GELĐR DÜZEYĐ ĐLE ĐLGĐLĐ HADĐSLERĐ A ALĐZĐ (ZE GĐ LĐK FAKĐRLĐK BAĞLAMI DA)

T.C SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER E STĐTÜSÜ TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI GELĐR DÜZEYĐ ĐLE ĐLGĐLĐ HADĐSLERĐ A ALĐZĐ (ZE GĐ LĐK FAKĐRLĐK BAĞLAMI DA) Mehmet YURAN YÜKSEK LĐSANS TEZĐ DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Yusuf AÇIKEL ISPARTA 2010

ii

iii Ö SÖZ Son yıllarda toplumları meşgul eden kavramlardan birisi de gelir düzeyi kavramıdır. Bu kavramı ortaya atanlar ise günümüz ekonomistleridir. Çünkü zaman ilerledikçe teknolojik gelişmeler meydana gelmektedir. Teknolojik gelişmelere paralel olarak kültürel, sosyal, ekonomik ve dillerdeki kavramsal değişmeler ve gelişmeler de meydana çıkmaktadır. Teknolojinin ilerlemesi ile dünya görsel olarak o kadar küçülmüştür ki internet, televizyon, telefon gibi iletişim araçları ile istenilen bilgilere çok kısa bir zamanda ve daha ucuza ulaşılabilmektedir. Genelde insanoğlu fıtraten doyumsuz ve aç gözlüdür; huzur ve mutluluğu yakalayabilmek için gelir düzeyini en yüksek noktalara çıkarmak istemektedir. Arzu ettiği şeylere hemen kavuşmayı arzulamaktadır. Fakat çoğu zaman bu istek ve arzularına ulaşamamaktadır. Böyle olunca da gönüller arzuladıklarına ulaşamaması sebebiyle her zaman fakir kalmakta ve bu fakirlik duygusunu sürekli olarak yaşamaktadırlar ve neticede zenginliğin doyum duygusunu yaşayamamaktadırlar. Bu araştırmamızda, insanları tarih boyunca meşgul eden, istediği her şeye kavuşma arzu ve isteği neticesinde ortaya çıkan gelir düzeyi kavramı hadisler ışığında fakirlik, zenginlik bağlamında açıklanmaya çalışılacaktır. Arapça kelimelerde kullanılan el takısı yazma ve okuma kolaylığı sağlaması açısından kullanılmamıştır. Araştırma süresince yardımlarını ve desteklerini hiç esirgemeyen danışman hocam Yard. Doç Dr. Yusuf AÇIKEL Bey e, öğrenim süresince her zaman yapıcı tenkitleri ile mükemmele ulaşmamı isteyen ve bu hususta yardımcı olan değerli hocam Prof. Dr. Talat SAKALLI Bey e, eksiklerimin tespit edilip düzeltilmesi için rehberlik eden hocam Doç. Dr. Habil ŞENTÜRK Bey e ve yolumun tıkandığı anda yolumun açılmasına, önümü görmeme yardımcı olan diğer değerli hocalarıma teşekkür ederim. Mehmet YURAN 12.04.2010

iv ÖZET GELĐR DÜZEYĐ ĐLE ĐLGĐLĐ HADĐSLERĐ A ALĐZĐ (ZE GĐ LĐK FAKĐRLĐK BAĞLAMI DA) Mehmet YURA Süleyman Demirel Üniversitesi, Temel Đslami Bilimler Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi 113 sayfa, Nisan 2010 Danışman: Yard. Doç. Dr. Yusuf AÇIKEL Araştırmanın amacı, son zamanlarda insanları, ekonomistleri, siyasetçileri çok meşgul eden gelir düzeyi kavramını, fakirlik ve zenginlik bağlamında hadisler ışığında incelemek ve ilgili hadislerin analizini yapmaktır. Kavramsal çerçevede gelir düzeyi ile ilgili iktisatçıların, Đslam Hukukçularının yaptıkları araştırmalar, vardığı sonuçlar incelenmiş ve gelir düzeyiyle dolaylı ve direkt olarak ilgili olan kavramlar açıklanmıştır. Kur an-ı Kerim in, insanın dünya ve ahiret dengesini sağlama konusunda nasıl yol gösterdiği incelenerek, Kur an-ı Kerim e göre gelir düzeyi kavramının nasıl açıklandığı araştırılmıştır. Fakirlik ve zenginlik bağlamında gelir düzeyi ile ilgili hadisler tespit edilmiştir. Gelir düzeyinin yükseltilmesini teşvik eden hadisler, gelir düzeyinin düşük olmasını teşvik eden hadisler tesit edilmiştir. Gelir düzeyinin artması ile meydana gelebilecek zararlar, gelir düzeyinin düşük olmasının yararları ve zararları, gelir düzeyi yüksek olanların ve düşük olanların yükümlülükleri hadisler ışığında açıklanmıştır. Đslam ın ilk döneminde iktisadi hayatın yapısı incelenmiştir. Gelir düzeyi yüksek olan ve düşük olan sahabiler anlatılmıştır. Bu sahabilerin fakirlik ve zenginlik içerisindeki tavırları anlatılmıştır. Fakirlik ve zenginlikle ilgili bazı ahlâki hadisler tespit edilerek incelenmiştir. Ayrıca gelir düzeyinin, kişi ve toplum üzerindeki psikolojik ve sosyolojik tesirleri incelenmiş olup gelir düzeyinin niyet ile olan ilişkisi araştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Fakir, zengin, iktisat, ekonomi, milli gelir, gelir dağılımı, gelir düzeyi

