KIRGIZİSTAN DA DEĞİŞİM SÜRECİNDE ORTAYA ÇIKAN SİYASAL HAREKETLER 1989-2008 Fahri TÜRK Özet / Abstract Değişim sürecinde Kırgızistan da birçok siyasal parti ve Sivil Toplum Kuruluşu (STK) ortaya çıkmıştır. Ancak zamanla anayasal ve siyasal sitemde yapılan değişiklikler partilerin siyasal yaşama katılımını olumsuz yönde etkilemiştir. Kırgızistan da kurulan siyasal partiler esas itibarıyla iki kategori halinde ele alınabilir: Birinci kategoride, Asaba, Ata-Meken (Anavatan), Erkin Kırgızistan, Sosyal Demokratlar ve Komünistler yer almaktadır. Bunlardan başka bu grup içinde bir de çeşitli meslek gruplarının çıkarlarını gözetmek amacıyla kurulmuş Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi ve Kırgızistan Çiftçi Partisi gibi siyasal partiler mevcuttur. İkinci kategoride ise Aşar Derneği gibi partiler üstü kurum ve kuruluşlar bulunmaktadır. Bunların dışında bir de Kırgızistan da yaşayan azınlıklar tarafından kurulan kültür ve yardımlaşma dernekleri mevcuttur. Ahıska Türkleri tarafından kurulan Türk Ata Kültür Merkezi ve Slavlar tarafından kurulan Slav Diaspora Birliği bunlardan sadece ikisidir. Kırgızistan da siyasal parti yelpazesinde bunlardan başka bir de Alaş, Türkistan Partisi ve Hib-ut Tahrir gibi sınır aşan radikal İslamcı-Türkçü partiler faaliyette bulunmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Kırgızistan da Siyasal Sistem, Milli Partiler (Asaba, Ata-Meken ), Partiler üstü Siyasal Hareketler (Aşar Derneği), Azınlık Kültür Merkezleri (Türk Ata Kültür Merkezi), Sınır aşan Radikal İslamcı-Türkçü Partiler (Alaş, Türkistan Partisi) THE POLITICAL MOVEMENTS OF KYRGYZSTAN IN THE PERIOD OF TRANSFORMATION PROCESS (1989-2008) In Kyrgyzstan it has emerged many political parties and Non-Governmental Organizations (NGO s) in the period of transformation process. The changes in the constitution had a negative impact on participating of political parties in the political decision-making mechanism. In the transformation process in Kyrgyzstan founded parties can be divided into two main categories. In the first category there are parties such as Asaba, Ata-Meken, Erkin Kyrgyzstan, the Social Democrats and the Communists. Kyrgyzstan Peasant Party, which belongs to the first category, represents the interest of Kyrgyz peasants. In the second category there are meta-party organizations such as Ashar. Türk Ata (Turks) and Slavic Diaspora (Russians) are the two cultural societies founded by the minorities, who live in Kyrgyzstan. In the spectrum of political parties there are another type of parties like Alash, Turkestan Party and Hizb-ut Tahrir that operated in the transnational level. Key Words: Political System of Kyrgyzstan, National Parties (Asaba, Ata-Meken), Meta-party Organizations (Ashar), Cultural Centrums of Minorities (Türk Ata and Slavic Diaspora), Transnational Radical İslamic Turkic Parties (Alash, Turkestan Party and Hizb-ut Tahrir) Giriş Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nde (SSCB) 1985 lerden sonra uygulanmaya başlanan Glasnost ve Perestroyka politikalarının etkisiyle tıpkı diğer Orta Asya ülkelerinde olduğu gibi Kırgızistan da da birçok siyasal parti ve sivil toplum kuruluşu (STK) ortaya çıkmaya başlamıştır. Kırgızistan da 1991 ila 1996 arasında 800 den fazla STK ortaya çıkmıştır. Ancak bu STK lar hükümetle işbirliğine gidemedikleri için toplumsal hayattaki etkileri sınırlı kalmıştır (Bk. Kasybekov, 1999:71) Bu örgütler bir bakıma söz konusu ülke entelektüelleri tarafından kurulmuş Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü.
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 siyasal tartışma kulüpleri şeklinde işlev görmeye başlamıştır. Örneğin 17 Ağustos 1988 tarihinde çevreci gençler ve emekliler tarafından kurulan Ekoloji adlı STK bunlardan sadece bir tanesidir. Bu süreçte Kırgızistan da birçok siyasal parti kurulmuştur. Bu partiler esas itibarıyla iki kategori halinde ele alınabilir: Birinci kategoride, Asaba, Ata- Meken (Anavatan), Erkin Kırgızistan, Sosyal Demokratlar ve Komünistler yer almaktadır. Bunlardan başka bu grup içinde bir de çeşitli meslek gruplarının çıkarlarını gözetmek amacıyla kurulmuş Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi ve Kırgızistan Çiftçi Partisi gibi siyasal partiler mevcuttur. İkinci kategoride ise partiler üstü kurum ve kuruluşlar bulunmaktadır. Buna bir örnek verilecek olursa Aşar Derneği 1980 lerin sonunda Bişkek ve çevresindeki konut sorunu ile mücadele için kurulmuştur. Bu derneğin karşılığı olarak Oş şehrinde ise Oş Oymağı adı verilen başka bir dernek kurulmuştur. Bu iki kategori dışında bir de Kırgızistan da yaşayan azınlıklar tarafından kurulan kültür ve yardımlaşma dernekleri mevcuttur. İkinci Dünya Savaşı ndan beri Kırgızistan da yaşayan Ahıska Türkleri 1 tarafından kurulan Türk Ata Kültür Merkezi ve Slavlar tarafından kurulan Slav Diaspora Birliği bu tarz derneklerden sadece ikisidir. Bu çalışmada ilkin Kırgızistan ın anayasal sistemi incelenecektir. Daha sonra bu ülkede muhalefet hareketlerinin gelişimi ve Kasım 2008 de mevcut muhalefet partilerinin durum tespiti yapıldıktan sonra mevcut seçim kanunu çerçevesinde 16 Aralık 2007 seçimleri analiz edilecektir. Bir sonraki adımda ise kısaca Kırgızistan da siyasal partiler yelpazesi kısaca tanıtıldıktan sonra ayrıntılı olarak değişim sürecinde ortaya çıkan siyasal partiler analiz edilecektir. Son olarak Kırgızistan da siyasal parti yelpazesinde yer alan Alaş, Türkistan 2 Partisi ve Hizb-ut Tahrir gibi sınır aşan partiler analiz edilecektir. 1 Stalin tarafından İkinci Dünya Savaşı sürerken (1944) Batı literatüründe Mesket Türkleri olarak tanınan 130.000 Ahıska Türk ü Gürcistan ın güneyindeki anayurtlarından Orta Asya ve Sibirya nın çeşitli yerlerine sürülmüşlerdir. Bu sürgün esnasında 30.000 civarında Ahıska Türk ü yollarda açlık ve çeşitli hastalıklardan ölmüştür. Gürcistan 1999 yılında Avrupa Konseyi ne üye olduktan sonra Ahıskalıların evlerine dönmelerinin yolu açılmıştır. Türkiye, 1 Mart 2009 tarihinde yürürlüğe giren bir kanunla dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan 60.000 Ahıska Türk üne Türk vatandaşlığına geçme hakkı tanımıştır. Türk vatandaşlığına geçmek isteyen Ahıskalılar bu yasa uyarınca 1 Haziran 2009 tarihine kadar müracaat etmeleri halinde Türk vatandaşlığına kabul edilebileceklerdir. (Bkz., Yazar,İsa, Ahıskalılar vatandaş oldu; nüfusumuz 60 bin arttı, Zaman 11.03.2009, s. 3.) 2 Türkistan kelimesi Güney Kazakistan da bulunan Türkistan (Yesi) şehrinin adından gelmektedir. Türkistan kavramı 1867 den itibaren Rusya nın Orta Asya da ele geçirdiği toprakları ifade etmek için kullanılmaya başlamıştır. Aynı kavrama 1885 yılından sonra da Hazar Denizi ile Tanrı Dağları arasındaki bölgeyi tanımlayıcı bir anlam yüklenmiştir. Doğu ve Batı Türkistan ayrımını ilk kez ünlü Çek coğrafyacı Fritz Machatschek yapmıştır. Bu kavramlardan ilki Sincan Uygur Bölgesi ni ikincisi ise Rusya Türkistan ını belirtmek için kullanılmıştır. Bu ayrım 19. yüzyılda İngiliz araştırmacılarına kadar geri gitmektedir. 19. yüzyıldan önceleri ise Türkistan, merkezi Buhara olan Büyük Buhara ve merkezi Kaşgar olan Küçük Buhara olarak adlandırılmaktaydı. Doğal olarak bu ayrım o zamanın güç dengesini yansıtmaktaydı. Rus Harbiye Nazırı Suchosanet 1857 de yaptığı yazışmalarda dahi Kaşgar ı Türkistan ve buranın Müslüman ahalisini de Türkistanlılar olarak nitelendirmiştir. Fakat Machatschek Afganistan ve İran Türkistan ından bahsetmemektedir. Esasında Afganistan ve İran Türkistan ı Rusya ve Çin Türkistan ı ile birlikte jeopolitik anlamda Türkistan ı oluşturmaktadır. Buhara ve Hive hanlıklarının kuruluşundan sonra yani 1500 lü yıllardan itibaren Türkistan kavramı Afganistan ın Herat Bölgesi ni belirtmek için kullanılmaya başlamıştır. Musketov un Türkistan kelimesini etnografik düşüncelerle salt coğrafyayı esas alarak Tanrı Dağları, Hazar Havzası, İran Platosu ve Buz Denizi arasındaki bölgeyi kapsayacak şekilde kullanması literatürde pek taraftar 96
