S E R İ g cllt 37 SA Y I İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

S E R İ g cllt 37 SA Y I 2 1087 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

BAZI ÖNEMLİ KOYU RENKLİ AFRİKA AĞAÇ TÜRLERİ P ro f. D r. Y eııer GÖIÜER1 Doç. D r. A h m et KTJRTOĞ\LU 1 K ı s a Ö z e t T ic a re ti y ap ılan koyu ren k li önem li A frik a a ğ a ç tü rü odunlarından A ZO BE, B U B İN G A, A F R İK A A BA N O ZU, İR O K O, K O T İB E, M U TEN Y E, N ÎA N G O N, A F R İK A P A B O U IİU, T C H IT O EA, W E N G E, Z IN G A N A nın y ayılışları, a ğ a ç ve odun özellikleri, a n a to m ik y a p ıla n, fiziksel, m e k a n ik ve işlenm e özellikleri ile k u llan ış y erleri ve tic a ri özellikleri ay ık la n m a k ta d ır. 1. G İR İŞ Y ediyüzaltm ışüçm ilyon h e k ta r olan A frik a o rm an v arlığ ın ın y a k la şık y arısı verim li o rm an a la n la rı olup, bu orm an a la n la rın ın daim i yeşil tro p ik nem li orm an bölgelerinde o rta la m a 600-800 m e tre yüksek liğ e k a d a r d ah a çok Sipo, Sapelli, M akore, İroko, K haya, N iangon, T iam a gibi koyu ren k li ağ aç tü rleri, y a rı herdem yeşil tro p ik y a ğ m u r orm an ı bölgelerinde ise genellikle A bachi, A frorm osia, Koto, K osipo, L im ba, gibi A çık ve ren k li ağ aç tü rle ri yetişm ek ted ir. B u tü rle rd e n özellikle koyu ren k li o lan lar yüzyılım ızın b aşın d a d ik k a ti çekm eye b aşlam ıştır. K oyu ren k li tic a re ti yap ılan önem li A frik a ağ aç tü rle ri o la ra k bu çalışm ad a A zobe (L o p h ira a la ta ), B ubinga (G oibourtia tessm an n ii), A frik a A banozu (D iospyross sp p ), iro k o (C hlorophora excelsa), K otibe (N esogordonia p a p a v e rife ra ), M utenye (G oibourtia arn o ld ian a), N iaııgon (T a rrie tia u tilis), A frik a P adouku (P tero carp u s so yauxii), T ch ito la (O x y stig m a oxyphyllum ), W enge (M illettia b u rentii), Z in g an a (B icroberlinia brazzavillensis) h ak k ın d a bilgi v erilm ektedir. A ZO BE (L ophira a la ta ) O chnaceae fam ily asın a a it bu ağ aç tü rü n ü n u lu sla ra ra sı adı AZO BE olup, F r a n sızca k o n u şu lan bölgelerde, özellikle K am eru n da B O N G O SSl, In g ilte re ve İngilizce k o n u şu lan ülkelerde E K K İ, R E D IRONVVOOD, IR O N PO ST, denilm ektedir. B u rad a a y rıc a yan lış o la ra k A F R IC A N O AK veya R E D OAK denildiğini de b elirtm ek g e rekir. S ie rra L eone de H E N D U l veya K OKANK, İsp an y o lca k o nuşulan bölgelerde 1 İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Endüstri M ühendisliği Bölümü Öğretim üyesi. Yayın Kom isyonuna Sunulduğu Tarih : 3.5.1988

A F R İK A A Ğ A Ç L A R I 21 AKOGA, OKOKA, PA L O D E H İE R R O, B elçika ve Z aire de BO N K O LE, B a tı A l m a n y a d a ise B A T I A F R İK A D EM İR O D U N U adım a lm a k ta d ır. Y ayılışı : B a tı A frik a daim i yeşil y ağ m u r o rm an ların ın k a ra k te ris tik ağ acı olup, B issau d an K ongo'ya k a d a r geniş b ir yayılış g ö sterm ek tedir. D ah a çok F ildişi Sahili, N ijerya, G abun ve özellikle K a m e ru n d a b u lu n m aktad ır. A ğ aç Ö zellikleri : Iş ık ağ acı olan bu tü r n a d ire n 50 m e tre boya ve 70-80...140 cm çap a u la şm a k ta d ır. D üzgün ve silin d irik gövde y a p m a k ta, k u llanılır gövde boyu 30' m etrey i b u lm ak tad ır. A n ato m ik Ö zellikleri : Azobe odununda çok say ıd a d ağ ın ık tra h e le rd e beyaz depo m addeleri b u lu n m a k ta olup, bu nedenle lekeli görü n ü şe sah ip tir. H om ojen özışm - laı- çok d a r yalnız lu p ile tan m ab ilm ek te, P a ra n ş im le r enine k e sitte b a n d la r h a linde, L ifler çok açık belirgin halde ra d y a l s ıra la r halinde düzenlenm iştir. H ücre Iüm enleri çok dar, çeperleri kalındır. Bu nedenle odunu ağ ırd ır. O dun Ö zellikleri : D iriodun 3-5 cm genişliğinde ve pem bem si ren k te, özodun koyu kırm ızı, ç u k u la ta k ah v eren g i ve m o ru m su kah v eren g in d ed ir. L ifler genellikle düğüm lü, g rift te k s tü r k ab a ve düz değil, p a rla k lık azdır. O dunu aside d a y a n ık lıdır. F izik sel Ö zellik leri: H avakuru.su ö z g ü la ğ ırlık : 0,97-1,3 g r /c m 3, K u ru tu lm u ş halde özg ü lağ ırlık : 0,96-1,12 g r /c m 3, R ad y al yönde d a ra lm a : ı% 7,4, T eğ et yönde d a ra lm a : :% 8,7, H acım d aralm ası: % 16,4. M ekanik Ö zellikleri : B asınç direnci: 905 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1780 k p /e m 2, E la stik iy e t m odülü: 169000-220000' k p /c m 2, S e rtlik (B rin e ll): 13 k p /m m 2. O dunu aşırı, derece sert, ağ ır, a şırı dirençli ve G reen h eart, ve A frik a A banozu - n a benzer, direnç özelliklerine sah ip tir. İşlenm e Ö zellikleri : K erestesi özellikle k u ru tu lm u ş halde zor işlenir ve bıç a k la rı k ö rleştirir. P la n y a la m a d a düzgün y ü zeyler elde edilebilir. Ön delik açılm a d an çivilenem ez, a n c a k y ap ışm a özellikleri iyidir. K u ru tu lm a sı çok güç özellikle yüzeysel ve uç ç a tla k la rı oluşur. Y avaş k u ru tu lm a lıd ır. K ullanış yerinde çalışm ası o rta derecededir. D ış h av a k o şu lların d a m a n ta r, te rm it ve deniz z a ra rlıla rın a çok day an ık lıd ır. Ö zodun sıv ılarla a şırı derecede zo r em prenye edilir. D iriodun em prenyeye dirençlidir. P la n y a la m a d a kesiş açısı 40-4 5 o la ra k ay arlan m alıd ır. K ullanış Y erleri : B üyük b o yutlarda, d ay an ık lı ve dirençli olm ası nedeni ile A v ru p a d a ve y e tiştiğ i ülkelerde özellikle a ğ ır y apı işlerinde k u llanılır. Geniş o ra n da k azık, iskele direği, su içi in şaatı, v a p u r iskelesi, k ö p rü lim an işleri, T rav ers, v agon tab an ı, rıh tım p araço l u p ark e o la ra k kullanılır. T icari Ö zellikleri : K am eru n 'u n ih raç e ttiğ i en önem li k e re ste olup, y a ğ m u r o rm an ların ın en b ü y ü k ağacıdır. B U B İN G A (G oibourtia tessm aıınii, G. dem eusi, G. p elleg rin ian a) L egüm inoceae fam ilyası, C aesalpiniaceae a lt fam ily asın a a it bu ağ aç tü rü n e u lu s la ra ra sı odun ticaretin d e K EV A Z İN G O d a denilm ektedir. A y rıca K am eru n da