v ABSTRACT HADITH REGARDI G I COME LEVEL A ALYSIS OF (I THE CO TEXT OF WEALTH POVERTY) Mehmet YURA Suleyman Demirel University, Department of Basic Islamic Sciences Master's Thesis, 113 page, April 2010 Supervisor: Asst. Assoc. Dr. Yusuf AÇIKEL The aim of the study, recently people, economists, politicians are too busy with "income level" concept, poverty and wealth in the context of examining the hadith and the hadith in the light of the analysis is done. In the conceptual fromework, the researches done by economists, Islamic Jurists related to income level, the results are analyzed and the concepts directly and indirectly related with the income level are explained. The Holy Koran of the human world and the Hereafter, in providing the balance by examining how the guide, according to the Qur'an, explained how the concept of income has been investigated. In the context of powerty and wealth, the hadiths related to income level have been identified. The hadiths encouraging to raise the income level, the hadiths encouraging to the low income lewel wos determined The horms may occur with increasing income level, The horms and benefits of berrg low income level, The obligations of those have low income and those have a high level income are explained in the light of hadiths. In the first period of Islam, the structure of economic life are examined. The companions with a high level income and Those are a low level income are mentioned. The behaviours of the Muslims in the poverty and wealthy are explained. Some moral hadiths a bout poverty and wealthy have been determined and analyzed Moreover, the psychological and sociological effect on individuals and society income level, were examined and the relationship the income level between intention were investigated. Key words: Poor, rich, economy, economy, national income, income distribution,income level

vi ĐÇĐ DEKĐLER Sayfa ĐÇĐNDEKĐLER.. vi KISALTMALAR.... viii GĐRĐŞ 1.1. Araştırmanın Konusu ve Amacı..... 2 1.2. Araştırmanın Önemi 4 1.3. Araştırmanın Đçeriği 5 BĐRĐ CĐ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Gelir Düzeyi. 8 2.2. Günümüz Đktisat Đlminde Gelir Düzeyi... 8 2.2.1. Kapitalist Ekonomik Sistem 14 2.2.2. Sosyalist Ekonomik Sistem. 16 2.3. Đslam Hukukunda Gelir Düzeyi Kavramı.. 18 2.3.1. Gelir Düzeyini Doğrudan Đlgilendiren Kavramlar... 19 2.3.2. Gelir Düzeyini Dolaylı Đlgilendiren Kavramlar.... 22 ĐKĐ CĐ BÖLÜM HADĐSLERDE GELĐR DÜZEYĐ 3.1. Kur an-ı Kerim e Göre Đnsanın Dünya- Âhiret Dengesinin Sağlanması... 26 3.2. Kur an-ı Kerim e Göre Gelir Düzeyi.... 27 3.3. Gelir Düzeyinin Yükseltilmesini Teşvik Eden Hadisler.. 30 3.4. Gelir Düzeyinin Artmasının Doğurabileceği Zararlar..... 37 3.5. Gelir Düzeyi Yüksek Olanların Yükümlülükleri... 44 3.6. Gelir Düzeyinin Düşük Olmasını Teşvik Eden Hadisler... 52

vii 3.7. Gelir Düzeyinin Düşük Olmasının Yararları ve Zararları...... 54 3.8. Gelir Düzeyi Düşük Olanların Yükümlülükleri.. 58 3.9. Đslam ın Đlk Döneminde Đktisadi Hayatın Yapısı 61 3.10. Đslam ın Đlk Döneminde Gelir Düzeyi Yüksek ve Düşük Olan Sahabiler. 64 3.10.1. Gelir Düzeyi Yüksek Olan Sahabiler 64 3.10.2. Gelir Düzeyi Düşük Olan Sahabiler 68 3.11. Fakir ve Zenginlerle Đlgili Bazı Ahlâki Hadisler 74 ÜÇÜ CÜ BÖLÜM GELĐR DÜZEYĐNĐN SOSYAL HAYATA TESĐRĐ 4.1. Gelir Düzeyinin Kişi ve Toplum Üzerindeki Psikolojik Tesiri... 79 4.2. Gelir Düzeyinin Kişi Ve Toplum Üzerindeki Etkileri.... 83 4.3. Gelir Düzeyinin Siyasi Yapı Đle Đlişkisi 89 4.3.1. Devlet ve Milli Gelir.. 90 4.4. Gelir Düzeyinin Niyet Đle Đlişkisi..... 94 SONUÇ: 96 BĐBLĐYOGRAFYA 1. Kitaplar 98 2. Tebliğler 105 3. Đnternet.. 106 ÖZGEÇMĐŞ.. 108