Fahri TÜRK Siyasal Sistem 5 Mayıs 1993 te kabul edilen Kırgızistan Anayasası son olarak 21 Ekim 2007 tarihinde değiştirilmiştir. Kırgızistan Anayasası na göre, bu ülke devlet başkanına geniş yetkiler tanıyan başkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Kırgızistan da Şubat 1996, Ekim 1998 ve Şubat 2003 te yapılan anayasa değişiklikleri ile devlet başkanının yetkileri parlamento aleyhine bozulmuştur. Batı Avrupa anayasalarından esinlenerek hazırlanan söz konusu Kırgızistan Anayasası güçler ayrılığı ilkesini öngörmektedir. Bu anayasasının birinci maddesinin birinci fıkrasına göre Kırgızistan bağımsız, üniter, demokratik ve laik bir devlet olarak tarif edilmektedir. (Constitution of The Kyrgyz Republic, 21 Ekim 2007:2) Kırgızistan da devlet başkanı 5 yıl süreyle art arda iki kez seçilebilir. Kırgızistan Anayasası nın 44. maddesi birinci fıkrası gereğince devlet başkanlığı seçimlerine katılacak kişinin yaşının 35 ila 65 arasında olması, devletin resmi diline hâkim olması ve başvuru tarihinde en az 15 yıldan beri Kırgızistan da ikamet ediyor olması gerekmektedir. Devlet başkanlığına en az 50.000 seçmenin imzasını toplayan herkes aday olabilmektedir. Kırgızistan da devlet başkanının yetkileri oldukça geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. 3 Tek kanatlı olan Kırgızistan Cumhuriyeti Parlamentosu na Yorgu Kengeş 4 adı verilmektedir. Kırgızistan Parlamentosu nda 5 yıllığına seçilen 90 milletvekili görev yapmaktadır. Milletvekilliği seçimleri parti listelerine göre nispi temsil sistemi esas alınarak yapılmaktadır. Milletvekili seçilebilmek için 25 yaşını doldurmuş olmak gerekmektedir. Milletvekilliği seçimlerinde oy kullanabilmek için ise 18 yaşını doldurmuş olmak şartı aranmaktadır. Kırgızistan da Seçim Kanunu nda 2007 yılında bulamamıştır. Bolşevikler Türklerin Ülkesi anlamına gelen Türkistan tabirinin yerli halk arasında 1919 da olduğu gibi bölgede muhtariyet düşüncesini canlandırma ihtimalinden korktuklarından Türkistan kelimesini kullanmaktan özellikle kaçınmışlardır. Yani Orta Asya kavramı Türkistan kavramına göre SB nin politik amaçlarına daha uygun düşmüştür. Bartold a göre, Rusya nın Türkistan kelimesini resmi yazışmalarda kullanmaktan özenle kaçınmasının nedeni etnografiktir. Jeopolitik Türkistan kavramı, Afganistan da Hindukuş Dağları nın kuzeyinden Tanrı Dağları na kadar olan bölge ve İskender Dağları ndan Balkaş Gölü ne ve Hazar Denizi nin güneyinden geçerek Gobi Çölü ne kadar olan alanı içine almaktadır. Jeopolitik Türkistan günümüzde aşağıdaki bölgeleri kapsamaktadır: İran Türkistan ı (Gorgan ve Horasan) Afganistan Türkistan ı (Hindukuş Dağları nın kuzeyindeki iller ve Herat Bölgesi), Çin Türkistan ı (Sincan Otonom Bölgesi), Batı Türkistan (Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan) (Bkz. Olzscha, Reiner vd. 1942:8-11). 3 Devlet başkanının yetkileri için bkz. Constitution of The Kyrgyz Republic, 21.10.2007 Madde 46-53, s. 12-15. 4 2007 yılında yapılan anayasa değişikliğine kadar Yorgu Kengeş yasama meclisi ve temsilciler meclisi olarak iki kanattan meydana gelmekteydi. Toplam 35 sandalyeye sahip yasama meclisi bütün halk tarafından seçilmekteydi. Buna karşılık 70 milletvekilinden meydana gelen temsilciler meclisi ise yerel çıkarları temsil etmekteydi. Askar Akayev döneminde yapılan Anayasa değişikliğinde rejim, muhalefetin isteklerini dikkate almadığı gibi, daha önce verilmiş demokratik hakların bazılarını da ellerinden almıştır. Seçim yasasında 2003 yılında yapılan değişiklik taslağı Yorgu Kengeş teki milletvekili sayısını 75 ile sınırlandırmaktaydı. Bu yasa değişikliği, milletvekillerinin seçim bölgelerinde doğrudan seçilmelerini ön görüyordu. Bu değişikliğe göre, parti listelerinden seçilen 15 milletvekilliğinin çıkarılması gerekmekteydi. Bu seçim sistemi değişikliği, Kırgızistan ı klan yapıları temelinde 75 seçim bölgesine ayırıyordu. Lale Devrim in ateşinin tetiklenmesinde seçim sistemindeki bu değişikliğin de etkisi olmuştur (Kunze 2003:55-56). 97
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 yapılan değişiklikle birlikte yüzde 5 lik ülke ve yüzde 0,5 lik bölge barajı uygulamasına geçilmiştir. Kırgızistan 2001 yılında yerel seçimlerin yapıldığı ilk Orta Asya ülkesi olmuştur. Kırgızistan Anayasası nda seçimlerin hür, eşit ve gizli oy, açık tasnif esasına göre yapılacağı garanti altına alınmış olsa da seçimlere sürekli olarak şaibe karıştırılmış ve karıştırılmaktadır. Aksar Akayev in ülkenin kaynaklarını yakın akrabalarına ve onların yakınlarına peşkeş çekmesi ve 27 Şubat 2005 te yapılan seçimlere şaibe karıştırması Lale Devrime giden yolu açmıştır. Rejim ve Muhalefet Partileri Kırgızistan 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını kazandıktan sonra A. Akayev devlet başkanlığı koltuğuna inanmış bir demokrat olarak oturmuştur. Bundan dolayı 1990 ların ortasına kadar Kırgızistan Orta Asya nın İsviçre si ve bölgenin demokrasi adası olarak anılmaya başlanmıştır. Ancak Akayev rejimi gittikçe daha otoriter ve baskıcı bir karakter almıştır. Akayev yaptığı reformlarda muhalefetin isteklerine kulak tıkadığı ve kimi zaman muhalefet liderlerini çeşitli yöntemlerle ikna ettiği için ülkesinde sağlam bir siyasal sistemin yerleşmesini engellemiştir. Çünkü bu şekilde Kırgızistan da Batılı anlamda siyasal partilerin kurulması ve gelişmesi mümkün olamamıştır. Kırgızistan da siyasal partiler daha çok bir liderin etrafında toplanmış birkaç yüz taraftardan meydana gelen ve hiçbir siyasal nüfuzu olmayan dernekler niteliğindedir. Bundan dolayı Kırgızistan da 2000 yılında yapılan parlamento seçimlerine katılan 420 adaydan 407 si seçimlere bağımsız olarak girmiştir. Kırgızistan da 2003 yılında hiçbir siyasal partinin görüşü alınmadan yapılan anayasa değişikliğiyle çoğunluk seçim sistemi uygulanmaya başlanmıştır. Parti liderleri seçimlerde adaylarını seçtirebilmek için seçim bölgelerindeki klanlara bağımlı durumda olduklarından siyasal partiler kendilerini programlarından çok söz konusu yörenin çıkar grubu veya klanı ile özdeşleştirmektedir (http://www.igfm.de/kirgisien-vor-und-nachden-praesidentenwahlen.537.0.html, 11.02.2009). Kırgızistan da Ekim 2008 de yapılan yerel seçimler muhalefet partilerinin bu ülkede ne kadar zayıf ve halk nezdinde imajlarının ne kadar kötü olduğunu bütün açıklığı ile ortaya koymuştur. Bakiyev rejimi muhalefetin desteği ile iktidara geldikten sonra muhalefet partilerine baskı yaparak reform sürecini sekteye uğratmıştır. Kırgızistan da 2007 yılının Aralık ayında yapılan parlamento seçimlerinde radikal muhalefet kanatta yer alan Ata-Meken Partisi Yorku Kengeş e giremezken, ılımlı muhalefette yer alan Sosyal Demokratlar 11, Komünistler ise 8 sandalye ile mecliste temsil hakkına sahip olmuşlardır. Akyol Partisi nin parlamentoda sahip olduğu çoğunluk ve Omurbek Tekebayev ve Temir Sarıyev gibi ileri gelen muhalefet liderlerinin elinin kolunun bağlanması hükümete ülkeyi muhalefetsiz yönetme imkânı vermiştir (Wolters 2008:2). Lale Devrim in üzerinden dört yıl geçmiş olmasına rağmen Kırgızistan da muhalefet halkın gözünde kaybolan kredisini ve güvenilirliğini henüz geri kazanamamıştır. Özellikle yeni anayasanın kabul edilme sürecinde (2006 Aralık) muhalefetin rejime yaranmaya çalışması siyasal partilerin kan kaybetmelerine neden olmuştur. Ishak Masaliyev liderliğindeki Komünistler parlamentoda bir ağırlığa sahip değildir. Bakut Beşimov liderliğindeki Sosyal Demokratlar ise hükümetin enerji sektörünü özelleştirme planları gibi bazı politikalarını eleştirdikleri için şartlı muhalefet 98
