Üniversite Öğrencilerinin Nargile İçme Davranışları ve İlişkili Sosyodemografik Özellikleri

Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2014;13(1):19-28 Üniversite Öğrencilerinin Nargile İçme Davranışları ve İlişkili Sosyodemografik Özellikleri [Smoking Water Pipe Habits of University Students and Related Sociodemographic Characteristics] ÖZET AMAÇ: Bu çalışmanın amacı, üniversitelerin birinci ve dördüncü sınıflarında okuyan öğrencilerde nargile içme yaygınlığını belirlemek, nargile içme ile ilişkili sosyodemografik faktörleri incelemek ve koruyucu önlemlere yönelik uygulanacak programlara katkı sağlamaktır. YÖNTEM: Uluslararası Çocuk Merkezi nin yürütmüş olduğu Üniversite Birinci ve Dördüncü Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Bilgi ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması-2009 ülkemizdeki dokuz üniversitedeki Fen-Edebiyat, Eğitim ve Tıp Fakültelerinin birinci ve dördüncü sınıf öğrencilerini kapsamaktadır. Toplam 5.221 öğrenci üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Veriler, SPSS 16.0 istatistik paket programı ile değerlendirilmiştir. BULGULAR: Birinci sınıfta okuyan öğrencilerin %18,9 u, dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerin ise %24,5 i nargile içtiğini belirtmiştir (p<0.001). Birinci sınıf öğrencileri arasında; erkek olanlar (%27,4), anne öğrenim durumu lise (%28,0) ve baba öğrenim durumu yüksekokul mezunu olanlar (%24,9), fen edebiyat fakültesinde okuyanlar (%21,0), yalnız evde yaşayanlar (%39,3) ve ekonomik durumunu iyi olarak ifade edenler (%21,8) anlamlı olarak daha fazla nargile içmektedir (p<0.05). Dördüncü sınıf öğrencilerinde erkek (%33,1), anne-baba öğrenim durumu yüksekokul mezunu olan (%35,9-%28,5), fenedebiyat fakültesinde okuyan (%28,6), evde arkadaşlarıyla yaşayan öğrenciler (%29,8) anlamlı olarak daha fazla nargile içmektedir (p<0.05) SONUÇ: Nargile içimi gençler arasında sigara içimi gibi oldukça yaygın bir davranış haline gelmektedir. Nargile içimi özellikle sosyoekonomik statüleri yüksek olan gençlerde daha fazladır. SUMMARY AIM: The study set out to determine the prevalence of water pipe smoking among first and fourth grade university students, examining the sosiodemograhic factors which are related to water pipe smoking and contributing the applicable programs which are oriented to protective measures. METHOD: Survey of First and Fourth Year Students in Nine Turkish Universities to Determine Their Lifestyles and Knowledge Regarding Adolescence (2009) was carried out by the International Children s Center (ICC) in the faculties of Science and Literature, Education and Medicine. Totally 5.221 students were evaluated. Data were analyzed by using SPPS 16.0 statistical package program. RESULTS: While 18.9% of first grade university students that they smoke water pipe, 24.5% of fourth grade university students smoke water pipe (p<0.001). The first grade university students who were male (27.4%) and whose mothers and fathers are high-school graduate (28.0%- 24.9%), who study at faculty of arts and sciences (21.0%),who live alone (39.3%) and indicate their economic situation as good (21.8%) meaningfully smoke water pipe more than