viii KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.s. : Aleyhisselam a.y.. Aynı Yer A.Ü.Đ.F.D. : Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi A.Ü.Đ.F.Y. : Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Yayınları A.Ü.Đ.F.S.B.E : Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü B. : Bab b. : Đbn (Oğul) bk. : Bakınız bsk. : Baskı c. : Cilt C.Ü.Đ.F.D. : Cumhuriyet Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi D.E.Ü.Đ.F.D. : Dokuz Eylül Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi D.V.Y. : Diyanet Vakfı Yayınları D.Đ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi gr. : Gram H.No: : Hadis Numarası Đ.A. : Đslâm Ansiklopedisi (M.E.B.) Krş. : Karşılaştırınız Mad. : Maddesi M.Ü.Đ.F.V.Y. : Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Neşr. : Neşreden O.M.Ü.Đ.F. : Ondokuz Mayıs Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Ö. : Ölümü r.a. : Radıyallahü anhü (s.) : Sallallahü Aleyhi Vesellem S.D.Ü.Đ.F.D. : Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Sh. : Sahife t.y. : Tarih yok trs. : Tarihsiz terc. : Tercüme eden U.Ü.Đ.F.D. : Uludağ Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi vb. : Ve benzeri vd. : Ve devamı Yay. : Yayınları y.y. : Basım Yeri Yok.

1 GĐRĐŞ Refah, mutluluk, çalışmak, yorulmak, sevinç, üzüntü, öfke, şiddet, fakirlik, zenginlik v.s. gibi kavramlar insan ile ilgili kavramlardır. Bir problem varsa, problemin ve çözümünün odak noktasında insan vardır. Đnsanın yaratılış gayesi Allah a kulluk etmektir. Allah yarattığı insandan herhangi bir rızık istemediği gibi ayrıca yarattığına rızkını da vermektedir. 1 Đnsan, halife 2 olarak, yeryüzünü düzenlemek ve imar etmek 3 için yaratılmıştır. Yüce Allah, insanın rahat bir şekilde yaşayabilmesi için yeryüzünü ikametgâh olarak, gökyüzünü de temiz hava, oksijen, yağmur, kardan faydalanması, zararlı maddelerden korunması için yaratmıştır. Đnsan için güzellik ve güzel olma duygusu tercih edilen bir durum olması sebebiyle suret olarak da, ona güzel bir şekil verilmiştir. Đnsan, gıda ile beslenmekte, hayatını devam ettirmektedir. Bundan dolayı kendisine gereken gıdanın, kalorinin sağlanabilmesi için yiyecek ve içeceklerin en güzellerini yaratmıştır. 4 Đnsanın, refah ve huzur içinde yaşayabilmesi, gelir düzeyinin iyi seviyede olmasına bağlıdır. Emrine, karada veya denizde rahat bir şekilde ulaşımını sağlayabileceği vasıtalar, rızıkların en temiz ve en güzelinden verilmiştir. 5 Sadece kendisinden bu nimetler karşılığında yaratanına şükretmesi istenmiştir. 6 Dünyada kendisine verilen bu kadar nimete, rızka karşılık, ayette insanoğlunun Rabbini unutup, nimetlere şükretmeyerek, nankörlük ettiği takdirde gelir düzeyinin düşeceği, kıyamet günü ise kör olarak diriltilecekleri bildirilmiştir. 7 1 2 3 4 5 6 7 Zâriyât Suresi, 51/56 58 Bakara Suresi, 2/30 Rûm Suresi, 30/9 Krş., Mü min Suresi, 40/64 Đsrâ Suresi, 17/70 A raf Suresi, 7/10 Tâhâ Suresi, 20/124