Fahri TÜRK olarak kabul edilebilirler. Diğer yandan Sosyal Demokratlar da sistemi tam manasıyla eleştirememektedirler. Bunun nedeni Osmanbek Artukbayev ve Murat Çurayev gibi işadamlarının parlamentoda bulunmasıdır. Yani fraksiyonda hükümete karşı yapılacak esaslı bir eleştirinin söz konusu işadamlarının işlerine zarar vereceği endişesi hâkimdir. Buna karşılık parlamento dışında yer alan muhalefet partileri hükümete karşı eleştirilerini daha yoğun bir şekilde yapmaktadır. Örneğin bazı uzmanlar tarafından gerçek bir muhalefet partisinin son kalıntıları olarak görülen Ata-Meken in lideri Omurbek Tekebayev Bakiyev in önemli bir rakibidir. Ata-Meken son zamanlarda yeni bir anayasa taslağı üzerinde çalışmaktadır. Ata-Meken in en önemli sorunu finansal kaynak sıkıntısı çekmesidir. Parti Aralık 2008 de yapılan seçimler öncesinde Bişkek te bütün adaylarının katıldığı ortak bir miting düzenlemesine rağmen, kırsal bölgelerde etkili bir propaganda yaparak adını yeterince duyuramamıştır. Ata-Meken müzminleşmiş finansman sorunu aşabilmek için Almasbek Atambayev in öncülüğündeki Sosyal Demokratlar ile işbirliği yapmaya başlamıştır. Kırgızistan da siyasal partiler ile STK lar arasındaki işbirliği de eskisi gibi değildir. Muhalefet partilerinin ve STK ların siyasal faaliyetlerini kısıtlayan bir diğer faktör ise yürüyüş ve toplantı kanunun daha da kötüleşmesidir (Wolters 2008: 3-4). Ancak Erkin Bulakbayev in Yeşiller Partisi ve Temir Sarıyev in Beyaz Şahin adlı liberal partisi Sosyalistlerin sahip olduğu prestije sahip değildir. Tablo 1: Kırgızistan da Önde Gelen Siyasal Partiler (Kasım 2008), Kaynak: Wolters, Alexander, Auf der Suche nach der Tulpenrevolution. Kirgistan im Herbst 2008, in: Zentralasien-analysen, Nr. 11, s. 8, 2008, http://www. laender-analysen.de/zentralasien, 11.02.2009. Kırgızistan da Önde Gelen Siyasal Partiler (Kasım 2008) Parti İsmi Kuruluş Birleşmeler/İsim Önemli Yelpaze Yılı Değişiklikleri Liderler Parlamentoda Temsil Edilen Partiler Halkpartisi (Akyol) 15 Ekim 2007 Populist Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi Kırgızistan Komünist 25 Eylül 1993 Ağustos 1992 Atayurt, Liberal İlerici Parti Birleşik Kırgızistan, Cumhuriyetçi İş ve Birlik Partisi Ülkem, El Geleceği, Yurtsever Parti Kırgızistan Birliği ----------------------------------- Kırgızistan Komünist Partisi (SSCB) Kurmanbek Bakiyev, Aytıbay Tagayev, Çolpan Bayekova, Elmira İbrahimova Bakıtbek Beşimov, Osmanbek Artukbayev Sosyal Politika Absamat Masaliyev --------------------------- Partisi Parlamento Dışındaki Siyasal Partiler Ata- 9 Ekim Erkin Kırgızistan (Hür Omurbek Liberal Sol, Sosyalist 99
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 Meken Sosyalist Parti Asaba (Bayrak) Beyaz Şahin Ar- Namus Kırgızistan Yeşiller Partisi Yeni Kırgızistan 1992 Kırgızistan (sol kanadı), daha sonra diğer partilerle birleşme, son parlamento seçimlerinde liberal parti ile seçim ittifakı 26 Nisan 1990 10 Nisan 2007 9 Temmuz 1999 18 Haziran 2004 14 Ekim 1994 SSCB döneminde kurulmuştur. O günden bugüne muhalefet partisidir. Demokratik Güçler Birliği adlı liberal blokun devamı ----------------------------------- ----------------------------------- Tarım İşçileri Partisi Tekebayev, Duyşon Çotonov Asımbek Beknazarov Temir Sarıyev Felix Kulov Emil Aliyev Erkin Bulekbayev Usen Sudukov, İsmail İshakov Milliyetçi-Populist Liberal İktisat Sosyal Politika Liberal Sol, Çevreci --------------------------- Kırgızistan da iki tane komünist parti vardır. Bunlardan ilki Kırgızistan Komünist Partisi, ikincisi ise 1999 da kurulan ve liderliğini Klara Hacıbekova nın yaptığı Kırgız Komünist Partisi dir. Bu parti parlamento dışında muhalefet yapmaktadır. Kırgızistan Komünist Partisi 16 Aralık 2007 seçimlerinde 8 milletvekilliği kazanmıştır. Kırgızistan da siyasal parti yelpazesi çok parçalı bir yapıdadır. 1993 te yayınlanan Kırgızistan kroniklerinde yer alan bilgiye göre, ülkede resmen kayıtlı 7 parti ve 258 adet dernek ve STK bulunmaktadır (İncioğlu 1994:128). Nisan 2008 itibarıyla 106 tane siyasal parti bulunan Kırgızistan da (http://www.kas.de/wf/doc/kas_13584-544-1-30 pdf, 11.02.2009) aynı yılın kasım ayında yapılan Yorku Kengeş seçimlerinde parlamentoya sadece üç parti girmiştir. (Bk. Tablo 1) Parlamento dışındaki siyasal partiler arasında en etkilisi 9 Ekim 1992 tarihinde kurulmuş olan Ata-Meken Partisi dir. Bu parti haricinde seçime katılan Asaba, Beyaz Şahin, Ar-Namus, Kırgızistan Yeşiller Partisi ve Yeni Kırgızistan gibi partiler bulunmaktadır (Bk. Tablo 1). Siyasal partiler yelpazesinin çeşitliliğinden dolayı partilerin hedefleri ve istekleri arasında da önemli farklılıklar mevcuttur. Özellikle Ata-Meken ve Ar-Namus partileri siyasal sistemin daha şeffaf ve açık bir hale getirilmesinden yana tavır almışlardır. Ata-Meken hükümet ile diyalogu savunurken, Ar-Namus Partisi nin başkanı Emil Aliyev hükümete karşı radikal muhalefetin yapılması gerektiğine inanmaktadır. Yukarıda sözü edilen bu iki partinin Kırgızistan genelinde teşkilatlanma oranları istenen düzeyde değildir. Muhalefet partileri içinde en iyi teşkilata sahip olan parti Kırgızistan Komünist Partisi dir. Bu parti ülkenin içinde bulunduğu bozuk ekonomik durumdan yararlanarak ve eskiye özlemi körükleyerek kendisine taraftar bulabilmektedir (İncioğlu 1994:128). 100
Fahri TÜRK Tablo 2: Kırgızistan da 16 Aralık 2007 de Yapılan Seçim Sonuçları (Kaynak: Zentralasien- Analysen, Nr. 1 2008, s. 15). Kırgızistan da 16 Aralık 2007 Seçim Sonuçları Partiler Oy Oranları (%) Milletvekili Sayısı Akyol 46,99 71 Ata-Meken 8,29 --- Kırgızistan Komünist 5,12 8 Partisi Kırgızistan Sosyal Demokratik Partisi 5,05 11 16 Aralık 2007 tarihinde yapılan parlamento seçimlerinde oyların yüzde 46 99 unu alan Akyol Partisi 71, yüzde 5,05 ini alan Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi 11 ve yüzde 5,12 sini alan Kırgızistan Komünist Partisi 8 milletvekili çıkarmıştır (Bk. Tablo 2). Kırgızistan da milletvekilleri ilk kez bu seçimlerde parti listelerinden ve nispi temsil sistemine göre seçilmişlerdir. Ekim 2007 de kabul edilen yeni seçim kanununa göre, yüzde 5 lik bir ülke barajı getirilmiştir. Yani bir partinin Kırgızistan da parlamentoya girebilmesi için yaklaşık 2,7 milyon seçmenin oylarının yüzde 5 ini alması gerekmektedir. Bunun haricinde birde yüzde 0,5 lik bölge seçim barajı uygulaması vardır. Bölge seçim barajına göre bir parti milletvekili çıkarabilmek için Kırgızistan ın 7 bölgesinin her birinde ve Bişkek ve Oş gibi büyük şehirlerde toplam geçerli oyların en az yüzde 0,5 ini alması gerekmektedir. 16 Aralık 2007 seçimlerinde geçerli oyların yüzde 8,29 unu alan Ata-Meken, Oş ta 0,5 lik bölge barajını geçemediği için parlamentoya hiç bir milletvekili sokamamıştır (Eschment, 2008: s.15-16). Kırgızistan da yürürlükte olan yeni seçim kanununa göre her siyasal parti ülkedeki etnik azınlıkların temsilcilerine seçim listelerinde yüzde 15 oranında yer vermek zorundadır (FAZ, 15.12.2007, s. 6). Siyasal Partiler Kırgızistan da demokratik halk hareketi 1987 yılında Bişkek te 50 Slav entelektüeli tarafından Demos adı verilen siyasal bir tartışma derneğinin kurulmasıyla başlamıştır. Bu gençler hafta bir kez gençlik gazetesi Kırgız Komsomolu nda 5 buluşarak geçmiş ve geleceğin problemlerini tartışmışlardır. Bişkek te 17 Ağustos 1988 tarihinde 5 Komsomol, SSCB Komünist Partisi Gençlik Örgütü nün kısaltmasıdır. Rusça açılımı Kommunitiçeski Soyuz Molodoji (Komünist Gençler Birliği) dir. 29 Ekim 1918 de kurulan Komsomol un o zamanki üye sayısı 22 bin civarındaydı. 1970 ve 1980 li yıllara gelindiğinde Komsomol un üye sayısı yaşları 14 ila 28 arasında olan 40 milyon kişiye çıkmıştı. Komsomol un amacı SSCB gençliğini komünizm idealine bağlı bir şekilde yetiştirmekti. 1920 li yıllarda SSCB de ağır sanayinin kurulmasına önemli bir katkı yapmış olan Komsomol 1937 de de Rus Uzak Doğusu nda Komsomolsk adlı bir şehir kurmuştur. Komsomol 19 Ağustos 1991 tarihinde yasaklanmıştır. 101