22 Y E N E R G Ö K ER A H M E T K U R T O Ğ LU E S S İN G A N G ve O K W EN Î, G abun d a OVANG, K ongo d a W A K A, B a tı A lm an y a da ise B A T I A F R İK A G Ü L O D U N u adını alm a k ta d ır. R odezya ve A ngola d a yetişen (G oibourtia caleosperm a) ise bu tü re çok b enzem ekte ve COPALAYOOD v eya MU- Z A U L E denilm ektedir. Y ayılışı : B a tı A frik a d a D oğu N ije ry a d an G abun üzerinden Z aire ye k a d a r y etişm ek ted ir. K am eru n ve K ongo d a ilk p lan d a G. tessm annii, G abun un ru tu b e tli sah il zo n larm d a ise G. p elleg rin ian a d ah a geniş yayılış g ö sterm ekted ir. G. dem eusei ise geniş o ra n d a G üney doğu N ije ry a da yayılm ış olup, b u ra d a n K am erun, G abun ve K ongo y a u zanır. A ğ aç Ö zellikleri : B u a ğ a ç la r 30 m boya, k u llanılab ilir gövde uzunluğu 9-1 8 m ve 80-1 6 0 cm çapa ulaşır. Çok silindirik ve düzgün gövde y a p a rla r. K ök çıkıntısı az f a k a t belirgindir. A n ato m ik Ö zellikleri : T rah eler fa z la say ıd a ve k ü ç ü k tü r. E nine k e sitte te k e r te k e r ikisi v ey a üçü b ira ra d a olm ak üzere ra d y a l yönde s ıra la n a ra k dağılm ış olup, n a rin p a ra n şim şe ritle rle b irb irlerin e b irleşm işlerdir. B oyuna k e sitte tra h e le r d alg a c ık la r halinde g ö rü lü r ve tan en e benzer beyaz b ir m addeyi içerir. R ad ial k esitte özışm ları k ırm ızım sı k ahverengi, m u h telif yüksek lik te, sık ve birb irin e b itişik y a tık şe ritle r halindedir. Oduıı Ö zellikleri : 5-7 cm g en işlik tek i diriodun beyazım sı, özodun o rta to n d a k ırm ızım sı k ahveren g i v eya pem bem si k ah v eren g i olup, d ah a koyu to n d a d a m a r la rı içerir. G enellikle gül ağ acm ı andırır, a n c a k d a h a ince tek stiirlü d ü r. L ifler düz veya g rift olabilir. F a k a t bazı to m ru k la r a şırı şekilde m u n ta z a m o lm ayan lifleri nedeni ile soym ada çok y ü k sek değerde k a p la m a la r v erir. O dunu hoş olm ayan bir k o k u y a sah ip tir. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru özg ü lağ ırlık : 0,75 g r/c m 3, H a v a k u ru su özgüla ğ ırlık : 0,80-0,90 g r/'cm 3, T aze h aldeki a ğ ırlık : 1100 k g /m 3, R ad y al yönde d a ra l m a: '% 5,0-7,5, T e ğ e t yönde d aralm a: '% 6,0, H acm en d a ra lm a : '% 11,0. M ek an ik Ö zellikleri : B asınç direnci: 675-700 k p /c m 2, E ğ ilm e direnci: 1350-14,20 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 154000 k p /c m 2. İşlen m e Ö zellikleri : H er ne k a d a r odunu n isp eten s e rt ve yoğun isede k erestesi güçlü ğ e u ğ ra m a d a n kesilebilm ekte ve d ü zgün yüzeyler elde edilm ektedir. K esm ede kesiş açısı 18, kesm e hızı ise 24-2 6 m /s önerilm ektedir. B oyayı ve cilayı iyi k ab u l eder. D e k o ra tif bubinga odunundan elde edilen k a p la m a la rın k alın lığ ı 0,7 m m a ltın d a olm am alıdır. K ap lam a eldesinde reçine k a n a lla rı güçlü k çıkarabilir. T o rn acılık için u y g u n b ir m alzem e olup özodunu m a n ta rla ra ve te rm itle re k a rş ı dirençlidir. Y avaş k u ru tu lm alıd ır. Ç arpılm a ve ç a tla m a la ra eğilim lidir. j K u llan ış Y erleri : A na kullanış y eri d e k o ra tif k a p la m a üretim id ir. B aşk aca G ül ağ acın ın a lte rn a tifi o la ra k y ü k sek değerde m obilya ve dolap yapım ında, k a k m a c ılık ta k u llanılır. B aşk aca bıçak ve fırç a sap ı o la ra k k u llanılır. A y rıca bu a ğ a cın salg ılad ığ ı ko p al reçinesi vern ik ü retim in d e önem li ham m addelerdendir.

A F R İK A A Ğ A Ç LA R I 23 A F R İC A N E B O N Y (D iospyros crassiflora, D. p iscato ria, D. a tro p u rp u rea, D. m espiliform is, D. san zam in ik a) E benaceae fa m ily a sın a a it y u k arıd a b o ta n ik adı verilen koyu ren k li özodunlara sahip a ğ a ç tü rlerin e genelde türkçede A BA NOZ denilm ektedir. İn g iliz tic a ri h a y a tın d a A F R İC A N EBO N Y, N İG E R la OLD C A LA BA R, re n k b ak ım ın d an K IN G B LA C K Q U E E N S EBO N Y, F ra n sız tic a ri h a y a tın d a E B E N E D A F R IQ U E, EBONY, E B E N le R, P o rte k iz ve Isp a n y a d a E BA N O denilm ektedir. A y rıca A v ru p a odun ticaretin d e m enşe itib ariy le G ABUN EB EN H O LZ, K A M E R U N E B E N H O L Z, N İG E R İA E B E N H O L Z gibi a d la r verilm ektedir. B u ağ aç tü rlerin e G an a'd a O M ENOW A, N i je ry a d a K A N R O U ve O SİB İN, K am eru n d a M E V İN Î ve N DOU, G abun da E V İL A denilm ektedir. Y ayılışı : B a tı A frik a A banoz ağ acın ın y ayılışı geniş a la n la rd a olup, F ildişi Sahili, G ana, N ijery a, K am eru n ve G abon d a yetişm ek ted ir. T ercih e ttiğ i yetişm e bölgesi, N ijery a, G üney G abun un iç k ısım ları ve A n g o la dır. D oğu A frik a d a ise genel o la ra k yalnız M a d a g a sk a r da 20 ye y a k ın A banoz tü rü y etişm ek ted ir. A ğ aç Ö zellikleri : B u ağ aç tü rü k ü çü k olup, 20 m boya ve 40-6 0-7 0 cm çapa u la şm a k ta d ır. G övdenin 6 m etrelik kısm ı dalsızdır. O dun Ö zellikleri : B azı tü rle rin diriodunu geniş g rim si beyaz v ey a pem bem si re n k te olup, özellikle G abun da yetişen ler bazı z a m a n la r o rta k ısım ların d a k ü çü k b ir siy ah özodunu içerir. D iğerleri oldukça geniş k ahveren g i siy ah veya şe ritli özoduna sa h ip tir. B azıları ise en iyi siyah abanoz olup, N ije ry a d a yetişir. Ö zodunu a şırı derecede ince te k s tü ıiü ve çok ağ ırd ır. A çık ren k li d iri odun d ah a az ağırd ır. A n ato m ik Ö zellikleri : A banoz odununda ince, çok say ıd a olm ay an trah eler, ç ifte r ç ifte r veya 2 den 4'e k a d a r kısa ra d y a l g ru p la r halinde d ağın ık düzenlenm iştir. P a ra n ş im b u lu n m ak ta, çok d a r ve tü rle re g ö re fa rk lı u zu n lu k lara sa h ip tirler. İnce, hom ojen ve çok say ıd ak i Ö zışm ları y alnız d iri odunda L u p la g ö rülebilm ek ted ir. A banoz odunu çoğunlukla düzensiz lif yapısına, özellikle ince ve yoğun s trü k tü re sah ip tir. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru ö z g ü lağırlığ ı: 0,73 g r/c m 3, H av ak u ru su özgülağ ırlığ ı: 1,1 g r/c m 3, T aze haldeki ağırlık : 1300-1400 k g /m 3, R a d y a l yönde d a ra l m a: % 8,2, T eğ et yönde d aralm a: % 12,8, H acim d a ra lm a sı: '% 21,4. M ek an ik Ö zellikleri : B asınç direnci: 920 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1890 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 134000 k p /c m 2, M ak a slam a direnci: 194 k p /c m 2, Şok direnci: 0,53 k p m /c m 2, Y arılm a direnci: R ad y al yönde: 128 k p /c m 2, T eğet yönde: 177 k p /c m 2. İşlen m e Ö zellikleri : Çok a ğ ır olan A banoz odunu elde ve m a k in a la rla güç işlenir. Ç ok fa z la k ö rleştirm e etkisi vard ır. M ükem m el cila k ab u l eder. L ifler g rift olduğu zam a n p lan y alam ada yonga k o p a rtır. Bu nedenle kesm e açısı 20 olm alıdır. B ükülm e özellikleri iyidir. Ö zodunu çok d ay an ık lı olup, T erm itlere k a rş ı dirençlidir. Ç ok güç em prenye edilir. O dunu k ü ç ü k b o y u tla rd a çab u k ve iyi k u ru m a k ta, büyük b o y u tlard a ise ç a tla m a y a m ey letm ek ted ir. Çivi ve vida çak m ası zo r olup, öndelik açılm ası g erek m ek ted ir. K u llan m a Y erleri : D eseni ve re n g i u y g u n sa A banoz odunu kesm e k a p la m a ve m obilya için çok k ıy m etli odun sa y ılm ak tad ır. A frik a A banozu m ü zik aletleri, özel

