da ise 6 beylerbeyi ve 63 sancak yer almaktadır.1574 de 20 vilayet 3 Avrupa (Sofya temeşvar, buda),13 Asya( önce 3 Kahire Trablus Cezayir daha sonra Tunusun katılımı ile) 4 Afrika.III Murat döneminde bu rakam 40 a yükselmiştir.ünvanlar a karşı duyulan arzu subaşı sancakbeyi, olmayı sancakbeyi ise beylerbeyi olmayı beklemektedir.1566 da sarayda lüks, görülmemiş boyutlara ulaşmıştır.tarihci Albert LYBYER e göre Osmanlı yönetimi her şeyden evvel bir ORDU dur.bütün yönetici kurumlar ordu gibi örgütlenmiş sultanın gücü kendisine sadakat la bağlı disiplinli ve profesyonel askeri güce dayanmaktadır. 4)OSMANLI ORDUSUNDAKİ OLUMSUZ GELİŞİMLERİN ETKİLERİ : Ordu 3 önemli bölümden oluşuyordu 1)Kapıkulu ORDUSU(Yeniçeriler), 2)Eyalet ordusu, 3) yedek ordular KAPIKULU ordusunun tamamı gayri müslimler den oluşuyordu.bir bölümü savaşlarda