others. The fourth grade university students who were male (33.1%) and whose mothers and fathers are high-school graduate (35.9%-28.5%),who study at faculty of arts and sciences (28.6%) and who live with their friends (29.8%) meaningfully smoke water pipe more than others. CONCLUSION: The water pipe smoking is growing into a behaviour like smoking cigarette among young people. The rate of water pipe smoking is especially more common among young people whose socioecomonic situations are better than others. Hilal Özcebe 1, Bahar Güçiz Doğan 2, Ebru İnal 3, Dilek Haznedaroğlu 4, Münevver Bertan 4 1 Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara 2 Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara 3 Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara/Gümüşhane Üniversitesi Kelkit Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Tıbbi Hizmetler ve Teknikler Bölümü, Gümüşhane. 4 Uluslararası Çocuk Merkezi Anahtar Kelimeler: Gençler, Tütün kullanımı, Nargile, Sosyodemografik Özellikler. Key Words: Youth, Smoking, Water Pipe, Socio-demographic Characteristics. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Ebru İnal, Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi, Ankara.Gümüşhane Üniversitesi Kelkit Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Tıbbi Hizmetler ve Teknikler Bölümü, Gümüşhane. ebruinal34@hotmail.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: 30.03.2013, Kabul Tarihi/Date of Acceptance: 20.05.2013 DOI: 10.5455/pmb 1-1364566285 www.korhek.org 19

GİRİŞ Emme, çiğneme, buruna çekerek kullanılmak üzere üretilmiş ham madde olarak tamamen veya kısmen tütün yaprağından elde edilmiş maddeler tütün ürünü olarak tanımlanmaktadır. Tütünün değişik kullanım biçimleri arasında pipo, puro, sigara, tütün çiğneme, nargile, sarma tütün yer almaktadır. Bunlardan biri olan nargile, yaklaşık 400 yıldır Türkiye, Hindistan, Pakistan ve bazı Ortadoğu ülkelerinde kullanılmaktadır (1). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından önerilen tütün kontrolü müdahalelerinin en önemlilerden biri tütün dumanından pasif etkilenimin önlenmesidir (2). Tütün dumanından pasif etkilenimin neden olduğu sağlık sorunlarına yönelik olarak yapılan bu müdahalede genellikle toplum tarafından nargile ile ilgili yanlış bir kanaat bulunmaktadır. Bu yanlış kanaatin temel nedenlerinden biri de nargile ile ilgili yanlış inanışlardır. Nargile dumanının su içinden geçiyor olması, nargilenin sigaraya göre daha az zararlı olduğu şeklinde yorumlanmaktadır (3). Son yıllarda nargile kullanımı, küresel bir tütün salgını ve önemli bir halk sağlığı sorunu olarak tanımlanmaktadır (4). Dünya genelinde her gün 100 milyon insanın nargile içtiği tahmin edilmektedir (5). Nargile kullanımının gençler arasında yayılmasında endüstrinin bu yöndeki reklam ve tanıtım çabalarının önemli etkisi olmuştur. Gençlerin sık olarak gitmekte olduğu kafelerde nargile kullanımını cazip hale getiren tanıtım çalışmaları yapılmaktadır. Öte yandan nargilelik tütün içine vanilya, çikolata, meyve gibi aromalar katılmak suretiyle nargile gençler için çekici hale getirilmektedir. Nargile özellikle üniversite öğrencileri arasında popüler bir tütün ürünü haline gelmektedir (6-8). Küresel Yetişkin Tütün Araştırması na göre 15-24 yaş grubunda nargile kullanımı %8,1 olup, tüm yaş gruplarında olan kullanıma göre ise %2,3 tür (9). Ülkemizde de en sık tüketilen tütün ürünü sigara olmasına karşın, nargile içiminin son yıllarda arttığı çalışma sonuçlarınca desteklenmektedir (1,3,10). Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun ile tütün ürünlerinin kapalı ortamda kullanılmamasına ilişkin müdahalelerin kapsamı genişletilmiştir. Yasa, tütün mamullerinin bireylerin kullanılmalarını özendirici reklâm, tanıtım ve teşvik kampanyalarından etkilenmelerinin önlemesi, temiz hava soluma hakkının korunması, 18 yaşından küçüklere tütün satılmasının yasaklanması ve tütünsüz yaşam normunun geliştirilmesine ilişkin müdahaleleri içermektedir (11). Nargile tüketiminin en fazla nargile kafeler gibi sosyal ortamlarda yaygınlık göstermesi üzerine kafe işletmeleri bu yasa ile tütünsüz nargileler kullanmaya başlamıştır. Gençler arasında ortaya çıkan bu salgının önlenmesinde nargile kullanan gençlerin tanımlanması da önemlidir. Uluslararası Çocuk Merkezi gençlik döneminde sağlığı etkileyen davranışlarının üniversite yıllarındaki değişimini değerlendirmek amacıyla dokuz üniversitenin birinci ve dördüncü sınıf öğrencilerinde bir araştırma koordine etmiştir. Ailenin sosyal yapısının gençlik döneminde nargile içme davranışı ile ilişkisini belirlemek amacıyla adı geçen araştırmanın ilgili verileri kullanılmıştır. Bu analiz, üniversitelerin birinci ve dördüncü sınıflarında okuyan öğrencilerde nargile içme yaygınlığını belirlemeyi, nargile içme ile ilişkili sosyodemografik faktörleri incelemeyi ve koruyucu önlemlere yönelik uygulanacak programlara katkı sağlamayı amaçlamaktadır. GEREÇ-YÖNTEM Uluslararası Çocuk Merkezi Üniversite Birinci ve Dördüncü Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Bilgi ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması adlı çalışmasını 2009 yılında dokuz üniversitenin birinci ve dördüncü sınıf öğrencileri ile gerçekleştirmiştir. Araştırma, Dokuz Eylül, Fırat, Harran, Karadeniz Teknik, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Osmangazi ve Yüzüncü Yıl Üniversitelerinin Fen-Edebiyat, Eğitim ve Tıp Fakültelerinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın evrenini, yukarıda adı geçen fakültelerdeki birinci ve dördüncü sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. Araştırma, tanımlayıcı bir çalışma olup, veriler Şubat-Haziran 2009 tarihlerinde toplanmıştır. Çalışmanın başlangıcında üniversitelerin öğrenci işleri bürolarından elde edilen verilere göre, 1. sınıf öğrencilerinin toplam sayısı 10.134, 4. sınıf öğrencilerinin toplam sayısı ise, 9.543 tür. Prevalansın bilinmediği durumlar için kullanılan 0,5 sıklık değeri temel alınarak belirlenen örnek büyüklüğü birinci ve dördüncü sınıflar için 385 er kişidir. Çeşitli nedenlerle olabilecek firelerde göz önüne alınarak her üniversitede 1. ve 4. sınıflardan 400 er kişiye ulaşılması hedeflenmiş, örnek üniversitelerin kendi içinde fakültelere orantılı olarak dağıtılmıştır. Veri toplama süreci sonunda 6.038 öğrenciye ulaşılmış ancak veri toplama ve analiz sırasında çeşitli nedenlerle bazı anketler analizden çıkarılmış, analizler toplam 5.221 kişi üzerinden yapılmıştır. Araştırmada veri toplama formu olarak, araştırma ekibi tarafından 2005 yılında geliştirilmiş ve 3.101 20 www.korhek.org