24 Y E N E R G Ö K ER A H M E T K U R TO Ğ LU likle k em an ve çello ü retim in d e kullanılır. A y rıca a le t sap ları, oym acılık ve to rn a c ılık ta değerlendirilir. A çık ren k li diriodunu N ije ry a d a a le t sapı, T ü fek kundağı, Z irai aletleri, p ark e, te k e rle k y ap ım ın d a k u llan ım b u lm ak tad ır. Ticari Ö zellikleri : B aşlıca ilıraç m erkezleri, N ijerya, K am eru n ve G abun olup, diriodunu k esilere k ay rılm ış halde, 1-2,5 m u zu n lu k ve 10' - 40 cm ç a p ta y u v a rla k halde sa tılm a k ta d ır. IR O K O (C hlorophoı-a excelsa) M oraceae fa m ily asın a a it bu a ğ a ç tü rü n e İn g iliz odun ticaretin d e Iroko y an ın da A F R IC A N /O A K, F ra n s ız odun ticaretin d e ise C H E N E D A F R İQ U E, B a tı A l m a n y a da, K am eru n ve K ongo m enşelilerine K A M B A LA v ey a A F R IK A N İS C H E R E İC H E ve A F R İK A N İS C H T E A K denilm ektedir. B u ağ aç tü rü F ild işi ve G ana da ODUM, L ib ery a d a SEM Lİ, N ije ry a da ROKKO, K am eru n ve G abun d a ABANG, K ongo ve Z aire de LU SA N G A, A ngola d a M O R E İR A adm ı alm a k ta d ır. Y ayılışı : Iroko, A frik a k tıa sm d a b a tıd a n d oğuya en geniş b ir yay ılışa sahip ağ a ç tü rü d ü r. S ie rra L eone den ek v a to r boyunca, A n g o la y a k a d a r, doğuda ise T anzan i ye ve M ozam bik e k a d a r u z anm a k tad ır. Ö zellikle F ildişi S ah ili nde geniş y a y ı lış g ö ste rir. K am erun, G abun ve K ongo da d a h a azdır. C. re g ia G ine ve G an a da y etişir. A ğaç Özellikleri : 20 m ye k a d a r dalsız gövde ve 50 m ye k a d a r boy yap ar. (C. re g ia d a h a k ü ç ü k b o ydadır). Ç apı 200 cm e ulaşır. Gövde d ü zg ü n ve silin d irik tir. Odun Ö zellikleri : D iriodunu sarım sı beyaz olup, özodundan k o layca ay rılır. Ö zodunu yeni kesildiğinde soluk sa rıd a n o rta k ah v eren g in e ve çik o la ta k ah v eren g in e k a d a r değişir. A n cak k ısa zam anda re n g i k o y u la şa ra k y ek n esak k ahverengine dönüşür. O dunu k a b a te k stü rlü d ü r. O dun özellikleri b ak ım ın d an aynı tik e benzer an cak, h a fif yağ lı b ir his verir. T ik e benzer d eri kokusu n u içerir. Is la k haldeki te s te re to z la rı c ilt h a sta lık la rın a sebep olur. T rah elerd e sık s ık C ac 0 3 k ristallerin e ra s tla n ır. D e k o ra tif b ir g ö rünüm ü v ard ır. A n a to m ik Y apısı : D ağ m ık trah eli, tra h e le r te k te k veya ikisi b ira ra d a n a d ir o la ra k 4 adede k a d a r rad y al g ru p la r o lu ştu ru r. T rah eler y u v a rla k ince çeperli ço ğ unlukla tü llerle dolu, tra h e ç ap arı 65-320 m ikron, 1 m m 2 deki sa y ıla rı 1-1 0 ad et, özışm ları h etero jen y ü k sek lik leri 6-2 6 hücre, g en işlik leri 1-5 hücre, 1 m m de 3-9 a d e ttir. L if tip i L ib rifo rm olup, L if uzunluğu 590-2000 m ikrondur. F izik sel Özellikleri : T am k u ru ö z g ü la ğ ırlığ ı: 0,60 g r/c m 3, H av ak u ru su özgüla ğ ırh ğ ı: 0,63 g r/c m 3, R ad y al yönde d a ra lm a : '% 3,8, T e ğ e t yönde d a ra lm a : % 5,5, H acım d a ra lm a sı:!% 9,4, T aze h ald ek i a ğ ırlığ ı: 950-1000 k g /m 3 tü r. M ekanik Ö zellikleri : B asınç direnci: 695 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1100' k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 110000 k p /c m 2, L iflere p a ra le l çekm e direnci: 790 k p /c m 2, L iflere dik çekm e direnci: 23 k p /c m 2, M ak aslam a direnci (ra d y a l y ö n d e ): 95 k p / cm 2, (te ğ e t y ö n d e): 125 k p /c m 2, Şok direnci: 0,26 k p m /c m 2, B rinell se rtlik (rad y a l y ö n d e): 3 k p /m m 2, (te ğ e t yönde): 3,6 k p /m m 3.

A F R İK A A Ğ A Ç LA R I 25 Iro k o odunu T ik den d ah a s e rttir. A ncak d iğ er direnç özellikleri b akım ından bira z d ah a d ü şü k tü r. B u h arlam a su retiy le eğilm eye o rta derecede elverişlidir. M ek a n ik özellikleri A v ru p a M eşesine de benzem ektedir. İşlen m e Ö zellikleri : K erestesi az b ir çarp ılm a ve ç a tla m a ile oldukça çabuk k u ru r. K u ru tu ld u k ta n so n ra kullanış yerin d ek i b o y u t d eğ iştirm esi çok azdır. G rift ve m u n ta z a m olm ayan lif yapısı dolayısiyle ru tu b e tli ve sıcak lığ ın ek strem değiştiğ i dış h a v a k o şu lların a açık yerlerde ince m alzem e boyuna yönde ç a lışa ra k dönebilir. K alsiy u m k a rb o n a t içerm eyen odun b iraz güçlükle a le t ve m a k in a la rla işlenebilir. P r a tik te açık ren k li Iro k o odununun koyu o la n la ra göre d ah a kolay işlendiği söylenm ektedir. Ç ok g rift lifli m a te ry a lin biçilm esinde 15 lik kesiş açısı u y g u n dur. K esici k e n a rla rın körelm esi kalsiy u m k a rb o n a t olm adığı ta k d ird e T ik te n d aha azdır. Ç ivilenm e ve v id alan m ası oldukça iyidir. K aba te k s tü rlü olm ası dolayısiyle bo y an m ad an v ey a cilalan m ad an önce dolgu m addesi ile yüzey ler işlem görm elidir. Y ağlı a s ta r işlem lerinden ve alkid reçineli verniklem e işlem lerinden kaçınılm alıdır. Genelde b o y anm ad an kullanılır. F a z la ıslak iken m etalleri korozyona u ğ ra tm a etkisi b u lu n m ak tad ır. T aze halde k erestesi tek e böceklerinin z a ra rla rın a u ğ ra r. A ncak k u ru tu ld u k ta n so n ra özodununa bu tip böcekler ve m a n ta rla r arız olam az. E m prenye edilm eye elverişli değildir. Ö zodunu deniz h a y v a n la rın a dayanıklıdır. Kullanış Y erleri : A v ru p a'd a ve A m e rik a d a geniş o ran d a T ik k erestesin in alte rn a tifi o la ra k k u llanılır. Gemi ve tek n ik in şaatm d a, y ü k sek k a lite li d o ğ ram a ve bahçe m obilyası ü retim in d e özellikle te rc ih edilir. B unun dışında trav ers, parke, k aro seri ve iskele direğ i o la ra k değerlendirilir. B o y u t değişm esine izin verilm eyen işlerde m u n ta z a m olm ayan lifli odunu kullanılm az. Ticari Ö zellikleri : T ic a re tte yuv arlak, biçilm iş ve h am p a rk e halinde satılır. Y u v arlak halde 60-1 8 0 cm ç a p ta 4 m ve d ah a uzun olan boylarda, biçilm iş halde ise 0,45 m v eya d ah a büyük b o y u tlard a k a re k esitli ve 6 m ye k a d a r boyda s a tılm a k ta d ır. A y rıca k ap lam a o la ra k ta tem ini m üm kündür. K O T IB E (N esogordonia p ap av erifera) T iliaceae fam ily asın a a it bu ağ aç cürüne F ra n sız c a k o nuşulan bölgelerde D ANTA, İngilizce k o n u şu lan bölgelerde h e r iki isim de v erilm ektedir. İn g ilte re de a y rıc a p a r la k k ırm ızı özü nedeniyle RED W O OD da denilm ektedir. L okal o la ra k F ildişi Sahili nde AHLA, BAK A, G an a da A PR O E P R O ve A K A U M A, N ije ry a d a OTUTU, K a m e ru n d a OW OE, OVOVA veya OVON, G abun d a OLBO RBO RA, K ongo da T SA N Y A (M A Y O M B E), Z aire de KONDO FİN D O, A ngola d a K ISSİN H U N G O a d la rın ı a lm a k ta d ır. ı Y ay ık şı : Geniş bir yayılış g ö sterir. E sas yetişm e bölgesi F ildişi Sahili, G ana ve O rta N ije ry a olup, K am erun, G abun, K ongo ve A n g o la d a yetişm ek ted ir. A ğaç Özellikleri : 25-30 m. boy, düzgün silin d irik gövdeli, k u llan ılır gövde boyu 20 m etre, çapı 70-80 cm. kök çık ın tıları k ısa olan b ir ağ aç tü rü d ü r.