2 1.1. Araştırmanın Konusu ve Amacı Yeryüzüne baktığımızda, akıl ve mantık ile düşündüğümüz zaman insanın diğer varlıklara nazaran fiziki yapı, akıl, düşünce, irade, konuşma v.s. gibi hususlarda üstün yaratıldığını, insanın elinde bulunan uçak, gemi, en modern otomobil gibi vasıtalara sahip olduğunu, diğer bütün varlıkları sevk ve idare edip menfaati için kullandığını görmekteyiz. Đnsan elektrikle çalışan, bozulduğu zaman tamir olabilen bir bilgisayar veya duygudan, düşünceden yoksun, sadece emredileni yapmaya ayarlanmış, programlanmış bir robot değildir. Kur an ın deyimiyle yemek yemez, su içmez bir varlık olarak da yaratılmamıştır. 8 Đnsan acıkır, susar, hastalanır, arzular, sever, hoşlanır, nefret eder, tiksinir, ağlar, güler, duygulanır düşünür, bir darbe vurulduğunda veya bir şey batırıldığında acısını hisseder. Acı, tatlı veya bir şey yediği zaman tatlarını hisseder, kızar, tepkisini ortaya koyar. Bunun yanında, yeryüzünde olan şeylerin hepsini insanların istifadesi için yaratan Allah 9, bu rızıklardan yemeyi, içmeyi bununla beraber yeryüzünde fesat çıkarmamayı, kötülük yapmamayı emretmiştir. 10 Sofralarımızda kullandığımız meyve suları, sirkeler, yağlar, tatlılar, bitkilerden ve meyvelerden yapılmakta her insanın damak zevkine uygun yiyecekler hazırlanmaktadır. Günlük hayatımızda kullandığımız mobilyalar, araçlar ve gereçler bu ağaçlardan yapılmaktadır. Yetiştirilen bütün sebzeler ve meyveler, bu meyve ve sebzelerden elde edilen yiyecek ve içecekler, yeraltından çıkarılan madenler, bu madenlerden elde edilen her türlü araç-gereçler, çeşit çeşit ağaçlar ve bu ağaçların işlenmesi sonucu meydana getirilen eserler, kendiliğinden meydana gelmemiştir. Harcanan belirli bir enerji, sarfedilen alın teri, göz nuru ve beyin işçiliği ile belirli bir zaman harcanarak elde edilmiştir. Đnsanın emrine verilen nimetler sadece bununla kalmaz, toprak dışında kalan denizlerde de balıklar, inci ve mercanlar yaratmış olan Allah ın insana gemi yapmasını öğreterek onun denizden de nasip aramasını 11, rızık kazanarak gelir düzeyini artırmasını teşvik etmiştir. 8 9 10 11 Enbiya Suresi, 21/8 Bakara Suresi, 2/29 Bakara Suresi, 2/60 Câsiye Suresi, 45/12

3 Allah Teâlâ, insanların sütünden, etinden faydalanması, yüklerini taşıması, uzun yollara gidebilmesi, gücünden faydalanması için hayvanlar yaratmıştır. Bu davarları, sahiplerine muti kılmış, emrine vermiştir. 12 Yerleri ve gökleri yaratan Allah insanları ve davarları çifter çifter (erkek ve dişi) olarak yaratmıştır ki bu suretle çoğalıp üresinler. 13 Gelir düzeylerini artırma hususunda birbirlerine destek olsunlar. Görüldüğü gibi yeri, göğü ve içindekileri yaratan Allah, mal ve rızık olarak her şeyi yaratmış, yarattığı rızkı kazanmak, aramak, istemek ve insanların gelir düzeyini yükseltmek için onları teşvik etmiştir. Toplumlar, milletler için de hayat tek bir çizgi gibi çizilmemiştir. Elektriğin doğru akımı şeklinde değil alternatif akımı şeklinde bir hayat tarzı çizilmiştir. Dünyada, çeşitli renklerde insanlar mevcut olduğu gibi, hayvanlar da aynı renklerde, aynı ebatta, hacimde, büyüklükte değildir. Yeryüzündeki topraklar, taşlar, ağaçlar ve bitkiler bile renkleri, sertlikleri farklı farklıdır. Yiyecek ve içeceklerin renkleri, tatları ve hatta kokuları bile farklıdır. 14 Nasıl ki insanlarda renk, boy, kilo, ırk gibi farklılıklar varsa sosyal, kültürel ve gelir düzeyi açısından da farklılıkları mevcuttur. Gelir Düzeyi kavramı günümüzde popülarist, teknolojik olarak gelişen fakat ahlaki yönden gerileyen ve çöken dünyada en çok konuşulan, geçmişte konuşulmuş, gelecekte de konuşulacak olan en önemli gündem maddelerinden birisidir. Toplumları, milletleri, ülkeleri, siyasetçileri, aydınları ilim adamlarını, fikir adamlarını, çiftçisinden, temizlik işçisinden, devlet başkanlarına kadar, en düşük gelir sahibinden, en yüksek gelir sahibi olanlarının ağzından, gündeminden düşmeyen bir konu olan gelir düzeyi kavramının, değişik boyutlarda incelenmeğe ve açıklığa kavuşturulmaya ihtiyacı vardır. Bu araştırmanın amacı da, zenginlik fakirlik bağlamında gelir düzeyi ile ilgili hadisleri ele alıp, incelemek, araştırmak ve açıklığa kavuşturmaktır. 12 13 14 Yâsin Suresi, 36/71, 72, 73 Şûrâ Suresi, 42/11 Fâtır Suresi, 35/27, 28

