Irkların Sınıflandırılması Gelişmişlik düzeyine göre İlkel yerli ırk Islah edilmiş yerli (geçit) ırk Kültür ırkları Verim yönlerine göre Tek verim yönlü ırklar Kombine verimli ırklar
İlkel yerli ırk; Genellikle doğal seleksiyonla meydana gelmiş, bulundukları çevre koşullarına uymuş düşük verimli ırklardır. Sığır ırklarından Yerlikara ve Boz ırk; koyun ırklarından ise Dağlıç ve Karayaka örnek verilebilir.
Yerli kara
Karayaka
Islah edilmiş yerli ırklar; Yerli ırkların bakım ve beslenme koşullarının iyileştirilmesi ile bu ırkların verimleri ve vücut yapılarını seleksiyonla geliştirerek, kültür ırkı ile yerli ırk arasına getirmekle mümkün olur. Yerli ırka verimli bir ırktan kan katılması ile elde edilen melez hayvanlar belli amaçla seleksiyona tabi tutulduğunda da ıslah edilmiş ırk elde edilir. Fakat bu uygulamada yerli ırkın görünüşünün değişmemesine dikkat edilmelidir. Bu grup ırklara Doğu Avrupa daki kırmızı sığır ırkları ve İsrail deki İvesi koyunları örnek verilebilir.
İvesi
Kültür ırkları Çeşitli bölgelerdeki yerli ırkların kendi içlerinde saf yetiştirilmeleri ve seleksiyona tabi tutulmaları Yerli ırkların daha verimli başka ırklarla melezlenmeleri ve seleksiyon uygulanması sonucu elde edilmiş ırklardır. Kültür ırkları diğer gruptaki ırklara göre daha verimli olmakla birlikte bakım-beslenme koşulları ile hastalıklara daha duyarlıdırlar.
Bu gruptakilere örnek olarak; Sığır ırklarından Holştayn Jersey Simmental Koyun ırklarından Doğu Frizya Alman Merinosları Keçi ırklarından Saanen At ırklarından Safkan İngiliz Haflinger
Holştayn
Jersey
Simmental
Doğu Frizya
Alman Et Merinosu
Saanen
Haflinger
Tek verim yönlü ırklar; Belli bir verim özelliği bakımından çok gelişmiş olup diğer verimler açısından ise orta seviyenin altında olan ırklardır. Örneğin Jersey sığır ırkı tek verim yönlü olup süt verimi yönünden gelişmiş bir ırktır. Bu ırkta etçi özellik ikinci derecede önemlidir.
Irkların Sınıflandırılması Verim yönlerine göre Tek verim yönlü ırklar Kombine verimli ırklar
Tek verim yönlü Sütçü ırklar Jersey, Guernsey ve Ayrshire Doğu Frizya(koyun) Saanen(keçi) Et yönünden Hereford, Aberden Angus Southdown, Suffolk ve Oxford(koyun) Yapağı ve tiftik Ankara keçisi Avustralya merinosu(koyun)
SÜTÇÜ Jersey
Saanen
Hereford Et yönlü olanlar
Angus
Southdown
Suffolk
Ankara keçisi
Kombine verim yönlü İki veya daha fazla verim yönünden gelişmiş ırklara kombine verimli denir. İki veya üç verimin eşit değerde değildir. Bu ırklar birden fazla verim yönünden geliştirildiklerinden tek verim yönlü ırklar kadar gelişmemiştir. Değişik bakım-besleme koşullarına ve iklim farklılıklarına tek verim yönlü olanlara göre daha iyi uyum sağlarlar. Konstitüsyonları daha sağlamdır.
Kombine verimli sığır ırkları Simmental (et-süt)
Holştayn (süt-et)
Kombine verimli koyun ırkları İle de France (et-yapağı)
Targhee (et-yapağı)
Eşeysel Olgunluk Yaşı Üreme organlarının gelişmesi sonucu genç erkeklerin canlı spermatozoid ve genç dişilerin olgunlaşmamış yumurta meydana getirmelerini ve çiftleşme isteği göstermelerini belirtmek için kullanılan bir terimdir. Eşeysel olgunluk yaşı türe, ırka, cinsiyete ve bakım ve beslenme koşullarına bağlı olarak değişir.
Tablo-1: Bazı çiftlik hayvanlarında eşeysel olgunluk yaşı Tür Eşeysel olgunluk yaşı(ay) Tavuk 3-5 Keçi 4-6 Domuz 5-6 Koyun 5-7 Sığır 8-12 At 12-15
Erken yaşta eşeysel olgunluğa erişen hayvanlar üreme ve gebe kalma yeteneğini kazanmalarına rağmen bu yaşlarda damızlıkta kullanılmazlar. Dişi hayvanın gerek gebelik aşamasında ve gerekse de doğum sonrası yavruyu emzirmesi annenin vücut yapısını, verimini ve konstitusyonunu olumsuz etkiler. Erkekler ise aşırıya kaçılmadığı sürece damızlıkta kullanılabilirler.