26 Y E N E R G Ö K ER A H M E T K U R TO Ğ LU O dun Ö zellikleri : D iriodun 2-5 cm g en işlik te ve açık ren k te, özodun k ırm ı zım sı k ah v eren g in d e birbirinden keskin sın ırla ay rılm a k ta, te k s tü r ince ve yek n e sak, lifler g rift, o rta derecede p arlak, koyu şeritli, çok k ü ç ü k budaklı, h afif yağlı b ir his verm ekte, kesildiğinde N iangoıı gibi kendine h as kokusu olan d e k o ra tif görü n ü ş te bir oduna sah ip tir. A n ato m ik Y apısı : Çok say ıd a (m m 2 de 2,5 ad et) o rta b ü y ü k lü k te tra h e le r dağınık, te k tek, ikisi b iraradad ır. G enellikle y u v arlak, perfo rasy o n tab lası basit, içlerinde siyahım sı özodun m addesi b u lu n m ak tad ır. B oyuna p a ra n şim le r ap o traheal m erdivenim si, sın ır p aranşim leri p a ra tra h e a l küm eli, enine k e sitin % 28 iııi o lu ştu ru r. Ö zışm ları ta b ak a lı, 15-25 hücre yüksekliğinde ve 2-3 hücre genişliğinde, m m de 7-1 0 a d e t dir. L if tip i libriform lifleri 865-1675 m ik ro n u zu n lu k tad ır. B oyuna p aranşim lerd e çok say ıd a k alsiyum o k sa la t k ris ta l vard ır. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru ö z g ü la ğ ırlık : 0,72 g r/c m 3, H av altu ru su özgülağ ırlık : 0,75-0,85 g r/c m 3, T aze h aldeki a ğ ırlık : 900-1050 k g /m 3, B oyuna yönde d a ra lm a : % 0,20, R ad y al yönde d aralm a: % 6,0, T eğ et yönde d aralm a: '% 8,4, H acim d aralm ası : % 14,6. M ekanik Ö zellik leri: B asınç direnci: 700-735 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1160-1450 k p /c m 2, Ç ekm e direnci: 1400 k p /c m 2, M akaslam a direnci: 159 k p /c m 2, E rineli se rtlik : te ğ.: 3.5 k p /m m 2, rad.: 3,7 k p /m m 2, E la stik iy e t m odülü: 80000-135000 k p /c m 2. K otibeniıı eğilm e ve elastik iy et özellikleri Sapelli ve D işbudağa benzem ektedir. İşlenm e Ö zellikleri : E lde ve m akinelerde ko lay işlenir. K ö rleştirm e derecesi o rta, p lanyalam ad a kesiş açısı 15 olm alıdır. İy i y ap ıştırılır, k u ru m a sı y av aş y a pılm alıdır. O rta derecede bükülür. Ö zodun dayanıklı, te rm itle re k a rş ı o rta derecede dirençli, diriodun böceklere k a rş ı hassas, em prenyesi diriodunda orta, özodunda ise çok g ü çtü r. K u llan ış Y erleri : K esm e ve soym a özellikleri iyidir. M ekanik özelliklerinin uy gun olm ası nedeniyle genel yapı m a k sa tla rın d a, döşem e m aran g o zlu k, k ü çü k gem i yapım ında, a le t sap ları, tü fe k k u n d ak ları, tra v e rs m ek ik y ap ım ın d a kullanılır. K o n trplak, m obilyada, k a ry a ve D işbudak, k a p la m a d a ise m ak o re ve sapelli yerine k u l lanılır. K o n trp lak endüstrisinde K an ad a H uşu (B etu la carpinifolia) ile re k a b e t h a lindedir. T icari Ö zellikleri : sa tılm a k ta d ır. T ic a re tte y u v a rla k halde 4,5-6 m. boy, 50-80 cm. ç a p ta M U T EN Y E (G u ib o u rtia arn o ld ian a) î L egüm iııoceae fam ily asın a a it bu ağ a ç tü rü A m azakoue (G uibourtia ehie) ile y ak ın a k ra b a d ır. Son y ıllard a u lu sla ra ra sı odun ticaretin d e M utenye ad ı geçerli olm asın a rağm en, K ongo da B EN G E veya L İB E N G E adını alm a k ta d ır. L okal o larak K a m e ru n da K O LLA N ve OGBON - E L İ, K ongo d a TU N G İ, Z aire de M Ü T E N E, F ra n s a d a O L İV İE R TRO PİC A L, İn g ilte re de O LIV E W A LN U T, B. A lm an y a da ise JA S P İS veya P A R A D İE S - N U SSB A U M denilm ektedir.

A F R İK A A Ğ A Ç L A R I 27 Y ayılışı : E sk i F ra n sız ve B elçika K ongo sunun b a tı ta ra fla rın d a k i y ağ m u r o rm an ların d a lokal b ir y ay ılışa sah ip tir. A y rıca b ü tü n B a tı A frik a d a S ierra L eone - den A ng'ola y a k a d a r olan bölgede y etişm ek ted ir. E n geniş büyüm e y erleri Z aire dışında G üneydoğu K am eru n ve G abinda dır. A ğ aç Ö zellikleri : O rta b ü y ü k lü k te ve g a y rim u n ta z a m gövdeye sahip b ir ağ aç olup, boyu genellikle 25 m. n ad iren 301 m. ye ulaşır. D alsız gövde k ısm ı 9-1 8 m. çapı ise 40-70 cm. arasın d ad ır. K ök çık ın tısı 1-2 m e tre k ad ard ır. Oduıı Ö zellikleri : Önce sarım sı, d ah a so n ra g rim si diri odun özodundaıı ko lay ca ay rılır. Ö zodun solgun sarım sı k ah v eren g i ile k ah v eren g i a ra sın d a bazen k ır m ızım sı to n d a ve genelde siy ah şeritlid ir. G örünüş itib ariy le O vengkol a benzer an cak d a h a ince te k stü rlü d ü r. O dunu o rta derecede s e r t ve a ğ ır olup a ğ ırlık b a kım ından B U B IN G A nm aynıdır. Y alnız d ah a az reçine içerir. M u ten y e nin.g rift ve bazen d alg alı lif y ap ısı değişik doğal ren g i ile birleşince ona y ü k sek d e k o ra tif bir g ö rü n ü m k azan d ırır. A n ato m ik Ö zellikleri : O dunu bazen b alsam k eseleri içerir. T rah e sayısı m m 2 de 10-1 8 adet, ç ap la rı 100-120 m ikrondur. O ldukça k ü çük olan tra h e le r te k te k veya 2 ile 5 i b ira ra d a k ısa rad y al g ru p la r o lu ştu ra n ince, hom ojen özışm ları 1-5 h ü cre genişliğinde, 80 hücre yüksekliğinde olup, büyüteçsiz tan m ab ilm ek ted ir. T aze kesilm iş odunun hoş olm ayan kokusu b u lu n m ak tad ır. O rta k a lın lık ta v ey a kaim olan liflerin d alg alı b ir y ap ısı vardır. F izik sel Ö zellikleri : T a m k u ru ö zg ü lağ ırlığ ı: 0,72 g r/c m 3, H a v a k u ru su özgüla ğ ırlığ ı: 0,86 g r/c m 3, T aze haldeki ağ ırlık : 1000 k g /m 3 ü n üstünde, R ad y al yönde d a ra lm a : '% 4,2, T eğet yönde d aralm a: % 8, H acim d aralm ası: % 12,2. M ek an ik Ö zellikleri : B asınç direnci: 840 k p /c m 2, E ğ ilm e direnci: 1560 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 171000 k p /c m 2, S ta tik direnç özellikleri iyi, d inam ik direnç özellikleri ise d a h a az iyidir. İşlen m e Ö zellikleri : O dunu çok çalışır. K u ru tu ld u k ta n so n ra k u llan m a y erin de çalışm ası o rta derecededir. K u ru tu lm ası y av aş ve itin a ile y apılm alıdır. O ldukça yoğun o duna sahip olup, silis içerm ez y avaş b ir şekilde k o lay lık la biçilir. G rift lif y ap ısı dolayısiyle p lanyalam ad a zorlu k çık arır. Bu gibi to m ru k la r d e k o ra tif kesm e k a p la m a verir. V erniklenm esi ve cilalanm ası iyidir. Ö zodunu m a n ta rla ra o rta derecede d ay an ık lı olup, zor em prenye edilir. Çivi tu tm a ve vid alan m a kab iliy eti iyi değildir. K u llan ış Y erleri : M u ten y a d ek o ratif b ir ağ aç olup, b aşlıca kesm e k ap lam a o la ra k k u llanılır. B u n u n dışında to rn acılık ta, döşem ecilikte ve m obilya k ısım ların da kullan ılır. A y rıca park e, m erdiven, bilardo sopası ve b ask ı silindiri yapım ında d a k u llan ım b u lm ak tad ır.! T ic a ri Ö zellikleri : G enellikle y u v a rla k halde 60-90 cm çapla rın d a tem in edilm ektedir. N la N G O N (T a rrie tia u tilis ve T. densiflora) S tercu liaceae fam ily asın a a it bu ağ aç tü rü n ü n u lu sla ra ra sı odun ticaretin d e N ian g o n y an ın d a G abun m enşeliler için OGOUE, denilm ektedir. Bu ağ aç tü rü n e