üniversite 1. sınıf öğrencisine uygulanmış olan soru formu kullanılmıştır. Üniversitelerin yerel etik kurullarından onay, ilgili dekanlıklardan araştırma izinleri alınmıştır. Araştırmaya katılım gönüllülük esasına göre olmuştur. Üniversitelerin birinci ve dördüncü sınıflarında okuyan öğrencilerde nargile içme yaygınlığını belirlemeyi amaçlayan bu analizde araştırmaya katılan öğrencilerin bazı sosyodemografik özelliklerinin ve nargile içme durumlarının dağılımları ve bağımsız değişkenler (fakülte, cinsiyet, anne-baba öğrenim durumu, ekonomik durum, kendisi için harcadığı para, okul zamanı kimlerle birlikte yaşadığı ve sigara içme durumu) yönünden 1. ve 4. sınıf içindeki farkın anlamlılığı değerlendirilmiştir. Verilerin analizi SPSS 16.0 istatistik programı ile yapılmıştır. Araştırmada değişkenler arasındaki ilişkileri değerlendirmek için kikare testi kullanılmış, α değeri 0,05 olarak kabul edilmiştir. BULGULAR Araştırmaya katılan öğrencilerin %62,8 i birinci sınıf öğrencisidir. Araştırmaya katılan birinci sınıf öğrencilerinin yaş ortalaması 20,0±1,2, dördüncü sınıf öğrencilerinin yaş ortalaması ise 22,8±1,3 dir. Araştırmaya katılan dördüncü sınıf öğrencilerinde erkekler (%46,5), evliler (%1,8), anne/babası ilkokul mezunu olanlar (%40,5-%30,9) ve üniversitedeki öğrenimi sırasında evde arkadaşlarıyla birlikte yaşayanlar (%43,4) birinci sınıf öğrencilerine göre anlamlı olarak daha fazladır (p<0.05). Dördüncü sınıf öğrencilerinde on dört yaşına kadar yaşadığı yer ilçe merkezi olanlar (%33,0) ve kendi görüşlerine göre ekonomik durumu orta olanlar (%60,6) birinci sınıf öğrencilerine göre daha yüksek olarak bulunmuş olsa da aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı değildir (Tablo 1). Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bazı Sosyodemografik Özelliklerine Göre Dağılımı (Dokuz Eylül, Fırat, Harran, Karadeniz Teknik, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Osmangazi, Yüzüncü Yıl Üniversiteleri, 2009). 1. Sınıf 4. Sınıf Sayı Yüzde Sayı Yüzde Cinsiyet Erkek 1.367 41,7 903 46,5 Kadın 1.911 58,3 1.040 53,5 Toplam 3.278 100,0 1.943 100,0 Medeni Durum Bekâr 3.265 99,6 1.907 98,2 Evli 13 0,4 33 1,8 Toplam 3.278 100,0 1.940* 100,0 Anne Öğrenim Durumu Okuryazar değil 624 19,1 315 16,2 Okuryazar 390 11,9 235 12,2 İlkokul mezunu 1.198 36,6 784 40,5 Ortaokul mezunu 285 8,7 155 7,9 Lise mezunu 486 14,8 290 14,9 Yüksekokul mezunu 280 8,6 156 8,0 Bilmiyorum 11 0,3 7 0,3 Toplam 3.274* 100,0 1.942* 100,0 Baba Öğrenim Durumu Okuryazar değil 139 4,2 55 2,9 Okuryazar 270 8,2 116 5,9 İlkokul mezunu 961 29,4 598 30,9 Ortaokul mezunu 391 11,9 236 12,3 Lise mezunu 757 23,3 473 24,5 Yüksekokul mezunu 735 22,7 445 22,9 Bilmiyorum 12 0,3 12 0,6 Toplam 3.265* 100,0 1.935* 100.0 14 Yaşına Kadar En Uzun Yaşanan Yer İl merkezi 1815 55,4 1039 53,5 İlçe merkezi 997 30,4 642 33,0 Köy 439 13,4 249 12,8 Yurtdışı 25 0,8 13 0,7 Toplam 3.276* 100,0 1.943 100,0 p 0.001 0.000 0.043 0.001 0.339 www.korhek.org 21

Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bazı Sosyodemografik Özelliklerine Göre Dağılımı (Dokuz Eylül, Fırat, Harran, Karadeniz Teknik, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Osmangazi, Yüzüncü Yıl Üniversiteleri, 2009) (devam). 1. Sınıf 4. Sınıf Sayı Yüzde Sayı Yüzde Okul Zamanı Kimlerle Birlikte Yaşadığı Aileyle 848 25,8 569 29,2 Yalnız evde 61 1,8 75 3,8 Evde arkadaşlarıyla 870 26,5 837 43,4 Üniversite yurdunda 739 22,5 245 12,6 Özel yurtta 527 16,3 155 7,9 Diğer ** 233 7,1 62 3,1 Toplam 3278 100,0 1943 100,0 Kendi Algısına Göre Ailenin Ekonomik Durumu Çok iyi 68 2,1 40 2,1 İyi 844 25,7 502 25,8 Orta 1953 59,7 1178 60,6 Kötü 353 10,8 186 9,6 Çok kötü 60 1,7 37 1,9 Toplam 3278 100,0 1943 100,0 *Bu sorularda farklı sayılarda yanıtsız mevcuttur. **Devlet yurdu, dersane, öğrenci evi, cemaat evi, pansiyon, evde akrabası, evde kardeşi ile. p 0.000 0.744 Araştırmaya katılan birinci sınıf öğrencilerinin %61,3 ü, dördüncü sınıf öğrencilerinin ise %47,6 sı hiç nargile içmediklerini ifade etmişlerdir. Bir defa nargile içme yüzdesi ise birinci sınıf öğrencilerinde %16,7 iken dördüncü sınıf öğrencilerinde ise %22,3 dür. Birinci sınıfta okuyan öğrencilerin %18,9 u, dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerin ise %24,5 i nargile içtiğini belirtmiştir (p<0.001) (Tablo 2). Birinci sınıf öğrencileri arasında erkek olanlar (%27,4), anne öğrenim durumu lise (%28,0) ve baba öğrenim durumu yüksekokul mezunu olanlar (%24,9), fen edebiyat fakültesinde okuyanlar (%21,0), okul zamanı yalnız evde yaşayanlar (%39,3) ve ekonomik durumunu iyi (%21,8) olarak ifade edenler anlamlı olarak daha fazla nargile içmektedir (p<0.05). Birinci ve dördüncü sınıf öğrencilerinde sigara içme ile nargile içme arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark vardır (p<0.05). Birinci sınıf öğrencilerinde halen nargile içme sıklığı halen sigara içenlerde %55,0, dördüncü sınıf öğrencilerinde ise %51,8 dir. Dördüncü sınıf öğrencilerinde erkek olan (%33,1), anne-baba öğrenim durumu yüksekokul mezunu olan (%35,9-%28,5), fen-edebiyat fakültesinde okuyan (%28,6), okul zamanı evde arkadaşlarıyla yaşayan öğrenciler (%29,8) anlamlı olarak daha fazla nargile içmektedir (p<0.05) (Tablo 3). Tablo 2. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Sınıflara Göre Nargile İçme Durumu Dağılımı (Dokuz Eylül, Fırat, Harran, Karadeniz Teknik, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Osmangazi, Yüzüncü Yıl Üniversiteleri, 2009). Nargile İçme Durumu 1. Sınıf * 4. Sınıf * Sayı Yüzde Sayı Yüzde Hiç içmemiş 2.008 61,3 925 47,6 Bir defa denemiş 548 16,7 434 22,3 Bir süre içmiş, halen kullanmıyor 103 3,1 108 5,6 Halen arada sırada kullanıyor 553 16,9 445 22,9 Halen düzenli olarak kullanıyor 65 2,0 30 1,6 Toplam 3.277 100,0 1.942 100,0 * Her soru için farklı sayıda yanıtlamayan öğrenci vardır. p=0.000 2 =105,36 22 www.korhek.org