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 daha çok bünyesinde çevreci genç ve emeklileri barındıran Ekoloji 6 adlı bağımsız bir STK ortaya çıkmıştır. Kendilerini rejimin koruyucusu addeden Komünistler hemen bu iki örgüte karşı harekete geçerek bu kuruluşların dağılmasına neden olmuşlardır. 11 Temmuz 1989 tarihinde ise Bişkek te Memorial adlı STK nın kuruluşu gerçekleştirilmiştir. Bu derneğin kuruluşu her şeye rağmen engellenememiştir. Çünkü aynı adlı örgüt Gorbaçov döneminde Rusya da da kurulmuş bulunuyordu. Memorial in amacı; Stalin terörüne kurban gitmiş olan kişilerin adlarını listelemek ve bu kişilerin anısına Bişkek in belli bölgelerinde anıtlar dikerek bu kişilerin adlarını ölümsüzleştirmekten ibaretti. Memorial in Kırgızistan sorumluları gazeteci Aleksander Kınyasev ve öğretmen Omurbek Abdurrahmanov idi (Trutanow, 1994:209-10). Kısaca söylemek gerekirse, Kırgızistan da 1980 li yılların sonunda çeşitli toplumsal kuruluşlarla ilişki içinde olan ve daha çok klübe benzeyen birçok yerel örgüt ve grup ortaya çıkmıştır. Bu örgütlerden bazıları; Ekolog, Isık Gölü Kurtarma Komitesi, Gelecek (Arazi İşgalcileri Birliği), Kökcar (Arazi İşgalcileri Birliği), Kırgızeli (Yurtdışındaki Kırgızlarla İşbirliği) ve Memorial adlı STK nın Kırgızistan şubesi olan Hakikat adlı oluşumlardır (Götz, Halbach 1993:147). Kırgızistan da kurulan partileri esas itibarıyla iki gruba ayırabiliriz. Birinci gruba dâhil olan partiler arasında; Ata-Meken (Anavatan) Sosyalist Parti, Asaba (Bayrak), Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi (KDHP), Erkin (Hür) Kırgızistan Demokratik Partisi, Kırgızistan Cumhuriyet Halk Partisi (KCHP), Kırgızistan Sosyal Demokratik Parti (KSDP), Kırgızistan Komünist Partisi (KKP) ve Kırgızistan Birlik Partisi (KBP) gibi partiler yer almaktaydı. İkinci gruba dâhil olan partiler daha çok toplumun belli kesimlerinin haklarını korumak amacıyla kurulmuşlardır. Örneğin Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi (KTİP) ve Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) gibi partiler ülkedeki çiftçilerin sorunlarının çözülmesine odaklanmıştır. Bir de bu partilerden başka STK diye adlandırabilecek partiler üstü örgütler vardır. Bu örgütler değişim sürecinde kurulmuş olup birçok partiyi içinde barındıran bir bakıma daha kapsayıcı derneklerdir. Bir de Kırgızistan da yaşayan diğer etnik grupların kurmuş olduğu kültür dernekleri vardır. Bunlar arasında Kırgızistan da yaşayan Ahıskalıların kurduğu Türk-Ata Kültür Merkezi ve Rusların kurmuş olduğu Slav Diaspora Birliği bulunmaktadır. Bundan başka birde sınır aşan yani birkaç Orta Asya ülkesinde şubeleri olan Hizb-ut Tahrir ve Türkistan Partisi gibi radikal İslamcı partilerle, Kazakistan da kurulmuş olan ancak Kırgızistan da da şubesi bulunan Milli Hüriyet Alaş Partisi gibi radikal milliyetçi ve Turancı partiler bulunmaktadır. Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi Kırgızistan Tarım İşçileri Partisi (KTİP) 14 Ekim 1994 tarihinde Bişkek te kurulmuştur. KTİP in başkanlığına daha önceleri Oş valisi olarak görev yapmış olan Usen Sıdıkov getirilmiştir. Önemli bir taraftar kitlesi toplayamayan KTİP in 1997 yılına 6 Temmuz 1990 da bu örgütten ayrılan bir takım kişiler tarafından Kırgızistan Sosyal Demokrasi Birliği (KSDB) adlı yeni bir örgüt kurulmuştur. Partinin koordinasyon kuruluna beş kişi seçilirken, Anatoli Kuroşkin ve Vladimir Kopulenko da başkanlığa getirilmişlerdir. Üye sayısı 20 ila 25 arasında değişen KSDP KDH ile birlikte Sosyal Demokrasi Birliği ne üye olmuştur (Babak ve Vaisman, 2004: 242). 102
Fahri TÜRK gelindiğinde 1.200 civarında üyesi bulunmaktaydı. Partinin üyeleri arasında hükümetin uyguladığı tarım reformlarından memnun olmayan çiftçiler ve tarım işçileri yer almıştır. KTİP Kırgızistan ın üçüncü çiftçi partisi olma özelliğine de sahiptir. Daha önceleri Kırgızistan Köylü Partisi ve Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) adında iki parti daha kurulmuştu. KTİP işçiler ve çiftçiler tarafından tarım işçilerinin sosyal haklarını ve hayati çıkarlarını korumak üzere kurulmuş bir siyasal organizasyondur. Partinin asıl amacı, köy sorunlarına ve tarımsal üretimin geri gidişine çözüm bularak çiftçilerin serbest piyasa ekonomisine geçişte karşılaştıkları sorunlarda onlara yardımcı olmaktır (Babak ve Vaisman 2004:192-93). Kırgızistan Çiftçi Partisi Kırgızistan Çiftçi Partisi (KÇP) resmen 8 Aralık 1991 tarihinde kurulmuştur. KÇP, Akayev in tarımda pazar ekonomisini yerleştirmeye yönelik uygulamalarını desteklemiştir. Partinin kurucuları arasında Devlet Tarım Reformu Komisyon unun üyeleri ve bir grup yeni zenginleşen çiftçi bulunuyordu. Söz konusu dönemde Kırgız halkının % 60 ı kırsal bölgelerde yaşadığından KÇP kurucularının esas amacı kırsal kesimi kapsayan bir kitle partisi oluşturmaktı. Parti yöneticileri tarım reformlarına ve Akayev in politikalarına kırsal kesimden destek arıyorlardı. 1993 te yapılan bir kamuoyu araştırmasına göre Kırgız seçmeninin sadece % 3,8 i KÇP yi desteklediği yönünde görüş bildirmiştir. KÇP nin arkasındaki yetersiz halk desteği kısmen Kırgız Hükümeti nin söz konusu dönemde yürüttüğü tarım reformlarının başarısızlığı ile açıklanabilir (Babak ve Vaisman 2004:233-34). Asaba (Bayrak) Hareketi Asaba Hareketi Kırgızistan da perestroyka sürecinde ortaya çıkan ilk milli demokratik organizasyon olma özelliğine sahiptir. 26 Nisan 1990 tarihinde gerçekleştirilen kuruluş kongresine takriben 70 kişi katılmıştır. Bu kongrede bir de 25 kişilik yürütme komitesi seçilmiştir. Asaba Hareketi Kırgızistan da komünist rejimin devrilip yerine Akayev yönetiminin gelmesinde önemli bir rol oynamıştır. Söz konusu bu hareket 1991 de düzenlenen ve 13 gün süren Bişkek-Karakol Yürüyüşü nü 7 gerçekleştiren düzenleme komitesi içinde yer almıştır. Kırgızca nın toplum hayatında öncelikli bir konuma sahip olması ve Kırgız kültürünün geliştirilmesi Asaba Hareketi nin önemli öncelikleri arasında yer almıştır (Babak ve Vaisman 2004:195). Daha sonra 2 Kasım 1991 tarihinde aynı ad altında bir de Asaba Partisi (Asaba) kurulmuştur. Bu partinin çoğu mavi yakalılardan oluşan 700 kişilik bir taraftar kitlesi bulunmaktaydı. Akayev in reformlarından yana tavır alan Asaba Kırgızistan da serbest pazar ekonomisinin kurulmasını desteklemiştir. Asaba nın programında Kırgızlara önemli bir yer verilmektedir. Partinin programında Manas Destanı nın Kırgızların ideolojisinin çekirdeğini oluşturduğundan bahsedilmektedir. Kırgızistan ın çok etnikli bir devlet olduğuna gönderme yapılan programda Kırgızların da kendi kültür ve dillerini inkişaf ettirecekleri yerin Kırgızistan olduğu vurgulanmaktadır. Asaba, Kırgızistan ın dış politikasını yaparken bu ülkenin küçük, gelişmekte olan ve çok etnikli bir yapıda 7 Bu yürüyüş 1916 Kırgız Ayaklanması nın 75. yılı anısına düzenlenmiştir. Asaba bu başkaldırıyı Kırgız bağımsızlığının önemli bir kilometre taşı olarak görmektedir. 103
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 olduğunun unutulmaması gerektiğini savunmaktadır. Asaba nın programında Türk devletleriyle iyi ilişkiler içinde olunması gerektiği belirtilmekte ve bu konuda şunlar ifade edilmektedir: Kardeş Türk devletleriyle dostluk ve işbirliğinin geliştirilmesi ve her şeyden önce komşularımızla hassas bir birliğin belki de bir konfederasyonun kurulmaya çalışılması dış politikamızın önemli önceliklerindendir. (Babak ve Vaisman 2004:197). Bundan dolayı Asaba, ortak bir Türk Dili nin geliştirilmesini ve Latin Alfabesi ne geçişi gerekli görmektedir. Fakat parti yönetimine göre, Turancılığa (Pantürkizm) giden yolun ilk basamağı olarak Kırgız milli bilincinin yükseltilmesi gerekmektedir (İncioğlu 1994: 133). 5 Şubat 1995 tarihinde yapılan parlamento seçimlerinde Asaba nın 32 adayından sadece üçü milletvekili seçilebilmiştir (Cusupbekov ve Niyazov 2001:176). Kırgız Bozkurtları olarak adlandırılan Asaba Kırgızlaştırma ve diğer milletlere karşı asimilasyon politikası uygulanması gerektiğini de savunmaktadır. Resmi dairelerde sadece Kırgızca nın kullanılması, bu dilin tek eğitim dili olması ve Rus okullarının kapatılması Asaba nın savunduğu diğer görüşlerdir. Ata-Meken (Anavatan) Sosyalist Parti Kuruluş kongresi 2 Aralık 1992 tarihinde Bişkek te gerçekleştirilen Ata-Meken, bu tarihten iki hafta sonra Adalet Bakanlığı na kuruluş dilekçesini vermiştir. Partiyi kuran çekirdek kadro Erkin Kırgızistan Partisi nin eski üyelerinden oluşmaktaydı. Parti yöneticileri enternasyonalizme atıfta bulunarak bütün etnik gruplar arasında kardeşliğe vurgu yapmıştır. Ata-Meken çok partili sisteme dayanan demokratik bir yönetim şeklini savunmaktadır. Parti daha çok entelektüeller ve iş adamları tarafından desteklenmektedir. Ata-Meken in üye sayısı 1993 te 600 kişi civarındaydı. Partinin liderleri arasında Kamilya Kenenbayeva ve Ömürbek Tekebayev bulunmaktaydı. 1994 te Kenenbayeva nın yerine Tekebayev getirilmiştir. Ata-Meken programında; reformları destekleme, pazar ekonomisinin yerleşmesine katkıda bulunma, demokrasi, hukukun üstünlüğü, kişisel hak ve özgürlüklerin korunması, Kırgızistan da yaşayan diğer etnik gruplara ve onların temel hak ve özgürlüklerine saygılı olma gibi birçok demokratik değeri savunmaktadır (Babak ve Vaisman 2004:203-04). 3 Nisan 1993 tarihinde Ata-Meken önderliğinde içinde KCHP, 21. Asır Reform Fonu ve Milli Kültür Birliği adlı kuruluşların yer aldığı siyasi bir blok meydana getirilmiştir. Bunun üzerine mecliste bulunan 65 milletvekili 14 Nisan 1993 te Ata-Meken etrafında toplanmıştır. (Cusupbekov ve Niyazov 2001:177) Ata-Meken i diğer partilerden ayıran en önemli husus, partinin Orta Asya ülkeleri arasında bir birlik kurulması düşüncesini savunmasıdır. Bu bağlamda bariz bir örnek verilecek olursa Ata-Meken Yürütme Komitesi Avrasya Topluluğu adı verilen bir birliğin kurulmasına ilişkin bir bildiri yayınlamıştır. Ata-Meken e göre, Orta Asya da devletler üstü bir niteliğe sahip olması gereken Avrasya Topluluğu tek yasama, yürütme ve yargı komitesinden oluşmalı ve bu toplulukta tek para birimi olmalıdır (Cusupbekov ve Niyazov 2001:176-77). Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi Yukarıda vurgulandığı gibi, Kırgızistan Demokratik Hareket Partisi (KDHP) KDH nin Mayıs 1993 te yapılan üçüncü kongresinde kurulmuştur. Bu tarihte Erkin 104