4 1.2. Araştırmanın Önemi Đslam dini temel inanç ve ibadet esaslarına aykırı olmadığı müddetçe her türlü ilerlemeyi ve gelişmeyi teşvik etmiştir. Özellikle dilenmeyi hor görmüş, ayıplamış tembelliği yasaklamıştır. Müslümanların bayramı olan Cuma günü, namaz vakti geldiğinde bütün işlerin bırakılıp namaza koşulması emredilmiştir. Ancak namazdan sonra da Allah ın nimetlerinden faydalanıp, gelir düzeyinin artırılması için çalışılması istenmiştir. 15 Đster erkek, ister kadın olsun çalıştığımız takdirde, çalıştığımızın karşılığının verileceği, yaptıklarımızın boşa gitmeyeceği, 16 çalışmayana bir şeyin verilmeyeceği ve dolayısıyla gelir düzeyinin istenen noktaya ulaşamayacağı bildirilmiştir. Her insan akıl gücü nispetinde sınırlı da olsa araştırma, geliştirme, düşünme, icat etme gibi bir kabiliyete ve özelliğe sahiptir. Akıl nimetinin önemi, diğer varlıklarla insanın yaşayışı kıyaslandığında daha iyi anlaşılmaktadır. Đnsan, dünya hayatında bile sahip olduğu her şeye verilen bir emek, sarfedilen güç ve akıtılan alın teri karşılığında sahip olmuştur. Devamlı olarak değişen dünya şartlarında dünya milletlerini, ülkelerini, toplumlarını ve bunların geçmişteki tarihlerini incelediğimizde çok büyük farklılıkların, değişikliklerin ve değişiklikleri sağlayan birçok sebeplerin bulunduğu dikkatimizi çekmektedir. Şu hususu da çok iyi anlamak lazımdır ki, gelir düzeyinin en düşük olduğu, teknolojik imkanlardan faydalanamayan aç, yoksul insanların bulunduğu toplumların Đslam toplumları olduğu, batılı devletler tarafından devamlı olarak propagandası yapılarak dayatılmaktadır. Oysaki Yahudi ve Hıristiyan milletlerin toplumlarında da gelir düzeyi düşük olan, teknolojik olarak gelişememiş, çağa ayak uyduramamış toplumlar da mevcuttur. Öyleyse gelir düzeyinin düşük oluşunu, gelişmemişliği, teknolojik çağın gerisinde oluşu, Müslüman olan toplumlarla sınırlandırmak doğru değildir. Müslüman toplumların geri kalmışlığının sebebi olarak Đslam dinini görmek çok yanlış olur. 15 16 Cuma Suresi, 62/10 Âl-i Đmran Suresi, 3/195

5 Bundan dolayıdır ki insanın, dünyada Allah a karşı sorumluluklarını rahatlık ve huzur içinde yerine getirebilmesi için, gelir düzeyinin iyi bir seviyede olması gerekir. Bunun için de Allah ın yarattığı nimetleri elde etmek, kazanmak gayesi ile zamanını, sağlığını, gençliğini iyi kullanıp çalışması icap eder. Buna göre gelir düzeyi ile ilgili araştırmanın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Böylece araştırmanın içerisinde gelir düzeyi ile ilgili çeşitli problemler, Allah ın Rasûlü, Kur an ın tebliğcisi ve uygulayıcısı, temel kaynaklarımızdan ikincisi olan Peygamberimiz Hz. Muhammed in (s.) hadisleri ışığında açıklanmaya çalışılacaktır. 1.3. Araştırmanın Đçeriği Araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın amacı, önemi, içeriği açıklanmıştır. Birinci bölümde, araştırma ile ilgili kavramlar üzerinde detaylı bir şekilde durulmuştur. Özellikle gelir düzeyi kavramı, son yüzyılımızın bir problemi olması sebebiyle, iktisat teoristyenlerinin konu ile ilgili teorilerine yer verilmiştir. Bunlardan Sosyalist ekonomik sistem ile kapitalist ekonomik sistem incelenmiştir. Bunun yanında, Đslam hukukçularının gelir düzeyi kavramına karşı bakış açıları, gelir düzeyini doğrudan ilgilendiren kavramlar ve gelir düzeyini dolaylı olarak ilgilendiren kavramlar açıklanmıştır ve gelir düzeyi değerlendirilmiştir. Đkinci bölümde, hadislerde gelir düzeyine geçmeden önce, kutsal kitabımız Kur an-ı Kerim de insanın dünya ve ahiret dengesini sağlayabilme yolları ve gelir düzeyi kavramı incelenmiştir. Daha sonra temel çalışma konumuz olan hadisler tespit edilmiş, gelir düzeyinin artmasını teşvik eden hadisler ele alınmıştır. Gelir düzeyinin artması sebebiyle herhangi bir zararın meydana gelip gelmeyeceği, hadislerin gerçekten gelir düzeyinin düşük olmasını teşvik mi ettiği yoksa gelir düzeyinin yüksek olduğu durumlarda veya düşük olduğu durumlarda bizlere ne yapmamız gerektiği konusunda yol mu gösterdiği gibi problemler araştırılıp incelenmiştir. Gelir düzeyi yüksek olanların yapması gereken yükümlülükler ve gelir düzeyi düşük olanların yapma-