Damızlıkta İlk Kullanma Yaşı Hayvanların gelişmelerinde, hayat boyu verimliliklerinde ve konstitusyonlarında önemli bir gerilemeye yol açmadan üremede kullanılabilecekleri en erken yaşa damızlıkta ilk kullanma yaşı denir. Pratikte ırka özgü ergin canlı ağırlıklarının %70-75 ine ulaşan hayvanlar damızlıkta kullanılabilirler. Hayvanların damızlıkta kullanma yaşının geciktirilmesi işletmenin verimliliği açısından sakıncalıdır.
Tablo-2. Bazı çiftlik hayvanlarının ilk damızlıkta kullanılma yaşları Tür Erkek Dişi At (soğuk kanlı) 2-3 yaş 2-3 At (sıcak kanlı) 3-4 yaş 3-4 Koyun (erken gelişen) 7-18 ay 7-18 ay Koyun (geç gelişen) 16-20 ay 16-20 ay Keçi (süt tipi) 7-8 ay 7-8 ay Ankara keçisi 16-20 ay 16-20 ay Sığır (erken gelişen) 12-18 ay 15-18 ay Sığır (geç gelişen) 18-24 ay 24-30 ay Domuz 5-6 ay 7-8 ay
Damızlıkta Çıkarılma Yaşı Fazla yaşlılık sonucu fizyolojik faaliyetlerin yavaşlaması, dişlerin dökülmesi veya diş yapısının bozulması hemen hemen tüm verimlerde ve üremede önemli gerilemelere sebep olur. Bu nedenlerden dolayı belirli yaşlara gelen hayvanların verimlerinin düşmesinden dolayı damızlıktan çıkarılmaları gereklidir. Erkeklerin uzun süre damızlıkta kullanılmaları jenerasyon sürelerini uzatarak seleksiyonla elde edilecek genetik ilerlemeyi yavaşlatır. Bu nedenle damızlık özelliği çok iyi olan dışında diğerlerinin uzun süre kullanılmaması gereklidir.
Tablo-3. Bazı çiftlik hayvanlarının ortalama damızlıkta çıkarılma yaşları Tür Erkek (yıl) Dişi (yıl) At (soğuk kanlı) 14-15 16-17 At (sıcak kanlı) 20-22 18-20 Sığır (erken gelişen) 8-10 13-15 Sığır (geç gelişen) 8-10 12-14 Domuz 5-6 5-6 Koyun 7-8 7-8 Keçi (süt tipi) 8-9 8-9
Eşeysel Faaliyetler Erkeklerde eşeysel faaliyetler Çeşitli türden çiftlik hayvanlarının erkekleri yılın her mevsiminde ve zamanında eşeysel faaliyetler gösterebilirler. Üreme organları olgunlaşmış ve normal fizyolojik durumda olan erkekler dişiyi; görme, işitme ve koku alma duyularıyla hissettiklerinde çiftleşme isteği duyarlar.
Dişilerdeki Eşeysel Faaliyetler Dişilerde üreme siklusu ritmik olup bu sikluslar türden türe farklılık göstermesine karşın her tür içerisinde belli bir düzen içinde yer alır. Memeli hayvanların çoğunda dişiler ergenlik çağından itibaren belli zamanlarda çiftleşme isteği gösterirler ve erkeği kabul ederler. Çiftlik hayvanlarında bu süre her defasında 1-7 gün arasında değişir. Bu süreye östrus veya kızgınlık periyodu denir. Birbirini izleyen iki östrus periyodu arasındaki süreye ise östrus siklusu denir. Primatlarda bu süreye ise menstruasyon siklusu denir.
Hayvanlar östrus göstermelerine göre; Monostrik ( yılda yalnız bir kez östrus gösteren) Poliöstrik (yılda birden fazla östrus gösterenler) Ayrıca koyunlarda olduğu yılın belli mevsimlerinde östrus gösterenlere mevsimsel östrus, ineklerde olduğu yıl boyunca östrus gösterenlere ise devamlı üreyen (mevsimsel olmayan) hayvanlar şeklinde de gruplandırılır.
Tablo 1. Bazı türlerde normal çiftleşme zamanı Tür Koyun Keçi İnek Manda Kısrak Domuz Normal sıfat zamanı Mev.bağlı.polios. (haziran - kasım) Mev.bağlı.polios.(eylül aralık) Yıl boyu östrik Yıl boyu östrik Yıl boyu östrik Nisan-haziran İlk ve sonbahar