Y E N E R G ÖKER A H M E T K U R TO Ğ LU a y rıc a İn g ilte re de COLA - M A HAGONİ, B. A lm an y a da A N G İ, F ildişi S ahili nde K E K O Sİ, K O U A N D A ve YANGON, G ana da N YANKOM, N IA N K U M A ve N Y A N - W E N, G abun d a ise A K E V A U OGOUE ve EN G ONGKOM ad ı v erilm ektedir. Y ayılışı : Bu ağ aç tü rü B a tı A frik a sah il o rm an ların ın o rta k ağ acı olup S ie rra L eone den ib ery a F ildişi Sahili ve G an a y a k a d a r yayılış g ö sterir. M erkezi A frik a C u m h u riy eti ve B a tı G abun da da az m ik ta rd a bulunur. A ğ aç Ö zellikleri : B u ağ aç o rta la m a 20-30... 40 m e tre boya, o rta la m a 50-75 - 100 cm çapa sahip olup, k ö k çık ın tıları 3 m ye k a d a r y ü kselir. K u llanılır gövde uzunluğu 20 m etrey e ulaşabilir. K u ra k yetişm e m uhitin d e y etişen ler düzgün, d iğ erleri ise eğ ri gövdeler o lu ştu rm a k ta d ır. Odıuı Ö zellikleri : D irioduıı 7,5 cm k irlim si açık ren k te, özodun ise kırm ızım sı k ahverengi, kesim den sc n ra d ah a d a k o yulaşır. G örünüm ü düz te k s tü rlü H. M auna benzer, reçineli olm ası dolayısiyle y ü zeyler y ağlı veya y a p ışk a n hissi verir. L ifler genelde g rift, ra d y a l k esitlerd e y ü k sek özışm ları dolayısiyle oldukça fazla m ik ta r d a u fa k p a rç a la r bulunur. P a rla k lık o rta ile az, te k s tü r k abadır. A n ato m ik Y apısı : T rah eler dağınık, genelde te k tek, ik isi b irarad a, n ad iren g ru p la r halinde, tra h e le r içinde koyu ren k li m ad d eler olabilir. Ç ap ları 215-320 m ik ron, 1 m m 2 deki sa y ıla rı 3 ad e ttir. Ö zışm ları heterojen, y ü k sek liğ i 450-1300 m ik ron, 1-3 hücre genişliğinde, m m de 3-6 adet, lif tip i libriform ve lif traheidi, u zunluğu 500-2050 m ikrondur. G erek boyuna paran şim lerd e, g erek se özışm larm da k a lsiu m o k sa la t k rista lle r görü lm ek ted ir. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru ö z g ü la ğ ırlığ ı: 0,65 g r/c m 3, H av ak u ru su özgüla ğ ırlığ ı: 0,72 g r/c m 3, R ad y al yönde d aralm a: % 2,9-4,5, T eğ et yönde d aralm a: % 7,6-9,2, H acim d aralm ası: % 9,3, T aze halde a ğ ırlığ ı: 900-1000 k g /m 3. M ek an ik Ö zellikleri : L iflere p aralel B asınç direnci: 500-680 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1090 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 96000-132000 k p /c m 2, M akaslam a direnci: 37 k p /c m 2, Y arılm a direnci: 15 k p /c m 2, Şok direnci: 0,63 k p m /c m 2. O rta derecede s e rt N iangon odununun direnç özellikleri iyidir. İşlen m e Ö zellikleri : A z b ir deform asyonla kolay k u ru tu lu r. B u a ra d a enine k e sit ve yüzey ç a tla k la rı az oluşur. K ullanış yerinde çalışm ası o rta derecededir. Ö zodunu o rta derecede day an ık lı olup, dış cephe d o ğ ra m a la rın d a uyg'undur. E m prenye işlem lerine a şırı dirençlidir. M akine ve aletlerle oldukça k o lay işlenir. P lan y a- lam ad a ra d y a l k e sitle r üzerinde y onga k o p m ası olabilir, bu d u ru m d a kesiş açısı 15 olm alıdır. Çivilem e sırasın d a çatlay ab ilir. O dunun reçineli yapısı dolayısiyle yüzey işlem lerinde zorlu k y a ra tır. Y üzey işlem inden önce u z a k la ştırılm a sı ş a rttır. D ış k u llan ım d a alk id reçineli, p o liü retan veya p o liy ester v e rn ik le r önerilir. K u llan ış Y erleri : N iangon özellikle dış k u llan ım d a k a p ı ve pencere yapım ı için m ükem m el b ir ağaç tü rü d ü r. A v ru p a d a iç ve dış a m a ç la r için d o ğ ram a y a pım ı ile b irlik te gem i ve tek n e in şaatın d a, sera y ap ım ın d a ve döşem e o larak, İ n g ilte re de az m ik ta rd a m obilya yapım ında, fiy a tın ın ucuzluğu dolayısiyle m asif o lar a k m ah u n g ru b u ağ aç tü rü odunları y erin e k u llan ılab ilm ek ted ir. T ic a ri Ö zellikleri : K en arları alınm ış k a la s halinde 25-50 m m k alın lık ta, 150 m m ve d ah a fa z la genişlikte, 2 m u zu n lu k ta, sa tılm a k ta d ır. Y u v a rla k to m ru k halinde ise 50-90 cm çap ve 3-4 m etre boyda tem in edilm ektedir.

A F R İK A A Ğ A Ç L A R I 29 PA D O U K (P te ro c a rp u s soyauxii) L egüm inoceae fam ily asın ın Papilionaoeae a lt fam ily asın a a it bu ağ aç tü rü n ü n A sy a d a y etişen leri de b u lu n m ak tad ır. B u n lar B U R M A PA D O U K (P. m acro carp u s), A N D A M A N PA D O U K (P. dalbergioides), M A İD O U (P. p ed atu s) dır. A y rıca b ü tü n tro p ik o rm an bölgelerinde bu tü rle re rastlan a b ilm ek ted ir. P a d o u k tü rü n d e n ilk o la ra k bilineni F ra n sız G u ayanasm da y etişen (P. draco) SA N T A L R O U G E D ES A N T İL L E S olup, İngiliz ekonom i bölgesinde BARW OOD, A lm an y a d a R O TH OLZ v eya K O R A L L E N H O L Z, N ije ry a m enşeli o la n la ra CAMWOOD, N ije ry a da OSUM, K a m e ru n d a M U E N G E ve CORAIL, G abun d a IS SIG O U ve MOGONDA, G ine de PA LO RO JO, K ongo d a K İS E S E gibi, isim ler alm a k ta d ır. Y ayılışı : B a tı A frik a P adouku N ije ry a nın daim i yeşil y a ğ m u r o rm an ların ın tip ik b ir a ğ a ç tü rü d ü r. N ijery a dışında, K am erun, Gabim, A ngola ve K ongo da da görü lm ek ted ir. A ğ aç Ö zellikleri : 30-40 m boya, 80' -120 cm çap a ve 1 5-2 0 m k u llanılabilir gövde u zu n lu ğ u n a sahip en büyük B atı A frik a ağ aç tü rlerin d en d ir. D üzgün gövde y ap ar. O duıı Ö zellikleri : D iriodun 10-20 cm genişlikte, beyazım sı, kah v eren g im si s a rı ren k te, belirgindir. Ö zodun taze halde iken p o rta k a l re n g i kırm ızım sı, k esild ik te n so n ra k o y u la şm a k ta ve m orum su k ah v eren g i b ir re n k a lm a k ta d ır. Ö zodunu koyu k ırm ızı k ah v erengi ve doğal p a rla k lığ ı ile d ik k a ti çeker. G eniş tra h e le r n e deni ile te k s tü rü h a fif k abadır. L ifler oldukça düzgün bazen g rifttir. T aze halde a ro m a tik k o k u su vard ır. T estere tozu solunum problem leri y a ra ta b ilir, çok dekora tiftir. A n ato m ik Y apısı : T rah eler dağınık, genellikle te k tek, oval, ince çeperli, k ırm ızım sı k ah v erengi özodun m addeleri içerir. T ra h e ç ap la rı 150-360 m ikron olup, 1 m m 2 de 1-2 a d e t bulunur. L if tip i lib rifo rm ve lif tralıeididir. U zu n lu k ları ise 1035-1660 m ikrondur, ince, hom ojen ve çok d a r özışm ları bir sıra lı ve o rta la m a 6... 10 h ü cre yüksekliğindedir. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru özgülağırlığı: 0,65 g r/c m 3, H av ak u ru su özgüla ğ ırlığ ı: 0,70 g r/c m 3, T aze halde ağ ırlığ ı: 950-1050 k g /m 3, R ad y al yönde d aralm a: %2,6-3,6, Placım d aralm ası: % 6,4-10,6, T eğet yönde d a ra lm a : % 4,1-5,4. M ek an ik Ö zellikleri : B asınç direnci: 750 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1375 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 110000-144000 k p /c m 2, L iflere d ik çekm e direnci: 38 k p /c m 2, Y arılm a direnci: 1 0,5-16,4 k p /c m 2 L iflere dik B rinell se rtlik : 2,8 k p /m m 2, M ak aslam a direnci: 73i-8 5 k p /c m 2, Şok direnci: 0,38-0,85 k p m /c m 2. İşlen m e Ö zellikleri : Ö zg ü lağ ırlığ m a göre el a le tle ri ve m a k in a la rla oldukça k o lay işlenir. B içm ede diş ucu açısı 22-26 derece, hız 24-27 m /sn, dişler a rası açık lık 40-45 m m. olm alıdır. İşlenm e esn asın d a düzgün b ir yüzey o lu ştu ru r. K e re ste si oldukça y av aş k u ru r. Ç alışm ası çok d ü şü k tü r. Ç ivilenm esi ve vidalanm ası iyidir. îy i y ap ıştırılır. İy i cilalanır. D ış k o şu llard a em niyetli b ir şekilde çok iyi kullanılır. Ö zodunu çok dayanıklıdır. D iri odunu o rta derecede em prenyeye k a rş ı dirençlidir. K ullanış Y erleri : P adouk ilk plan d a kesm e k a p la m a o la ra k ve m obilyacılıkta dış yüzeylerde kullanılır. A y rıca güzel ren g i nedeniyle k a k m a c ılık ta, to rn acılık ta,