6 sı gereken yükümlülükler açıklanmıştır. Gelir düzeyinin düşük olması halinde meydana gelebilecek yararlar ve zararlar açıklanmıştır. Đslam ın ilk döneminde gelir düzeyi ve iktisadi hayatın yapısı, Sahabe içerisinde gelir düzeyi düşük olanlar ve yüksek olanların bir kısmı belirtilerek, her iki durumda da içinde bulundukları hali nasıl değerlendirdikleri detaylı bir şekilde incelenmiş ve fakirlik ve zenginlikle ilgili bazı ahlaki hadisler açıklanmıştır. Üçüncü bölümde, gelir düzeyinin kişi ve toplum üzerinde bırakmış olduğu etki bireysel ve sosyal açıdan ele alınmıştır. Siyasi yapı açısından kişilerin ve toplumun gelir düzeyinin olumlu yönde düzeltilmesi için neler yapıldığını veya nelerin yapılabileceği, gelir düzeyini artırmaya çalışırken bu çalışmadaki niyetin önemli yeri ayetler ve hadisler ışığında araştırılarak değerlendirilmiştir.

7 BĐRĐ CĐ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE

8 2.1. Gelir Düzeyi Gelir Düzeyi kavramı, yakın zamanlara kadar kullanılmamış olup sonradan, batının iktisadi, ekonomik gelişmesine bağımlılığımıza paralel olarak dilimize, kültürümüze, ekonomik kavramlarımıza girmiş ve kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca, gelir, gelir dağılımı, milli gelir, ekonomik refah düzeyi, sosyal denge, sosyal refah, kişi başına düşen gelir gibi birbirine yakın ve birbirinin tamamlayıcısı kavramlar olarak anılmaktadır. Đslam dininde ekonomik gelir düzeyi düşük olanlara fakir, yoksul, miskin, ekonomik refah düzeyi yüksek olanlara ise zengin, varlıklı, gani gibi isimler kullanılmaktadır. Bundan dolayı araştırmamızda fakir, yoksul, miskin, zengin, varlıklı, gani kavramları ile gelir düzeyi ve hayat standardı deyimleri birlikte açıklanmaya çalışılacaktır. Dolayısıyla konu daha iyi açıklanmış ve anlaşılmış olacaktır. 2.2. Günümüz Đktisat Đlminde Gelir Düzeyi Günümüz iktisat ilmine göre gelir düzeyi kavramını iyi anlamak ve iyi tahlil etmek için bu kavram ile ilgili, mana olarak tamamlayıcı kavramları açıklamak gerekir. Çünkü bireylerin, ailelerin gelir düzeylerinin belirlenebilmesi, gelir dağılımının belirlenmesine, bu da fonksiyonel gelir dağılımının gerçekleşmesine bağlıdır. Bireylerin, ailelerin gelir düzeylerinin bilinmesi, gelir dağılımının belirlenmesine bağlı olduğu için, ülkedeki gelirlerle ilgili verilerin sağlıklı bir şekilde toplanması zorunludur. 17 Đktisat- Ekonomi (economics): Bir sosyal bilim dalıdır. Belirli gelir düzeyine sahip olan insanların sınırlı kaynaklarla en iyi nasıl tatmin edileceğini inceler. Mikro (küçük) ekonomi, Makro (büyük) ekonomi olarak ikiye ayrılır. Benzetme yapılacak olursa, makroekonomi bir ormanın, mikroekonomi ise ormanın içindeki 17 Necat Berberoğlu, Makro Ekonomi Teorisi (Makro Ekonomik Analiz), Anadolu Ünv. Yay., Eskişehir, trs., s., 173

9 ağaçların incelenmesi demektir. Dolayısı ile insanların, ailelerin gelirlerini, gelir düzeylerini mikroekonomi bilim dalı inceler. 18 Gelir (income): (Gelmekten gel-i-r). Bir kimseye ve topluluğa belli zamanlarda gelen para; iktisadi manada ise; Bir sermaye veya bir faaliyetin ürünü; cari fiyatlarla milli gelir yurt içi gelirin, mal ve hizmet miktarının üretildiği yılların fiyatı ile çarpımından elde edilen gelir. Dar gelirli (gelir düzeyi düşük, fakir, yoksul), gelir dağılımından payına düşen tutar az olan ve bu yüzden tüketim harcamalarında belli bir düzeyin üstüne çıkamayan kişi, anlamında kullanılır. 19 Ekonomide gelir, üretim faaliyetlerine katılan faktörlerin, elde edilen hâsıladan payları ifade eder. Bu bölüşümde emeğin payına ücret, sermayenin payına faiz, doğal kaynakların payına rant, teşebbüsün payına kâr adı verilir. 20 Hâsıladan faktörlere düşen bu paylar, faktör sahiplerinin gelirini oluşturur. 21 Milli Gelir: Milli geliri anlayabilmek ve hesaplayabilmek için iki temel kavramı bilmek gerekir. Bunlar, gayri safi yurtiçi hâsıla (GSYĐH), gayri safi milli hâsıladır (GSMH). Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla (GSYĐH) (gros domestic product=gdp): Belirli bir zaman içinde bir ülkede üretilen nihai mal ve hizmetlerin piyasa değeridir. Belirli bir zaman dilimi için genellikle bir yıl ölçü alınır. Nihai mal ve hizmetler ise, üretilen toplam mal ve hizmetlerden kullanılan ara mallar çıktıktan sonra geriye kalan değerdir. Doğrudan tüketime yöneliktir. Örnek olarak, bakkalda satılan ekmek nihai bir maldır. Milli gelirin hesaplanmasında ekmeğin değeri hesaba katılır. Ekmeğin oluşundan tüketim haline gelinceye kadar yapılan her türlü emek, iş, hizmet hesaba katılmaz. Eğer bunlar da katılacak olursa işin içinden çıkılamaz. 22 18 19 20 21 22 Tümay Ertek, Temel Ekonomi, Beta Basım Yayın Dağıtım, 1. Baskı, Đstanbul, 2006, s. 205; Erhan Arda, Ekonomi El Sözlüğü, Beta Basım Yayın, 2. Baskı, Đstanbul, 2008, s. 248 Meydan Larousse, Gelir maddesi, 7, 46; Arda, age, 202 Ertek, a.g.e, 196; Arda, age, 202; <http://muhasebeturk,org/ecopedia/389-g/4131-gelir-nedir-nedemek-tanimi.html>, (05.01.2010) Arda, age, 202 Ertek, age, 213,214; bk. Tezer Öcal, Ertan Oktay, Tuba Ongun, Mehmet Tomambay, Turgut Gümüş, Ansiklopedik Ekonomi Sözlüğü, Verso Yayıncılık, Ankara, 1989, s.103