Tablo 3. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Nargile İçme Durumu Yüzde Dağılımı (Dokuz Eylül, Fırat, Harran, Karadeniz Teknik, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Osmangazi, Yüzüncü Yıl Üniversiteleri, 2009). 1. Sınıf 4. Sınıf Hiç İçmemiş İçmiş Bırakmış Halen İçiyor Toplam p Hiç İçmemiş İçmiş Bırakmış Halen İçiyor Toplam p Fakülte Eğitim 64,0 19,1 17,0 1202 50,8 29,6 19,6 800 0.068 0.001 Fen-edebiyat 59,4 19,6 21,0 1187 45,2 26,3 28,6 651 Tıp 60,1 21,3 18,7 889 45,7 27,4 26,8 492 Cinsiyet Kadın 68,6 18,7 12,8 1911 0.000 57,4 25,7 16,9 1040 0,000 Erkek 51,1 21,5 27,4 1367 36,3 30,6 33,1 903 Anne Öğrenim Durumu Okuryazar değil 74,5 17,6 7,9 624 53,3 27,9 18,7 315 Okuryazar 67,9 16,4 15,6 390 46,0 32,8 21,3 235 İlkokul mezunu 62,9 18,5 18,5 1198 0.000 49,6 25,9 24,5 784 0.002 Ortaokul mezunu 53,7 23,5 22,8 285 39,4 32,3 28,4 155 Lise mezunu 49,2 22,8 28,0 486 45,9 29,7 24,5 290 Yüksekokulu mezunu 46,1 26,1 27,9 280 41,0 23,1 35,9 156 Baba Öğrenim Durumu Okuryazar değil 77,0 15,1 7,9 139 60,0 21,8 18,2 55 Okuryazar 68,6 19,9 11,4 271 45,7 31,0 23,3 116 İlkokul mezunu 67,3 17,8 14,9 961 0.000 51,5 27,1 21,4 598 0.039 Ortaokul mezunu 57,3 24,0 18,7 391 50,0 30,1 19,9 236 Lise mezunu 58,3 18,4 23,4 757 44,0 28,1 27,9 473 Yüksekokulu mezunu 52,1 23,0 24,9 735 43,6 27,9 28,5 445 Ekonomik Durum İyi 57,9 20,3 21,8 912 49,4 25,8 24,8 542 0.045 0.222 Orta 62,0 20,1 17,9 1953 48,0 28,2 23,8 1178 Kötü 65,1 17,9 16,9 3278 40,8 31,8 27,4 223 Kendisi için Harcadığı Para Yeterli 58,4 20,8 20,8 961 0.192 52,4 24,5 23,1 620 0.058 Kısmen yeterli 62,6 18,8 18,6 1301 45,8 29,2 25,0 733 Yetersiz 62,3 20,2 17,5 1014 44,7 30,0 25,3 590 Okul Zamanı Kimlerle Birlikte Yaşadığı Aileyle 66,1 19,7 14,2 847 54,5 24,3 21,2 560 Yalnız evde 41,0 19,7 39,3 61 0.000 34,7 37,5 27,8 72 0.000 Evde arkadaşlarıyla 62,8 16,9 20,3 868 41,8 28,4 29,8 834 Üniversite/özel yurtta 59,1 20,9 20,0 1266 53,5 30,3 16,2 400 Sigara İçme Durumu Hiç içmemiş 79,7 14,8 5,5 1663 72,2 20,2 7,6 798 0.000 0.000 İçmiş bırakmış 55,1 27,2 17,7 965 43,3 35,3 21,4 589 Halen içiyor 23,0 22,0 55,0 646 16,8 31,4 51,8 555 www.korhek.org 23

TARTIŞMA Tütüne bağlı hastalıkların tanımlanması ile birlikte tütün kontrolüne ilişkin müdahalelerin uygulaması da başlamıştır. DSÖ tarafından 2003 yılında imzaya açılan Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesini 12 Ocak 2013 e kadar toplam 176 ülke imzalamış ve 168 ülke resmi olarak kabul etmiştir (12). Tütün kontrolü bulaşıcı olmayan hastalıkları azaltmak için yapılacak en acil ve öncelikli müdahale olarak tanımlanmaktadır (13). Tütün kullanımı insan sağlığını olumsuz yönde etkileyerek, hastalık ve ölümlerin sıklığını arttırmaktadır (14). Üniversite öğrencileri arasında yapılan birçok çalışmada en az bir kere nargile içenlerin %30 ların üzerinde olduğu belirtilmektedir (8,15,16). Küresel Yetişkin Tütün Araştırması (2008) sonuçlarına göre en sık tüketilen tütün ürünü sigara olmakla birlikte gençler arasında %2,3 gibi bir sıklıkla nargile içimi dikkat çekmektedir. Gençler arasında (15-24 yaş arası) nargile içimi daha da yükselmekte ve %8,1 sıklığına ulaşmaktadır (9). Bu araştırmaya katılan üniversite öğrencilerinden birinci sınıfta okuyanların %18,9 si halen nargile içerken dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerin ise %24,5 sı nargile içmektedir. Dördüncü sınıfta okuyan öğrenciler arasında nargile içme sıklığı daha fazladır. Tezcan ve arkadaşlarının Hacettepe Üniversitesinde gerçekleştirmiş