30 Y E N E R G Ö K ER A H M E T K U R TO Ğ LU a le t ve bıçak sap ların d a, özellikle gtizel g ö rü n ü m ü n arzu edildiği y erlerde döşem elik için m ükem m el b ir k erested ir. G enel k u llan ım a açık b in a la rd a ve çalışm asının az olm ası nedeniyle döşem e a ltı ısıtm a sistem in in olduğu yerlerd e döşem e için k u llanılm ak tad ır. F ra n s a da tra v e rs o la ra k da P a d o u k ta n y a ra rla n ılm a k ta d ır. Ticari Özellikleri : T ic a re tte y u v a rla k halde v ey a d iri odunu ile v eya diriodunsuz o la ra k k e re ste halinde satılır. T o m ru k b o y ları 4-5 m, ç ap la rı 60-100 cm dir. B azen k a p la m a o la ra k ta tem in edilir. T A L İ (E ry th ro p h le u m guineense ve E. m icran th u m ) L egum inoceae fam ily asın ın C aeselpiniaceae a lt fam ily asın a a it olan bu ağaç tü rü n e İn g iltere'd e D oğu A frik a dan gelenler için M ISSA N D A, SA SSW OOD veya R E D W A T E R T R E E denilm ektedir. A y rıca K ongo m enşelilere K A SSA veya SA SS- W OOD, M ozam bik m enşelilere M ISSA N D A v eya M U AVE, N ije ry a m enşelilere E R U N denilm ektedir. L okal o la ra k G ine de B A IE R ve M A N CO N E, L ib ery a da GOGW İ, F ild işi S ahili nde A L U İ ve E R U E A L U İ, G ana d a POTRODOM, K am eru n ve G abun d a ELO N G, ELO U N, LOUNDOU, BOLONDO, Z a ire de M W A Fİ ve M U SH E N G A a d ların ı a lm aktadır. Y ayılışı : B ü tü n T ro p ik A frik a da o lm ak üzere geniş yayılış g ö sterir. Senegal, Gine B issau, L ib ery a da, F ildişi S ahili nde, G üney N ije ry a da, K am eru n ve G abun da, K ongo d a ve M ozam bik te bulunur. G am biya, G ana, T oğa, K enya, U ganda, Zanz an y a ve Z am b ia d a d a ra s tla n ır. A ğaç Ö zellikleri : 37 m. nin üzerinde boy 1,5 m. çap yapabilen düzgün olm a y an gövdeye sahip b ir ağ a ç tır. S avan o rm an ların d a y etişen ler 15-201m. boydadır. K ök çık ın tıla rı içerir. G övdenin y a k la şık y a rısı dalsızdır. O dun Özellikleri : 6 em k a d a r g en işlik tek i diri odun g ri - beyazım sı sa rı re n k tedir. K oyu ren k li özodun a şırı derecede yoğun, s e rt ve a ğ ır olup, oldukça k ab a te k s tü rlü ve a şırı derecede g rift liflidir. Ö zodun sa rım sı ile k ırm ızım sı k ah v eren g i bazen yeşilim si tonda, kesim den so n ra k o yulaşır, k ırm ızım sı k ah v eren g i şeritleri içerir. O dunun özel b ir kokusu yo k tu r. A natom ik Y apısı : T rah eler d ağ ın ık genellikle te k tek, bazen ikisi b ir a ra d a ve ra d y a l g ru p la r o lu ştu ru r. T rah eler y u v a rla k veya h a fif oval, ince çeperli, içlerinde sarım sı k ah v eren g i yabancı m ad d eler bulunabilir. Ç ap ları 130-280 m ikron, 1 m m 2 deki sa y ıla rı 2-7 ad e ttir. Ö zışm ları hom ojen 8-1 7 hücre yüksekliğinde 1-2 h ü cre genişliğindedir. L if tip i libriform, lif boyu 540-1600 m ik rondur. B oyuna paran şim lerd e k rista lle r m evcu ttu r. Bu nedenle T ali odununun zo r y andığı sa n ılm a k tad ır. F iziksel Ö zellikleri : T am k u ru ö zg ülağırlığı: 0,94 g r/c m 3, H av ak u ru su özgülağ ırlığ ı: 0,97 g r/c m 3, Y aş halde ağ ırlığ ı: 1100-1200 k g /m 3, R ad y al yönde d aralm a: % 3,9-5,7, T eğ et yönde d aralm a: % 6,3-10,2, H acim d aralm ası: % 9,0-11,7. M ekanik Ö zellikleri: B asınç direnci: 750-8 6 0 k p /c m 2, E ğilm e d ire n c i:, 12001-1350 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 108000-165000 k p /c m 2, Şok direnci: 0,89 k p m /c m 2, L iflere d ik çekm e d ire n c i: 27-4 0 k p /c m 2, M ak aslam a d ire n c i: 90 k p /c m 2, B rinell se rtlik : (Y an s e rtlik ): 4,4-6,6 k p /m m 2. İşlenm e Ö zellikleri : M akinelerle zor işlenir. K esici a letlerin u ç la rı çab u k k ö r lenir. K a rb it tip i uçlu kesici a le tle r k u llanılm alıdır. İy i cilalan ır ve d üzgün yüzey