10 Gayri Safi Milli Hâsıla (GSMH) (gros national protuct=g P): Bir ülkenin yurt dışında çalışan vatandaşlarının ülkeye gönderdikleri faktör gelirlerinin GSYĐH ya eklenip, ülkede çalışan yabancıların kendi ülkelerine gönderdikleri faktör gelirlerinin GSYĐH dan çıkarılması ile elde edilen değerdir. 23 Gelir Dağılımı (income distribution): Genel anlamıyla, bir ekonomide elde edilen tüm gelirlerin bireyler, üretim faktörleri, sektörler vs. gibi birimler arasında bölüşülmesi olayıdır. Elde edilen gelirin, bireyler, aileler arasında dağıtılmasına kişisel gelir dağılımı, üretim faktörleri arasındaki bölüşümüne de fonksiyonel gelir dağılımı denir. 24 Kişisel gelir dağılımındaki ekonomik birimler genellikle bireyler ve ailelerdir. Bir toplumdaki bireylere düşen gelirlerin incelenmesiyle hem o toplumdaki refahın nasıl paylaşıldığı hem de toplum içerisindeki gruplar arasındaki gelir dağılımı farklılıklarını yani gelir düzeylerini ortaya koymaktadır. Kişisel gelir dağılımında, gelirin kaynağı önemli değildir. Kişilerin eline geçen toplam gelir önemlidir. Çünkü kişilerin gelir dağılımından elde ettiği paya göre gelir düzeyleri artacak ve sosyal bir refah düzeyine kavuşmuş olacaktır. Günümüzde kişisel gelir dağılımı, sosyal ve ekonomik açıdan önemli olduğundan incelenmesi zorunludur. Çünkü bir toplumdaki çeşitli gelir düzeyindeki kişiler bu şekilde gruplandırılarak, kişiler ve aileler arasındaki gelir farklılıkları böylece ortaya çıkarılabilir. 25 Dolayısı ile ülke gelirinin kişiler veya aileler arasındaki dağılımına kişisel gelir dağılımı denir. Kişilerin, ailelerin gelir düzeylerini bilmek için kişisel gelir dağılımından elde ettiği payı ölçmek, değerlendirmek gerekir. Bu ölçme ve değerlendirme çeşitli şekillerde yapılabilir. Günümüz iktisat ilminde bu gelir dağılımındaki farklılıkları ölçmek, değerlendirmek için Lorenz eğrisi (Teorisi) kullanılır. Hane halkı en düşük gelir düzeyinden en yüksek gelir düzeyine doğru sıralanır. Örnek olarak, Hane halkı beş eşit sayıya bölünür ve her grubun ülke gelirinden elde ettiği pay belirlenir. 26 23 24 25 26 Ertek, age, 218 Berberoğlu, age, 167 169; Arda, age, 203 Berberoğlu, age, 172 Berberoğlu, age, 174; Ertek, a.g.e, 198