Fahri TÜRK Kırgızistan ve Aşar ın hareketten ayrılmasıyla KDH nın varlık nedeni ortadan kalkmıştır. KDHP siyasal konularda Ata-Meken ile birlikte hareket etmiştir. KDHP özellikle Narin ve Oş vilayetlerinde Kırgızlar ve Özbekler nezdinde büyük bir prestije sahip olmuştur. Genel Başkanlığı na Zıpar Zekşeev in getirildiği KHDP nin 3.000 civarında üyesi vardı. Bütün siyasal partilerle işbirliğine hazır olduğunu belirten KHDP Komünistlerle dahi çalışabileceğini ilan etmiştir. KDHP Aralık 1995 te yapılan devlet başkanlığı seçimlerine söz konusu seçimlerin demokratik olmadığı gerekçesiyle katılmamıştır (Babak ve Vaisman 2004:211). İncioğlu KDHP yi Kırgızistan da kurulan her türlü milliyetçi partinin kaynağı olarak göstermektedir. Bu hareketin iki temel dayanak noktası bulunmaktaydı. Bunlardan biri bağımsızlık diğeri ise demokrasinin yaygınlaştırılmasıdır. Bu bağlamda daha sonra kurulan partiler, ılımlı ve radikal milliyetçi partiler olarak iki temel kategori oluşturmuşlardır. KCMP, Ata-Meken ve Erkin Kırgızistan ılımlı milliyetçi partiler kategorisine girerken, radikal milliyetçi partileri ise Asaba ve Erkin Kırgızistan ın sol kanadı temsil etmektedir (İncioğlu 1994:131-32). Erkin Kırgızistan Demokratik Partisi 9 Şubat 1991 tarihinde kurulan Erkin (Hür) Kırgızistan Demokratik Partisi (Erkin Kırgızistan) aynı yılın 4 Aralık günü Adalet Bakanlığı nda kayda geçirilmiştir. Bu partinin ideolojik ve organizasyonel temelleri Sivil İnisiyatif (Atuulduk Demilge) Hareketi ne dayanmaktadır. Erkin Kırgızistan KDH ye katılmıştır. Topçubek Turgunaliyev hem KDH nin hem de Erkin Kırgızistan ın başkan yardımcılığını yapmıştır. KDH nin 29 ila 30 Kasım 1991 tarihleri arasında yapılan ikinci kongresinde Erkin Kırgızistan hareketten ayrılarak bağımsız bir parti olmuştur. Erkin Kırgızistan ın başkanlığına Tursunbay Bakir Uulu getirilmiştir. Ancak partinin üçüncü kongresinde parti ılımlı ve radikaller olmak üzere ortaya iki hizbe ayrılmıştır. Başkanlığını Omurbek Tekebayev ve Kamilya Kenenbayeva nın yaptığı ılımlılar hükümetin reformlarını destekleyerek parlamenter yöntemlerin benimsenmesi gerektiğini savunmuşlardır. Başkanlığını Turgunaliyev in yaptığı radikaller ise Akayev in sosyal ve siyasi politikalarına karşı aktif muhalefeti savunmuşlardır. Bu tartışmalar sonunda partinin ılımlılar kanadı 7 Kasım 1992 tarihinde partiden ayrılarak Ata-Meken i kurmuşlardır. Erkin Kırgızistan ın destekçileri genellikle ülkenin güneyindeki Oş ve Celalabat gibi şehirlerden gelen gençlerdi. Parti ekonomik ve siyasal alanlarda Kırgızlara öncelik verilmesi gerektiğini savunmuştur. 1994 te partinin üye sayısı 7.000 ila 8.000 arasında tahmin edilmekteydi. Eylül 1994 te yapılan bir kamuoyu yoklamasında Erkin Kırgızistan, Ata-Meken ve Komünist Parti den sonra üçüncü sırada yer almıştır. Erkin Kırgızistan 1993 ila 94 arasında Yorgu Kengeş te Turgunaliyev başkanlığında 20 milletvekili tarafından temsil edilmiştir (Trutanow, 1994:215). 1996 ya kadar Erkin Kırgızistan ın başkanlığını yürüten Turgunaliyev Akayev e karşı muhalefet yaptığı için bu tarihte tutuklattırılmıştır (Babak ve Vaisman 2004:216). Kırgızistan vatandaşlarının tüm vatandaşlık haklarının korunması, gerçek demokratik hukuk devletinin kurulması, sosyal pazar ekonomisinin mülkiyet hakkını temel alarak kurulması, güçlü bir yürütme gücünün tesisi, iller tarafından seçilecek tek kanatlı profesyonel bir parlamento, tüm seviyelerde gerçek bir yargı gücünün kurulması, bütün Kırgız vatandaşlarının etnik ve dini kökenine bakılmaksızın kültürel ve dini 105
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 bakımdan gelişimin sağlanması, barışın ve etnik uyumun korunması, bölgeciliğe ve ayrımcılığa karşı mücadele gibi hususlar Erkin Kırgızistan ın hedefleri arasında yer almaktadır (Babak ve Vaisman 2004:218). Erkin Kırgızistan, Latin Alfabesi ne geçmek için Jorgu Kengeş e bu doğrultuda bir yasa değişikliği önerisi vermiştir. Erkin Kırgızistan ayrıca tarım reformunun gerçekleşmesine katkıda bulunmak amacıyla bağımsız işletmeler kurmak isteyen köylülerle birlikte hareket ederek 23 Temmuz 1992 de Kut Birliği adı verilen bir birlik kurmuştur. Erkin Kırgızistan diğer ülkelerden Kırgızistan a gelen göçmenlere yardım amacıyla 1991 de Atayurt adı verilen sosyal ve siyasi bir teşkilat kurmuştur. Erkin Kırgızistan; Kazakistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Rusya, Almanya, Tuva, Tataristan vb. ülkelerde bulunan demokratik güçlerle işbirliğini geliştirmeye çalışmaktadır (Cusupbekov ve Niyazov 2001:174-75). Kırgızistan Milli Cumhuriyetçi Parti Kırgızistan Milli Cumhuriyetçi Parti (KMCP) Kırgız Bilimler Akademisi üyesi olan Prof. Canıbek Şarşenaliyev tarafından 5 Eylül 1992 tarihinde bilim adamlarının, sanatçıların ve yazarların desteğiyle Bişkek te kurulmuştur. Partinin kuruluş dilekçesi ise16 Aralık 1992 de resmen kabul edilmiştir. KMCP nin asıl hedefi ülkede yapılan ekonomik, sosyal ve siyasal reformları destekleyerek istikrara katkıda bulunmaktır. Parti entelektüelinden işçisine kadar birçok kesimin desteğini almıştır. Kasım 1993 te partinin üye sayısı 600 olarak tespit edilmiştir. Şerşenaliyev daha sonra görevini Kırgız Parlamentosu üyesi olan Zenişbek Tentiyev e devretmiştir. KMCP Haziran 1993 te yapılan birinci kongresinde temel bazı ürünlerin fiyatların sabitlenmesini ve esnek vergilendirmenin yürürlüğe sokulmasını talep etmiştir. KMCP Kırgızistan ın komşularıyla ikili ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu noktaya programında özel bir yer veren KMCP özellikle komşu ülkelerle kültürel ilişkilerin ileri götürülmesini istemiştir (Babak ve Vaisman 2004:237-38). KMCP ılımlı bir Kırgız milliyetçiliği politikası izlemiştir. Kırgızistan Sosyal Demokrasi Partisi 25 Eylül 1993 tarihinde kurulan Kırgızistan Sosyal Demokrasi Partisi (KSDP) kısa bir süre sonra Kırgızistan Adalet Bakanlığı tarafından tescil edilmiştir. Merkezde yer alan bu partinin söz konusu dönemde üye sayısı 800 ila 2.000 arasında verilmiştir. Temelde eğitimli bir üye tabanına dayanan KSDP üyeleri arasında işçilerde de yer almıştır. Partinin asıl hedefi Kırgızistan da demokratik bir hukuk devleti kurmaktı. KSDP nin bazı üyeleri parlamento, hükümet ve yerel idarelerde önemli görevler üslenmişlerdir. Bu yüzden de parti valiler ve yöneticiler partisi olarak ta ünlenmiştir. KSDP özellikle Bişkek ve Oş şehirlerinde etkili olmuştur (Babak ve Vaisman, 2004:245). KSDP Kırgızistan için Çin modeli kalkınmayı öngörmektedir. Bu modele göre ilkin otoriter bir yönetim altında pazar ekonomisine geçilmeli, daha sonra da demokrasiye odaklanılmalıdır (İncioğlu 1994:129). Sosyal Demokratlar genelde Akayev in politikalarına muhalefet etmemişlerdir. Kırgızistan Sosyal Demokratları Rusya, Almanya, İsveç Avusturya, Moldova, Türkiye vs. gibi ülkelerdeki partnerleriyle ilişki içindedirler (Cusupbekov ve Niyazov 2001:184-85). KSDP nin aynı zamanda işadamı olan eski Genel Başkanı Almaz 106