A F R İK A A Ğ A Ç L A R I 31 işlem leri v erir. K u ru tm a esnasında d ik k a t ister, çab u k çarpılır, iyi to rn alan ır, güç p la n y a la n ır ve frezelenir. T ozları nefes yolların d a ta h rişe neden olur. Çivi ve vida k u llan m a esn asın d a öndelik delm eye g erek sin im vard ır. G üç y arılır. Ç iirütücü e t kilere, böceklere ve term itle re ve deniz o y u cu ların a k a rş ı y ü k sek direnç g ö sterir. Ö zodunu em prenye edilem ez. K u llan ış Y erleri : L okal o la ra k köprü, tra v e rs ve lim an işleri g ib i a ğ ır konstrü k siy o n lard a, A v ru p a d a ise fabrik a, okul gibi yoğun tra fiğ in olduğu yerlerde döşem e m a te ry e li o la ra k kullanılır. İşlem e zorluğu olm asaydı çok iyi b ir kesm e k a p lam a odunu olacağında şüphe bulu n m am ak tad ır. T icari Ö zellikleri : T ic a re tte y u v arlak ve k e re ste halinde sa tılır. A y rıca p ark e ta s la k la rı halinde tic a re ti yapılır. S a tışa konu olan to m ru k la rın boyları 4-6 m. çap ları ise 60-80 cm dir. İh ra c a a t y erleri K am erun, F ildişi Sahili, N ije ry a ve G abon dur. T C H IT O LA (O x y stig m a oxyphyllum v ey a P tery g o p o d iu m oxyphyllum ) L egum inaceae fam ily asın ın caesalpiniaceae a lt fam ily asın a a it bu ağ aç tü rü n e P o rte k iz bölgesi kökenlileri için TOLA C H ÎN F U T A ve TO LA M A FU T A, B. A l m a n y a d a E C H T E S TO LA veya R O T E S TOLA, a y rıc a N ije ry a k ö kenliler için LO LA G B O LA ve N ÎG E R İA N CED A R, Z aire k ö k en liler için T S H İB U D IM B U N O İR E, L okal o la ra k ta G abun d a E M O Lİ ve M BABO U, Z aire de M A R A N D A, K ITO LA, TO LA N O lr, G ine de EYO, K ongo d a T U B A ad ı v erilm ek ted ir. Y ayılışı : G üney N ije ry a dan Gine sah illeri boyunca b ü tü n K ongo bölgesini A ngola y a k a d a r k a p sa m a k ta d ır. E sas yetişm e bölgesi o la ra k G üney N ijerya, K a m e ru n un güneyi, E k v a to ria l Gine, G abun un kuzeyi ve de h er iki K ongo devletidir. A ğ aç Ö zellikleri : D aim i yeşil ru tu b e t o rm an ların d a yetişen dolgun, silindirik gövde y a p a n b ir a ğ a ç olup, 20-55 m boy, 60-180 cm a ra s ın d a değişen çap ve 15 m ye y ak ın k u llan ılab ilir gövde u zu nluğuna sah ip tir. K ök çık ın tısı b u lu n m a m a k ta d ır. O dun Ö zellikleri : B u odun tü rü özellikle özodununun k ah v erengi ve d ah a k o yu re n k te k i şe ritle ri içerm esi dolayısiyle d e k o ra tif k a ra k te rin d e n ö tü rü ilginçtir. Cevize benzer, odunu sak ız içerir. A n cak sak ız d a h a çok 6-1 2 cm g en işlik tek i diriodun k ısm ın d a yoğunlaşm ıştır. T e k stü r o rta k a b a lık ta olup lifler genelde düz n ad iren b iraz g rifttir. A n ato m ik Y apısı : T ra h e le r dağınık, genellikle te k te k v ey a ikisi b ira ra d a g ru p la r halinde, m ü n fe rit tra h e le r çoğunlukla oval, içlerinde koyu ren k li depozit m addeleri içerir. T rahelerin d ağ ın ık olm ası cevizi andırır. Ç a p la n 80-200 m ikron 1 m m 2 deki sa y ıla rı 2-1 0 ad e ttir. Ö zışm ları h e te ro je n 10-90 hücre yüksekliğinde, 1-3 h ü cre genişliğinde olup boyları 750-2300 m ikrondur. F izik sel Ö zellik leri: T am k u ru ö z g ü la ğ ırlığ ı: 0,55-0,60' g r/c m 3, H av ak u ru su özg ü lağ ırlığ ı: 0,63 g r/c m 3, H acm en d aralm a: % 8,3-9,5, T aze halde a ğ ırlık : 850-950 k g /m 3. M ek an ik Ö zellikleri : B asınç direnci: 570 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 1050 k p / cm 2, E la stik iy e t m odülü: 95000 k p /c m 2, ışok direnci: 0,54 k p m /c m 2. İşlen m e Ö zellikleri : Bu ağ aç tü rü fazla zorlu k ç ık a rtm a d a n elle ve m ak in e lerle biçilir ve plan y alan ır. A n cak içerdiği sakız nedeni ile aletlerd e sıkışm a y a

32 Y E N E R G Ö K ER A H M E T K U R TO Ğ LU p ar. G enelde m ak in elerle sak ızın çık ard ığ ı problem lerin istisn ası ile düzgün yüzeyler verir. Çivi ve vida ile kolayca iyi şekilde te s b it edilir. İy i tu tk a lla n ır ve k o lay lık la soyulur. D iriodun böceklerin hücu m u n a kolay u ğ ra r ve m a n ta rla ra k a rş ı d ay an ık sızd ır. Ö zodun day an ık lılık b ak ım ın d an çok değişkendir. K u ru m a b ak ım ın dan H a v a k u ru su hale gelirk en az b ü k ü lü r v eya ç a tla r. K u ru d u k ta n so n ra ru tu b e t değişm elerine k a rş ı stab ild ir. D ış h av a k o şu lların a d ay an ık lı değildir. K ullanış Y erleri : A v ru p a p a zarın d a bu ağ aç tü rü odunundan elde olunan dek o ra tif k a p lam alar, m obilya ve televizyon k u tu la rı v.b. g ereçlerin üretim inde, G ü ney A frik a d a ise genel am a ç la r için ü retilen k o n trp la k la r d a değerlendirilir. A y rıc a iç ve dış y ap ı m a k s a tla rın d a k u llan ılm ak tadır. Ticari Ö zellikleri : T ic a re tte y u v a rla k halde 6-1 0 m boy, 70-1 2 0 cm ç a p ta sa tılır. T ch ito la özodunun ren g i b ak ım ın d an k o lay lık la A gba T ola B ra n ç a (Gossvveiierodendron b a lsam ife ru m ) u andırır. A n cak A g b a odunu b iraz d ah a sarım sı k a h verengidir. W E N G E (M illettia lau ren tii) L egum inoceae fam ily asın ın P apilionaceae a lt fam ily asın a a it olan bu ağ aç tü rü U lu sla ra ra sı odun ticaretin d e PO L IS S A N D R E D E CONGO ve W E N G E adı ile an ılm a k ta d ır. L okal o la ra k ise K am eru n ve E k v a to ria l G ine de AW ONG, G abun da N SO N - SO, K ongo d a N TOKO ve N GON DO U ve Z aire de MBOTO, BOKONGE, D İK A L A - KALA, K IBOTO gibi ad la r alm ak tad ır. W enge O dun en d ü strisin in önem li b ir fam ily ası olan M illettia, fam ily asın a a it olup, bu fam ily a A frik a d a birçok tü r ile tem sil edilm ektedir. B u n ların en önem lilerinden birisi P A N G A PA N G A (M illettia stu h lm an n ii) olup, p ra tik te W enge den a y ırt edilm esi g ü çtü r. Y ayılışı : D aim i yeşil tropik, ek v a to r ru tu b e tli o rm an ların ağ acıdır. İlk p la n da K ongo d a y etişm ek ted ir. A y rıca G üney K a m e ru n d a K uzey G abun da ve d iğ er B atı A frik a ülkelerinde de ra stla n m a k ta d ır. A ğ a ç Ö zellikleri : Y etiştiğ i yörelerde k ü ç ü k veya o rta b ü y ü k lü k te b ir ağaç olup, en fa z la 60-100 cm çapa, 20: m e tre boya u la şm a k ta d ır. Silindirik, f a k a t n a d iren düzgün olan gövdesi çok dallı olup, k u llan ılab ilir gövde uzunluğu 8-1 2 m etre arasın d ad ır. Odun Ö zellikleri : 3-6 cm genişliğindeki diriodun açık g ri ren k ted ir. Ö zodunu n genel g ö rü n ü şü koyu kahverengidir. Y ak ın d an incelendiğinde odunun, düz biçilm iş k e re ste ve soyulm uş k ap lam a lev h alard a n ay ırtedici d e k o ra tif görü n ü ş oluştu ran, koyu ren k li a rd ışık ta b a k a la r içerdiği görü lü r. O dunu s e rt ve ağırdır. O ldukça k a b a te k s tü rlü ve genellikle düz liflidir. A natom ik Y apısı : A z sayıda, çok kaba, oval tra h e le r enine k e sitte çıplak gözle görülebilir. G enellikle te k te k ve d ağ ın ık düzenlidir, için d e koyu ve açık ren k li depo m addeleri içerir. B oyuna p aran şim depo h ü creleri yüzeyin :% 50 sini k a p sa r ve çok geniş sü rek li acık ren k li şe ritle r o lu ştu ru r. Çok d a r özışınları zor tan ın ır. K a t k a t y ap ısı te ğ e t K esitte ince enine desenler o lu ştu ru r. T eğet kesilm iş ıodun P alm iy e (B orassus) ve birazd a P o lisan d er odununa benzer. A y rıca düzgün lifli odunu k a b a ve de 2 ren k li s trü k tü r g ö sterir. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru ö zg ü lağ ırlığ ı: 0,75 g r/c m 3, H av ak u ru su özgülağ ırlığ ı: 0,80 g r/c m 3, R ad y al yönde d aralm a: % 4,5-5,8, T eğ et yönde d aralm a: % 8,6-9,5, H acım d aralm ası: % 13,3-14,3, T aze h ald ek i a ğ ırlığ ı: 1200 k g /m 3.