11 Fonksiyonel gelir dağılımındaki farklılıkları ölçmek için de şu teoriler kullanılır. 1. Ricardo nun Gelir Dağılımı Teorisi, 2. Marx ın Gelir Dağılımı Teorisi, 3. Neo-Klasik Gelir Dağılımı Teorisi, 4. Keynesyen Gelir Dağılımı Teorisi. 27 Gelir Vergisi: Gerçek kişilerin genellikle bir yıl gibi belirli bir dönem içerisinde elde ettikleri net gelirlerden alınan vergidir. Bu vergi alınırken, yükümlünün kişisel veya ailesel pozisyonu yani gelir düzeyleri göz önüne alınır. 28 Fakirlik: Đki farklı biçimde tanımlanır. Birinci yaklaşımda belirli büyüklükteki bir ailenin (mesela 3 kişilik bir ailenin) beslenme, giyinme, barınma ve eğitim gibi temel ihtiyaçlarını minimum düzeyde karşılamak için sahip olması gereken gelir düzeyinden hareket edilir. Bu yaklaşıma göre, belirli büyüklükteki bir ailenin (beslenme, barınma ve eğitim gibi) temel ihtiyaçlarını minimum düzeyde karşılamak için gerekli gelire sahip olmaması durumuna mutlak fakirlik (absolute poverty) denir. Đkinci yaklaşıma göre ise, fakirliğin nispi bir durum olduğu, temel ihtiyaçlarını minimum düzeyde karşılayan, fakat etrafındaki diğer kişilerden ortalama olarak, mesela yüzde yirmi daha az gelir elde eden bir kişinin de kendini fakir olarak değerlendirebileceği hususundan hareket edilir. Bu yaklaşıma göre toplumdaki ortalama gelirden belirli bir oranda daha az gelir elde edenlerin durumu nisbi fakirlik (relative poverty) diye nitelendirilir. Örneğin x ülkesinde ortalama gelir 20 milyar ise, ortalama gelirden yüzde yirmi beş daha az gelir elde edenlerin- gelirleri 15 milyardan düşük olanların durumuna fakirlik- nisbi fakirlik denir. Önceki yaklaşımda olduğu gibi bu alternatif yaklaşımda da fakirlerin nüfusa oranına, fakirlik haddi (poverty rate) denir. 29 Mutlak fakirlikte fakirliğin çizgisi iki farklı yöntemle hesaplanır. Bunlardan birincisi, sadece minimum gıda harcaması maliyetini esas alır. Bunun için kişinin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan minimum kalori ihtiyacı hesaplanır. Daha sonra bu kalori ihtiyacını sağlayacak gıda harcaması maliyeti çıkarılır. Đkinci yöntem, bireyin sadece minimum gıda harcaması değil onun yanında diğer temel ihtiyaçlarını 27 28 29 Beberoğlu, age, 179 http://muhasebeturk,org/ecopedia/389-g/2603-gelir-vergisi-nedir-ne-demek-anlami-tanimi.html Erdal M. Ünsal, Mikro Đktisat, Genişletilmiş 6. Baskı, Đmaj Yay., Ankara, 2005, s.608

12 (giyinme, barınma, ısınma gibi) da dikkate alır. Dolayısıyla, birinci yönteme göre ikinci yöntem daha yüksek bir yoksulluk çizgisi tanımlar. Fakirlik çizgisinin kalori ihtiyacından hareketle hesaplanması tahmin edileceği gibi birçok güçlüğü de beraberinde getirmektedir. Çünkü bireyin kalori ihtiyacı, yaşına, cinsiyetine ve yaptığı işe göre farklılıklar gösterir. Bu nedenle, minimum kalori ihtiyacını belirlemek, özünde belirsizlik taşıyan bir süreçtir. Mutlak fakirliğin belirlenmesinde, bireyin günlük kalori ihtiyacından yola çıkarak veri, bir hane halkı büyüklüğü ile en düşük düzeyde tüketilecek malların miktarları belirlenir. Mutlak fakirliğin belirlenmesinde mal ve hizmetlerin yanı sıra bu mal ve hizmetlerin fiyatları da önemlidir. Her hane halkı büyüklüğü için, bu miktar ve fiyatlar üzerinden minimum maliyetler (fakirlik çizgileri) hesaplanır. Hane halkının gelir düzeyi, hesaplanan bu fakirlik çizgisi ile karşılaştırılarak hane halkının fakir sınıfına girip girmediğine karar verilir. Dünya Bankası tarafından 1990 yılında yapılan bir çalışmada, günlük geliri, bir insanın hayatta kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı olan 2400 k/cal besini almaya yetmeyen kişiler gelir düzeyi düşük olduğu için mutlak fakir olarak tanımlanmıştır. Mutlak fakirlik sınırı, ortalama bir hesaplama ile azgelişmiş ülkeler için kişi başına günde 1 dolar olarak kabul edilirken, Latin Amerika ve Karayipler için bu sınır 2 dolar, Türkiye ve bazı Doğu Avrupa ülkeleri için 4 dolar, gelişmiş sanayi ülkeleri için 14,40 dolar olarak belirlenmiştir. 30 Hayat Standardı (living standard): Gıda, giyim, konut, sağlık, eğitim, v.b. zorunlu olan ihtiyaçları karşılayacak mal ve hizmetlerin tüketilen kalitesi ve miktarı, yaşam düzeyini belirler. Bu bir standart olarak alınıp değerlendirilir. 31 Asgari Ücret (minimum wage): Đşçilere normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu 30 31 Muhteşem Kaynak, Kalkınma iktisadı, Gazi Kitapevi, 2. Baskı, Ankara, 2007, s. 79 80 Arda, age, 222