Fahri TÜRK Atambayev Türkiye ile Kırgızistan arasındaki ilişkilerin gelişmesinden duyduğu memnuniyeti bu satırların yazarına karşı 2 Ekim 1995 tarihinde Bişkek te dile getirmiştir. Türkiye nin öncelikle kendi problemlerini hallederek zenginleşmesi gerektiğini dile getiren Atambayev, ancak ekonomik ve siyasal bakımlardan güçlü bir Türkiye nin Kırgızistan a daha iyi yardım edebileceğinin altını çizmiştir. Atambayev, Türkiye nin Kırgızistan a yaptığı yardımları babacan bir tavırla, Batı ülkelerinin ise kendi çıkarlarını ön planda tutarak yaptığını söylemiştir. 1995 yılında KSDP nin parlamentoda 20 civarında milletvekili bulunmaktaydı. Atambayev söz konusu dönemde Türk Sosyal Demokratları ile ilişkilerinin iyi olmadığını buna karşılık Anavatan Partisi ile ilişkilerinin iyi olduğunu ifade etmiştir. Latin Alfabesi ne geçilmesine sıcak bakmayan Atambayev Türkiye nin Kril alfabesine geçmesi gerektiğini düşünmektedir (Yazarın Almaz Atambayev ile 2 Ekim 1995 tarihinde yaptığı söyleşi). Kırgızistan Birlik Partisi 9 Nisan 1994 te kurulan Kırgızistan Birlik Partisi (KBP) merkezde yer alan bir partidir. Bu parti de sosyal, ekonomik ve siyasal konularda tıpkı KSDP gibi hareket etmiştir. KBP, etnik gruplar ve milliyetler arası hoşgörünün ve anlayışın ekonomik ve siyasal ilerlemenin tek dayanağı olduğunu savunmuştur. KBP dış politikada BDT ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesinden yana bir tutum sergilemiştir. KBP 1999 da kurulan ve hükümet yanlısı olan Demokratik Güçler Birliği ne de katılmıştır. KBP nin Genel Başkanı Amangeldi Muraliyev 1991 ila 2001 arasında tam on yıl başbakanlık yapmıştır (Babak ve Vaisman 2004:253-54). Kırgızistan Komünist Partisi Kırgızistan Komünist Partisi 8 (KKP) SSCB döneminde aynı adı taşıyan Kırgızistan Komünist Partisi nin devamından başka bir şey değildir. Haziran 1992 de kuruluş kongresini gerçekleştiren KKP siyasi konsey başkanlığına Barpı Rıspaev getirilmiştir. Daha sonra Şubat 1993 te partinin birinci kongresi yapılmış ve Cumalibek Amanbayev parti başkanlğına seçilmiştir. Kırgızistan da geniş bir halk tabanına sahip olan KKP nin 1993 te 20.000 ila 25.000 arasında üyesi olduğu iddia edilmiştir. Bu tarihten sonra yapılan anketler KKP nin hem nicelik olarak hem de tüm ülke çapında diğer partilerden önde olduğunu ortaya koymuştur. Parti Şubat 1994 ten itibaren Kırgızca ve Rusça olarak Pravda Kırgızistan adlı bir gazete çıkarmaya başlamıştır. KKP başkanlığına 1994 yılında SSCB döneminde de bu görevi yapmış olan Absamat Masaliyev getirilmiştir. Aralık 1994 te yapılan devlet başkanlığı seçimlerinde Masaiyev oyların % 24,4 ünü almıştır. KKP daha sonraları 20 Şubat 2000 tarihinde yapılan parlamento seçimlerinde de oyların % 27,7 sini almıştır. KKP bu büyümesini özellikle Kırgızistan ın içinde bulunduğu ekonomik buhrana borçludur (Babak ve Vaisman 2004: 226). KKP yi SSCB dönemi Komünist Partisi nden ayıran en önemli fark rekabetçi bir sistem içinde yer almasıdır. Kırgızistan ın demokratikleşmesi ve bağımsızlığının korunmasından yana olan KKP, sosyal güvenlik, eğitim, sosyal adalet, sağlık gibi 8 Bu parti Nihal İncioğlu tarafından Kırgızistan Komünistlerinin Partisi olarak adlandırılmıştır. 107
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 alanlarda eski sistemin kazanımlarının devam ettirilmesi gerektiğini düşünmektedir. KKP pazar ekonomisiyle sosyal adaleti gerçekleştirecek bir yol benimsenmesinden yanadır. Dış politika konusunda Kırgız Hükümeti nin politikalarını destekleyen KKP, ülkenin bağımsızlığını koruyarak BDT, Türkiye ve bölge ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesinden yanadır. Bu parti aynı zamanda Hükümetin dil konusundaki politikasını da desteklemiştir. KKP ye göre, Kırgızca resmi dil, Rusça kültürler arası iletişim dili (Franco Lingua), Türkçe ve İngilizce de öğretilmesi gereken diğer dillerdir (İncioğlu 1994:130-31). 108 SOSYAL SİYASAL DERNEK VE PARTİLERÜSTÜ KURULUŞLAR Aşar Derneği Aşar Derneği (Aşar) 1980 li yılların başında şehirlerde ortaya çıkan ev kıtlığı sonucu ortaya çıkmıştır. Haziran 1989 da kırsal kesimden gelen gençler Bişkek yakınlarında toprak işgal etmişlerdir. Aynı yıl Bişkek in 20 farklı semtinde her biri 200 hektar genişliğinde olan 3.000 adet kaçak inşaat alanı meydana çıkmıştır. Bu olaylar sonunda devlet bu kaçak yapılara ruhsat vermek zorunda kalmıştır (Trutanow 1994:210). Kısaca Aşar 15 Temmuz 1989 tarihinde kaçak ev yapanları desteklemek için kurulmuş ve başkanlığına Cumagazi Yusupov seçilmiştir. Mayıs 1990 da Kırgızistan Demokratik Hareketi nin (KDH) kurucuları arasına katılan Aşar bundan bir yıl sonra KDH içinde en büyük siyasal güç konumuna yükselmiştir. Aşar ın lider kadrosu KDH ile tam bir bütünleşmeye karşı çıktığından, bu kişiler dernek bünyesinden uzaklaştırılmışlardır. Aşar ve KDH nın lider kadroları arasındaki görüş ayrılıklarının iyice su yüzüne çıkması Aşar ın 12 Ekim 1991 seçimlerini boykot etmesine neden olmuştur. Kırgızistan topraklarının tamamen Kırgızlara ait olduğunu ileri süren Aşar diğer etnik gruplara toprak verilmesini istemiyordu. 4 Şubat 1990 da Bişkek te bir miting düzenleyen Aşar; ev kıtlığı ve çevre problemlerinin çözümü, ülkeye gelen göçün düzenlenmesi, dil kanunu için süre verilmesi ve bir halk cephesi hareketinin kurulması gibi isteklerde bulunmuştur. 4 Aralık 1990 tarihinde Kırgızistan Adelet Bakanlığı na kuruluş dilekçesini veren Aşar ın ne bir yayın organı ne de parlamentoda milletvekili bulunmuştur (Babak ve Vaisman 2004:198-99). 1993 e gelindiğinde Zekşeev önderliğinde bir grup Aşar dan ayrılarak KDHP yi kurmuştur. Bu grubun hareketten ayrılmasıyla Aşar genç Kırgız aillerine konut yapımında destek verilmesi amacına geri dönmüş oldu. Aşar beş yıl içinde Bişkek çevresinde 60.000 insanın barındığı 22 bloktan oluşan konut yapımını sağlamıştır (Babak ve Vaisman 2004:199). Oş Oymağı Oş Oymağı 1989 yılında Oş şehrinde Aşarın karşılığı olarak Kırgız gençleri tarafından kurulmuş siyasal bir dernektir. Bu hareket illegal toprak işgalini destekleyerek müzminleşmiş konut sorununu çözmek için şehirlerin kenar mahallelerinde devlet arazilerinin üzerine konut yapımından yana tavır takınmıştır. Hareket sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde özellikle de toprak sahibi olunması hususunda Kırgızlara öncelik verilmesi gerektiğini savunmuştur. Kırgız Hükümeti bu hususta Kırgızlarla diğer etnik gruplara eşit haklar tanıma taraftarı olduğu için Oş
Fahri TÜRK Oymağı Akayev karşıtı bir tutum sergilemiştir. Bu derneğin üyeleri 1990 yılında Kırgızlar ve Özbekler arasında meydana gelen Oş Olayları nın çıkmasında baş rolde oynamışlardır. Oş Oymağı KDH ya üye olmuştur (Babak ve Vaisman 2004: 223). Kırgızistan Demokratik Hareketi Kırgızistan Demokratik Hareketi (KDH) esasında perestroyka ve glasnost döneminde ortaya çıkan siyasal ve sosyal dernek ve partilerin aktivitelerini tek çatı altında koordine etmek amacıyla kurulmuş bir örgüttür. Ilımlı milliyetçi bir çizgi takip eden KDH nın kuruluş kongresi 26 ila 27 Mayıs tarihleri arasında Bişkek te gerçekleştirilmiştir. Bu hareketin kurucuları arasında; Aşar, Asaba, Sivil İnisiyatif (Atuulduk Demilge) ve Anıt (Memorial) adlı derneğin cumhuriyetçi kanadı yer almıştır. Bu gruplar birçok konuda görüş birliği içinde hareket etmişlerdir. Ancak Kırgızistan da resmi dilin belirlenmesi ve toprakların halka dağıtılmasında hangi kriterlerin esas alınacağı gibi hususlarda yapılan ateşli tartışmalar KDH içindeki Rusça konuşan üyelerin 1991 sonunda hareketten ayrılmalarına neden olmuştur. Söz konusu yılda hareketin üye sayısı 300.000 kişi olarak tahmin edilmekteydi. KDH içinde 1991 de ortaya çıkan radikal kanat daha sonra kurulan Erkin Kırgızistan Partisi nin çekirdeğini oluşturmuştur. KDH nın 30 Kasım 1991 tarihinde yapılan ikinci kongresi radikal grupların hareketten ayrılmasıyla sonuçlanmıştır. KDH Meydan adlı haftalık bir gazete yayınlamıştır. KDH Mayıs 1993 te yapılan üçüncü kongresinde varlığına son vermiştir (Babak ve Vaisman 2004: 206-07). Milli Birlik Demokrasi Hareketi Milli Birlik Demokrasi Hareketi (MBDH) Akayev in reformlarını destekleyen eski Komünist Parti mensupları tarafından 31 Ekim 1991 tarihinde Bişkek te kurulmuştur (Babak ve Vaisman 2004: 219-20). MBDH programında Kırgızistan da etnik gruplar arasındaki ilişkiye özel bir önem vermiştir. Bütün Kırgızistan vatandaşlarına kökenlerine ve geldikleri bölgelere bakılmaksızın eşit haklar verilmesinden yana olan MBDH etnik gruplar arası ilişkiler konusunda aşağıdaki görüşleri savunmaktadır: Bütün etnik grupların gelişmesi için eşit haklar sağlanmalı yani kendi geleceklerini tayin etme, milli dillerini, kültürlerini ve geleneklerini geliştirilme hakkı tanınmalı, cumhuriyetin otonom bölgeleri gerçek egemenliğe kavuşmalı, ülkedeki azınlık hakları ve çıkarları korunarak, etnik çatışmaların diyalog yoluyla çözülmesi sağlanmalı ve Stalin döneminde özellikle Kafkasya dan Kırgızistan a sürülen etnik gruplara kaybettikleri sosyal hakların tamamı geri verilmelidir. (Babak ve Vaisman 2004:222). Türk Ata Kültür Merkezi Türk Ata Kültür Merkezi Abduvali Mamataliyev başkanlığında Kırgızistan da yaşayan Ahıska Türkleri nin çıkarlarını savunmak için Kasım 1993 te kurulmuştur. Bu merkez; kimlik belgelerinde bulunan milliyet hanesine Türk adının yazdırılması, Ahıska Türkleri nin çoğunlukta olduğu bölgelerde Türkçe eğitim veren okulların açılması, Türk tarihi ve kültürünün anlatıldığı okul kitaplarının temin edilmesi ve Türkiye de okumak isteyen Ahıska Türkleri nin çocuklarının düzenli olarak bu ülkeye gönderilmesinin sağlanması gibi hususları programına almıştır (Babak ve Vaisman 109