A F R İK A A Ğ A Ç L A R I 33 M ekanik Ö zellikleri : B asınç direnci: 700-8 5 0 k p /c m 2, E ğ ilm e direnci: 1250-1800 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 168000-180000 k p /c m 2, M ak aslam a direnci: 113 k p /c m 2, Şok direnci: 0,86-1,50 k p m /c m 2. W enge kuvvetli, çok e la stik ve şo k a k arg ı y ü k sek dirençli olm ası ile ü n yap-: m ıştır. B u b ak ım d an H ickory (C ary a a lb a ) e benzer. İşlen m e Ö zellikleri : Ç ok şekil değ iştirm ed en y av aş k u ru r. K ullanım yerinde b o y u t d eğ iştirm esi oldukça azdır. Y oğunluğu ve lifli k a ra k te ri nedeniyle işlenm esi b ira z zo rd u r. A le tle r k esk in olduğu ta k tird e kendiliğinden d üzgün yüzeyler oluşur. B öcek ta h rib a tı ve m a n ta r çürü k lü ğ ü n e k a rş ı çok dirençlidir. A n cak T redonavalis teh lik e o lu ştu rm a k ta d ır. T rah elerin k a b a y ap ısı ve depo m addesi içerm esi nedeniyle yüzey işlem lerinde g ü çlü k çık arır. P o liy ester, P o liü re ta n v e rn ik le r kullanılm alıdır. T u tk a lla n m a sı oldukça zordur, K azein ve se n te tik reçin e tu tk a lla rı en iyi sonucu v erm ek ted ir. Ç ivilem e ve vid alam ad a odunu y a rılm a y a m eyletm ekte, öndelik açılm ası y a ra rlı b u lu n m ak tad ır. K ullanış Y erleri : W enge O rta A v ru p a da, İn g ilte re de olduğundan d ah a fa z la ra ğ b e t g ö rm ek ted ir. O dunu k a p la m a ve m a sif o la ra k M obilya ve iç dekorasyonda te rc ih edilir. A y rıca dolap yapım ı, m erdiven, p ark e, gem i ve v a g o n la rd a d u v ar p an eli olarak, fırç a sap ı ve d e k o ra tif eşy aların ve k a y a k y ap ım ın d a k u llan ılm ak tad ır. Z IN G A N A (M icroberlinia b razzav illen sis + M. b isu lc a ta ) L egum inoceae fam ily asın ın caesalpiniaceae a lt fa m ily a sın a a it b u ağaç tü rü n e son y ılla rd a U lu sla ra ra sı odun ticaretin d e ve a y rıc a G abun ve K a m e ru n da ZIN G A N A denilm ektedir. ZEB R A N O ise fa rk lı odun tü rle rin i de örneğin: A frik a d an Cynom e tra spp ve B erlin ia spp, B rezily a d an A stro n iu m frax in ifo lu im gibi, k ap sad ığ ı için y an lış a n la şılm a la ra neden olabilm ektedir. L o k al o la ra k bu a ğ a ç tü rü n e K a m e ru n d a A M OUK v eya A L L E N E L E, G abun d a IZ IN G A N A, G ine de E N U K - EN U G, İn g ilte re de A F R IC A N 'ZEBRAW OOD, B a tı A lm anya d a ZEBRAKOLZ, F r a n s a da B O IS Z E B R E adı verilm ektedir. Y ayılışı : B u a ğ a ç tü rü ilk p lan d a K am eru n v e G üney G abun d a y etişm ek tedir. G ine ve K ongo d a d a ra s tla n m a k ta d ır. A ğ aç Özellikleri : O rta b ü y ü k lü k te b ir a ğ a ç tü rü d ü r. 30' - 35 m. boy, 15-20ı m. kullan ılab ilir. G övde uzunluğu ve 50-120 cm çap y a p m a k ta d ır. K ök çık ın tıları az, gövde silin d irik ve düzgündür. O dun Ö zellikleri : E n d e r ra s tla n a n çarp ıcı ve d e k o ra tif b ir görü n ü şe sahip tir. A çık sa rım sı kahverenginde, koyukah v e v ey a siy a h a y a k ın d a r çizgileri içerir. B u çizgiler odun üzerinde k esk in re n k k o n tra s tla rı o lu ştu ru r. Odun, doğal b ir p a rla k lığ a sa h ip tir. D iriodun 8-1 5 cm, beyazım sı ile g ri ren k te, özodun açık v ey a g rim si T e k stü r o rta ile k ab a, lifler d alg alı v eya g rift, k u ru tm a d a n so n ra hoş olm ayan b ir k o k u o rta y a çıkar. Y ıllık h a lk a la r h e r zam a n b elirgin değildir. A natom ik Y apısı : T ra h e le r gözle, özışm ları ve b oyuna p a ra n şim le r ise lupla g ö rü lü r. T ra h e le r dağınık, te k te k v eya ik isi b ir ara d a, k ıs a ra d y a l g ru p la r h a linde, genellikle oval, içerisinde koyu ren k li b ir depozit m adde bulunur. Ç ap ları 110-230 m ikron, 1 m m 2 deki say ıları 1-1 1 a d e ttir. Ö zışm ları hom ojen 2-20 h ü cre yüksekliğinde, 1 h ü cre genişliğinde 1 m m d eki sa y ıla rı 10-1 1 adet, lif tip i libri-

34 Y E N E R G ÖKER A H M E T K U R TO Ğ LU form ve lif trah eid leri lifboyu 1120-1680 m ikron, L isigen k a n a lla r içerir. B oyuna p aran şim lerd e k rista lle r v ardır. F izik sel Ö zellikleri : T am k u ru özgül ağ ırlık : 0,65-0,73 g r /c m 3, H ava k u ru su özgül a ğ ırlık : 0,78 g r/c m 3, T aze haldeki ağ ırlığ ı: 900-1050' k g /m 3, R ad y al yönde d a ra lm a : '% 4,8-5,5, T eğ et yönde d aralm a: % 7,3-9,1, H acım d aralm ası: % 12,3-14,8. M ek an ik Ö zellik leri: B asınç direnci: 500 k p /c m 2, Ç ekm e direnci {//)' 1360 k p /c m 2, Ç ekm e direnci ( ): 28-43 k p /c m 2, E ğilm e direnci: 8 4 0-1200 k p /c m 2, E la stik iy e t m odülü: 100000-1300001 k p /c m 2, M ak aslam a direnci: 79 k p /c m 2, Şok direnci: 0,59 k p m /c m 3, B rinell sertlik : 2,7 k p /c m 2. işle n m e Ö zellikleri : O dunu o rta a ğ ırlık ta, o rta se rtlik te çok e la s tik ve oldukça dirençlidir. R eçinesiz cilalanm a k ab iliy eti çok iyidir. K o lay lık la kesilebilir. K u ru tu lm a sı g ü çtü r. Ç arp ılm ay a m eyillidir. Y av aş ve dengeli k u ru tu lm alıd ır. K olay soyulur, p lanyalanm ası g rift liflilik dolayısiyle g ü ç tü r. L if k o p m aları o rta y a çık a r. Y a p ıştırm a özellikleri iyidir. Y arılm aları önlem ek için k a p la m a levhalarını ta şım a d a d ik k a t ister. Ö zodunu doğal d ay an ık lı olup, son derece güç em prenye edilir. K am eru n m enşelileri reçine içerm ek te olup, bu özellik k a p la m a o larak k u l lanım ım engellem ektedir. K u llan ış Y erleri : Z ingana özellikle d e k o ra tif k a p la m a lev h a o la ra k m obilyacılık ta k u llanılır. B u nedenle k a ra k te ris tik şe ritle ri en iyi g ö sterecek şekilde (ay n a kesişte) kesilir. M asif odun bazen süs am açlı to rn a işlerinde, a le t sapı ve k a y a k y apım ında kullanılır. T icari Ö zellikleri : T ic a re tte to m ru k o la ra k 4-7 m boy, 50-100 cm ç a p ta satılır. F ra n sa, F ed eral A lm an y a ve Is p a n y a dan tem in edilebilm ektedir. K A Y N A K L A R A N O N Y M, 1965. E xo tisch e N u tzh ö lzer. D eutsche V erlags - A n s ta lt S tu ttg a r t. B E R K E L, A., 1957. T ü rk iy e de tica reti yapılan en önem li yabancı ağaçlar ve özellikleri. Î.Ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Seri B, Cilt V II, S a y ı 2. B O Z K U R T, Y., 1987. Y abancı dünya ağaçları. l.ü. O rm an F a k ü lte si (Y ü k s e k L i sans ders n o tla rı). B O Z K U R T, Y., Y. G Ö K E R, 1987. F iziksel ve M eka n ik A ğ a ç M alzem e Teknolojisi. O rm an F a k. Y a y ın N o. 388. D A H M S, K.G., 1979. A frika n isch e E xp o rth ö lzer. 2. A u fla g e D R W - V erlag S tu ttg a r t. D A H M S, K.G., 1981f. K leines H olzlexikon. W egra V erlag G m bh S tu ttg a r t. L A V E R S, M.G., 1969. The stre n g th properties o f tim bers. B u lletin N o. 50 H.M.S.O. L ondon F.P.R. D ep a rtm ent of th e E n viro n m en t. j N A IR N, P., 1957. W ood specim ens Tothill press L td. P roprıetors o f wood. London. R E N D L E, J.B., 1969. W orld Tim bers. Vol. I. E ıırope A Şrica E r n s t B enn L im ited. U n iversity o f T oronto P ress London. U.S.D.A., 1970. P roperties of Im p o rted tropical ıvoods. F orest S ervice R esearch paper. F.P.L. 125. M adison W is. U.S.A.