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 2004:252-53). Genellikle tarım ve bağcılıkla uğraşan Ahıska Türkleri Fergana Vadisi, Kırgızistan, Doğu Özbekistan ve Kazakistan gibi bölgelerde yaşamaktadırlar. Ahıska Türkleri 1944 yılında Türkiye ile işbirliği ve casusluk yaptıkları suçlamasıyla memleketleri olan Güney-Batı Gürcistan dan Orta Asya ya sürülmüşlerdir. SSCB kaynaklarına göre toplam olarak 150.000 ila 200.000 civarında Ahıska Türkü göçe maruz bırakılmıştır. SSCB de 1989 da yapılan nüfus sayımına göre bu ülkede yaşayan Ahıskalıların toplam sayısı 207.500 dür. Bu nüfusun ülkelere göre dağılımı; Özbekistan (% 51,2), Kazakistan (% 23,8), Kırgızistan (% 10,2) ve diğer ülkeler (% 14,8) şeklindedir. Slav Diaspora Birliği Slav Diaspora Birliği (SDB) SSCB nin dağılma sürecinde 1990 ların başında etnik huzursuzlukların arttığı bir dönemde Kırgızistan da yaşayan Slavlar tarafından Valeri Uleyev başkanlığında kurulmuştur. Eylül 1989 da kabul edilen resmi dil kanunu bu birliğin kurulmasında oldukça etkili olmuştur. SDB önemli bir Slav, Alman, Koreli ve Yunan göçüne tanıklık eden Celalabat vilayetinde faaliyette bulunmuştur. SDP özellikle Kırgızistan dan Rusya ve diğer ülkelere göçen Slavları caydırmak için çaba harcamıştır (Babak ve Vaisman 2004:238). SINIR AŞAN SİYASAL PARTİLER Radikal İslamcı Partiler Hizb-ut Tahrir 9 ve Özbekistan İslam Hareketi (ÖİH) gibi partiler özellikle Kırgızistan ın Fergana bölgesinde faaliyette bulunmaktadır. Bunlardan Hizb-ut Tahrir Oş ve Celalabat vilayetlerinde örgütlenmiştir. Ancak partinin bölgedeki taraftarları Kırgızlar değil Kırgızistan da yaşayan Özbeklerdir. Hizb- ut Tahrir siyasal hayata katılımı boykot etmektedir. Ancak bu durum ülke geneli için geçerli değildir. Hizb-ut Tahrir hükümeti eleştirme cesareti gösterdiğinden halk nezdinde sempati kazanmıştır (Tabyschaliyeva 2002:91-92). Hizb-ut Tahrir, ÖİH ile karşılaştırıldığında daha ılımlı bir örgüttür. Hizb-ut Tahrir in İslam devleti oluşturmak gibi net bir planı bulunmamaktadır. Söz konusu iki partiyi birleştiren şey Özbekistan da Kerimov rejimine karşı takınılan ortak tavırdır. İslam Leşkeri (Askeri) ve Tövbe gibi dini ve siyasal kuruluşlar ilkin Namangan bölgesinde ortaya çıkmışlardır. Sayılan bu gruplar birleşik Tacik muhalefetiyle bir araya gelerek ÖİH yi oluşturmuşlardır. 9 İslami Kurtuluş Partisi (Hib-üt Tahrir el İslami) Müslüman Kardeşler Örgütü nün 1953 yılında bölünmesinden sonra Kudüs te kurulmuştur. Bu partinin amacı halifelik adı altında tek bir İslam devleti meydana getirmek için ideolojik olarak bilinçlenmeyi gerçekleştirmektir. Parti mensupları için cihat ve şiddet kullanımı her şeyden önce gelmektedir. Hizb-ut Tahrir 3 ila 10 kişi arasında değişen küçük hücre yapılanmasına gitmektedir. 110
Fahri TÜRK Milli Hürriyet Alaş Partisi Radikal milliyetçi bir parti olan Milli Hürriyet Alaş 10 Partisi (Alaş) 1990 ila 1994 yılları arasında Kazakistan ve Kırgızistan da faaliyet göstermiştir. Partinin kuruluş kongresinde beş kişiden oluşan bir merkez komite seçilmiş ve başkanlığına da Kazak Şora Sarkıtbek getirilmiştir. Alaş ın amaçları arasında; İslam ın Orta Asya da yeniden canlandırılması ve buna bağlı olarak Kiril Alfabesi nin kaldırılarak yerine Arap Alfabesi nin ikame edilmesi, Alaş-Orda Devleti nin yeniden canlandırılması, Ruslar ve Ukraynalılar gibi Turani halklardan olmayan etnik grupların Orta Asya dan kovulması veya zamanla asimile edilmesi ve bütün Türk bölgelerini ve Tacikistan ı kapsayan Birleşik Türkistan ın kurulması gibi hedefler bulunmaktadır. (http://wapedia.mobi/de/alash-partei, 10.11.2008) Alaş kendisini 20. yüzyılın başlarında aynı adla kurulmuş olan partinin devamı olarak görmektedir. Alaş ın amacı öncelikle eski SSCB topraklarında yaşayan bütün Türkleri Türkistan adı verilen tek bir devletin bayrağı altında toplamak ve daha sonra bütün Türkçe konuşan halkları Büyük Türkistan Birliği ne götürmektir. Alaş ın programında partinin amacı İslam- Türkçülük-Demokrasi sentezi şeklinde tarif edilmiş olup, Avrupa merkezlilik yerine Türk Birliği ve Müslüman dayanışması oluşturmak ön plandadır (Babak 2004:107-108). Parti programına göre, Kazakistan gelecekte kurulacak olan Birleşik Türk-İslam Devleti nin merkezi olacaktır. Alaş ın asıl amacı eski SSCB topraklarında varlıklarını sürdüren bütün Türk devletlerini Kazakistan ın öncülüğünde konfederatif bir devlet yapısı içinde bir araya getirmektir. Partinin bir diğer hedefi ise Kazakların ve Türk- İslam bölgelerinde yaşayan diğer halkların refahını yükseltmektir. Rusya nın ve diğer küresel güçlerin yayılmacı politikalarının önüne set çekmekte partinin öncelikleri arasında bulunmaktadır (Babak 2004:109). Kimliği gizli tutulan bir Alaş liderinin verdiği bilgiye göre, partinin savunduğu Turancı ideoloji Türkçü şövenizm ile karıştırılmamalıdır (Nezavisimaya Gazeta, 2 Haziran 1992, s. 6). Türkçülüğü İslam ile birleştirerek programlarına alan Alaş yönetimi İslami elementlerin ağır bastığı bir Pantürkizm meydana getirmeye çalışmış ve Türkiye den Çin sınırına kadar uzanan Turan ın kurulmasının ilk adımı olarak tarihi Türkistan ın yeniden canlandırılması gerektiğini savunmuştur. Ancak bu hedefe ulaşmak için demokrasinin feda edilmemesi gerektiği düşünülmektedir (Hiro 1994:122-23). Alaş kuruluşundan sonra bazı konularda politika değişikliğine gitmiş olsa da Büyük Türkistan düşüncesi parti felsefesinde değişmeyen tek unsur olarak kalmıştır. Bu ifadeyi desteklemek için burada bir alıntı yapmak gerekirse: Alaş, başlangıçtaki İslami bir cumhuriyet kurulması ve Kazakistan daki Rusların sınır dışı edilmesi gibi taleplerinden vazgeçti. Fakat Alaş, eski Sovyetler Birliği ndeki Türk halklarını o arada 10 Partiye bu adın verilmesinin nedeni partinin itici gücü olan milliyetçiliğin vurgulanmak istenmesidir. Bu ad 1917 ila 1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Alaş-Orda Otonom Hükümeti ve Kazakların efsanevi atası Alaş tan gelmektedir. Esasen Temmuz 1917 de Kazak ileri gelenleri Alihan Bukehanov, Ahmet Baydursunov, Mirşakip Dulatov Orenburg ta aynı adla liberal-demokratik bir parti kurmuşlardır. Alaş ın kurucuları Rusya nın demokratik ve federal bir şekilde tekrar yapılandırılması gerektiğini savunmuştur. Çünkü Kazaklar ancak böyle bir yapıda ulusal otonomilerini elde edebileceklerdi (Trutanow 1994:54; Alaş-Orda Otonomisi için ayrıntılı olarak bkz. Andican 2003:53-56). 111
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 Doğu Türkistan Türklerini de barışsever Büyük Türkistan Cumhuriyeti nde birleşmeye çağıran sloganında ısrar etmiştir. Bu slogan Kazakistan dışında, Taşkent, Bakü ve Yakutistan gibi bölgelerde yankı bulmuş ve bazı küçük fakat kararlı grupları kendine çekebilmiştir. (Kesici 2003:250). Alaş faşist bir parti olduğu gerekçesiyle Kazak Hükümeti tarafından 1994 te yasaklanmıştır. Alaş kapatıldıktan sonra partinin Kazakistan daki üyeleri mevcut olan diğer partilere girerek bu partilerin aşırı kanadını oluşturmuşlardır. Kırgızistan da ise Alaş siyasal olarak önemli sayılabilecek hiç bir rol oynayamamıştır. Alaş aynı zamanda 1991 de kurulan aşırı İslamcı ve sağcı Türkistan Partisi ile birlikte çalışmıştır. Bu parti de tıpkı Alaş gibi Orta Asya nın Türk ve Müslüman kimliğine gönderme yapmaktadır. Türkistan İslam Partisi Türkistan İslam Partisi (TİP) Haziran 2001 de Orta Asya da kurulan İslamcı bir siyasal partidir. TİP Türkistan Partisi olarak ta bilinmektedir. Türkistan Partisi Alaş ile birlikte çalışmak suretiyle etkisini Kazakistan ve Kırgızistan da artırmıştır. Tacikistan da da Türkistan Partisi nin şubeleri açılmıştır. Türkistan Partisi Türkistan Müslümanları ve El-Kaide arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Bu partinin Çin Türkistan ında Doğu Türkistan Partisi adıyla faaliyet gösteren bir kolu bulunmaktadır. TİP nin amaçları; Arap Alfabesi nin kabul edilerek Orta Asya nın yeniden Arap-Acem kültür dairesine sokulması, Çağatay Türkçesinin Orta Asya da tek bir edebiyat ve bilim dili haline getirilmesi, Orta Asya da İslam ın yeniden canlandırılması ve şeriat kurallarının uygulamaya sokulması, Müslüman olmayanların Orta Asya dışına sürülmesi, Doğu Türkistan ın Çin esaretinden kurtarılarak bu bölgede bir Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti nin kurulması ve başlangıçta Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Doğu Türkistan ı kapsayacak şekilde bir Orta Asya halifeliğinin kurulması şeklinde özetlenebilir (http://de.wikipedia.org/wiki/islamische_turkestan- Partei, 15.03.2009). TİP 2006 da Rusya ve diğer Orta Asya ülkelerinde yasaklanmıştır. TİP nin liderlerinden Rusul Akhunov Kırgız güvenlik güçleri tarafından öldürülmüştür. Günümüzde TİP esas itibarıyla Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan bölgesinde faaliyet göstermektedir. TİP Doğu Türkistan dışındaki Uygurlarla da ilişki içindedir. TİP nin ilişkide bulunduğu ülkeler bununla kalmayıp Türkiye, Almanya, Avusturalya ve ABD gibi ülkeleri de kapsamaktadır. TİP nin finansal olarak El-Kaide tarafından desteklendiği iddia edilmektedir (Thamm, 2008:201). TİP Pakistan ın Veziristan bölgesinde 2005 yılında İslami Yeniden Doğuş Partisi nin (İYDP) yenine kurulan diğer İslamcı organizasyonlarla birlikte Taliban ve El- Kaide yi destekleyen İslami Cihat Birliği nin (İCB) oluşturulmasına büyük katkıda bulunmuştur. İCB nin Almanya da 2007 yılından bu yana bir hücresi bulunmaktadır. TİP 2008 Yaz Olimpiyatları ndan önce Çin yönetimine Doğu Türkistan a bağımsızlık vermesi yolunda çağrıda bulunmuştur. Orta Asya da 1990 ların başında İslam birliği politikalarını savunan İYDP adında bir siyasal parti kurulmuştur. Bu partinin tüm Orta Asya da 1992 de 20.000 civarında üyesi bulunmaktaydı. İYDP nin Özbekistan lideri Tahir Yoldaşev Usame- bin Ladin ile de tanışmıştır. Yoldaşev 1998 de Afganistan dan döndükten sonra Özbekistan İslam Hareketi ni (ÖİH) kurmuştur. ÖİH hükümet yetkilileri tarafından El-Kaide nin 112
Fahri TÜRK Özbekistan daki resmi uzantısı olarak algılanmıştır. ÖİH Türkistan Partisi ile birlikte çalışmaya başlamıştır. ÖİH nin üyeleriyle TİP nin üyeleri aynı kişilerden oluşuyordu. Kısa zamanda üye sayısını 10.000 e çıkaran ÖİH 1999 da yasaklanmıştır. (http://de.wikipedia.org/wiki/islamische_turkestan-partei, 15.03.2009) Sonuç Görüldüğü gibi değişim sürecinde Kırgızistan da birçok siyasal parti ve STK ortaya çıkmıştır. Kırgızistan daki mevcut siyasal parti enflasyonu partilerin halk tabanında yeterince taraftar bulamadığını dolayısı ile de siyasal sistem içinde güçsüz kaldığını göstermektedir. Seçim sistemine konulan baraj uygulaması temsilde adaleti sağlayamamakta ve halkın büyük bir kesiminin oylarının boşa gitmesine neden olmaktadır. Yeni seçim kanununa göre yapılan 16 Aralık 2007 seçimlerinde Ata-Meken Kırgızistan genelinde % 5 ten fazla oy almış olmasına rağmen Oş ta gerekli olan % 0,5 lik bölge barajını aşamadığı için parlamentoya girememiştir (Bk. Tablo 2). Seçimlerde yapılan adaletsizlik ve yolsuzluklardan çok çekmiş bir ülke olan Kırgızistan da temsilde adaletin sağlanabilmesi için yürürlükte bulunan seçim kanunundaki % 5 lik ülke barajın düşürülmesi ve bölge barajının da tamamen kaldırılması gereklidir. Bölge barajının kaldırılması Kırgızistan gibi klan yapılanmasının güçlü olduğu bir ülkede önemlidir. Değişim sürecinde Kırgızistan da parti enflasyonu yaşanmış olsa da 2008 sonu itibarıyla bu ülkede üçü parlamentoda olmak üzere toplam dokuz parti bulunmaktadır (Bk. Tablo 1). Bu partilerden sadece Asaba isim değiştirmeden aynı adla ve herhangi bir partiyle birleşmeden SSCB döneminden günümüze kadar gelebilmiştir. Kırgızistan da muhalefetin gelişememesinin bir diğer önemli nedeni de Akayev döneminde yapılan anayasa değişiklikleriyle parlamentonun ve siyasal partilerin yetkilerinin sürekli olarak daraltılmasıdır. Ata-Meken Orta Asya ülkeleri arasında bir birliğin oluşturulmasını savunurken, Asaba kendisine uzun vadede diğer Türk halkları ile birleşmeyi hedef olarak seçmiştir. Bu parti ayrıca ortak bir Türk dili oluşturulması amacıyla Latin Alfabesi ne geçilmesi de savunulmuştur. Kırgızistan daki siyasal partiler içerisinde Türkiye ile ilişkileri en iyi olan parti KSDP dir. Parti nin liderlerinden A. Atambayev Türkiye de Sosyal Demokratlardan ziyade Anavatan Partisi ile ilişkilerinin iyi olduğunu belirtmiştir. Kırgızistan daki İslamcı partiler özellikle Fergana Vadisi nde örgütlenmeye çalışmaktadır. Bunlardan Hizb-ut Tahrir sadece Kırgızistan da değil diğer Orta Asya ülkelerinde de örgütlenmiştir. Orta Asya da İslam temelinde ve halifeliği yeniden ihya ederek bir devlet kurmaya çalışan Türkistan Partisi de sınır aşan partiler arasındadır. Esasen geleneksel nedenlerden dolayı Kırgızistan da İslamcı partilerin halk tabanı bulunmamaktadır. İslamcı partiler özellikle Kırgızistan ın güneyinde yaşayan Özbekler arasında taraftar bulmaktadırlar. Kaynakça Andican, Ahat, (2003). Cedidizm den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul, Emre Yay. 113
SBArD Mart 2010, Sayı 15, sh. 95 115 Babak, V., Vaısman, D. vd., (2004). Political organization in Central Asia and Azerbaıjan. Sources and Documents, Frank Cass Publishers, London, Portland. Constitution of The Kyrgyz Republic, 21 Ekim 2007, http://eng.gov.kg/index2.php?option=com_content&task=view&id=20&pop=1& page, 13.03.2009. Cusupbekov, Azizbek, Niyazov, Emil, (2001). Siyasi Partiler, Bağımsız Kırgızistan Düğümler ve Çözümler (Der.) Gürsoy-Naskali, Emine, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 167-185. Eschment, Beate, Zentralasien-analysen, Nr. 11, 2008, http://www. laenderanalysen.de/zentralasien, 13.03.2009. Götz, Roland, Halbach, Uwe, (1993). Politisches Lexikon GUS, München, Beck sche Reihe. Hiro, Dilip, (1994). Between Marx and Muhammad, The Changing Face of Central Asia, London, Harper Collins Publishers. İncioğlu, Nihal, (1994). Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma, (Der.) Ersanlı, Büşra, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan), Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.105-142. Kasybekov, Erkinbek, (1999). Government and Nonprofit Sector Relations in the Kyrgyz Republic, Ruffin, Holt; Waugh Daniel (Ed.) Civil Society in Central Asia, Seattle and London, University of Washington Press. Kesici, Kayyum, (2003). Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yay. Khalid, Adeeb, (2007). Islam after Communism, Berkeley, Los Angeles, London, University of California Press. Kunze, Thomas, (2003).Die Geschichte einer Verfassung. Machtsicherung für Praesident Akajew oder Stunde Null der Opposition in Kirgistan, KAS- Auslandinformationen, cilt 5, s. 46-57. Olzscha, Reiner vd., (1942). Turkestan. Die politisch-historischen und wirtschaftlichen Probleme Zentralasiens, Leipzig, Köhler&Amelang Verlag. Rashid, Ahmed, (2002). Jihad The Rise of Militant İslam in Central Asia, New York, Penguin Group. Roy, Oliver, (2000). The New Central Asia. Geopolitics and the Birth of Nations, New York, London, New York University Press. Tabyschalijewa, Anna, (2002). Der politische İslam in Kirgisistan, OSZE-Jahrbuch, c. 8, s. 89-99, http://www.corehamburg.de/documents/jahrbuch/02/tabyschaliewa.pdf, 13.03.2009. Thamm, Berndt Georg, (2008). Der Dschihad in Asien. Die islamistische Gefahr in Russland und China, München, Deutscher Taschenbuch Verlag. Trutanow, Igor, (1994). Zwischen Koran und Coca Cola, Berlin, Aufbau Taschenbuch Verlag. Wolters, Alexander, (2008). Auf der Suche nach der Tulpenrevolution. Kirgistan im Herbst Zentralasien-analysen, Nr. 11, s. 1-10, http://www. laenderanalysen.de/zentralasien, 13.03.2009. 114