oldukları çalışmada birinci sınıf öğrencilerinde nargile içme sıklığı %35,7, üçüncü sınıf öğrencilerinde ise %46,1 olarak belirlenmiştir (17). Üniversite Birinci ve Dördüncü Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Bilgi ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması na katılan üniversite öğrencilerinden birinci sınıfta okuyanların %19,7 si halen sigara içerken dördüncü sınıf öğrencilerinin ise %28,6 sı sigara içmektedir (18). Nargile içimine benzer şekilde dördüncü sınıf öğrencileri arasında da sigara içme sıklığı yüksektir. Bu durum, üniversitede okunan yıl arttıkça, sigara ve nargile içme sıklıklarının da arttığını düşündürmektedir. Özellikle üniversite öğrencisi olan gençler arasında Türkiye ortalamasına göre daha yüksek olması dikkat çekicidir. Primack ve arkadaşlarının 2007 yılında Amerika da üniversite öğrencileri arasında gerçekleştirmiş oldukları çalışmada ise en az bir kere nargile içenlerin %40,5 düzeyinde olduğu gösterilmiştir (16). Suriye de ise üniversite öğrencilerinin yarısı en az bir kere nargile içtiklerini belirtmişlerdir (19). Ülkemizdeki duruma benzer olarak, pek çok farklı sosyal ve kültürel örüntüye sahip olan ülkelerde de gençler arasında nargile kullanımı yüksektir (8,16,19-21). Araştırma sırasında üniversite öğrencilerinin okudukları bölümlere göre nargile içme sıklıklarının farklılaştığı bulunmuştur. Birinci ve dördüncü sınıfta okuyan öğrenciler arasında nargile içiminin en fazla Fen-Edebiyat Fakültesinde (%21,0-%28,6) olduğu, daha sonra sırasıyla tıp fakültesi (%18,7-%26,8) ve eğitim fakültesinin (%17,0-%19,6) geldiği bulunmuştur. Sevencan ve arkadaşlarının Ankara İli nde bir üniversitenin Eğitim, Mühendislik ve Eczacılık Fakültelerinde gerçekleştirdikleri çalışmada, araştırmaya Eczacılık Fakültesi öğrencilerinin %39,7 si, Eğitim Fakültesi öğrencilerinin %33,7 si, Mühendislik Fakültesi öğrencilerinin ise %46,3 ü nargile içtiklerini belirtmiştir (22). Dokuz ilde yapılan bu çalışmada nargile içme sıklığının fakültelere göre 3-4 öğrenciden biri şeklinde olarak ortaya çıkmış olması, tek bir üniversitede yapılan çalışmada ise her 2-3 öğrenciden birinin nargile kullanıyor olması, bazı bölgelerde nargile kullanımının daha yaygın olduğunu düşündürmektedir. Diğer taraftan fakültelere göre farklılıklar olduğu gözlenmektedir. Tıp fakültesinde okuyan öğrenciler arasında da nargile içme sıklığı (%18,7-%26,8) yüksektir. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi birinci ve altıncı sınıf öğrencilerinde yapılan bir araştırma sonuçlarına göre Dönem I öğrencilerinin %17,0 sı, Dönem VI öğrencilerinin ise %13,7 si nargile kullanmaktadır (23). Hekimlerin tütün mücadelesinin en önemli bileşeni olduğu belirtilmekle beraber hekim adaylarının arasında tütün kullanımının yanı sıra nargile kullanımının da %10 ların üstünde olması önemli bir sorun olarak tanımlanabilir. Bu bulgular tütün mücadelesine ek olarak nargileye yönelik müdahalelerin yapılması gerektiğini düşündürmektedir. Gençlik döneminde nargile içme sıklığı erkekler arasında daha fazladır. Çalışmada, birinci sınıf erkek öğrencilerinin %27,4 ü, dördüncü sınıf öğrencilerinin ise %33,1 i halen nargile içtiklerini belirtmişlerdir. Bu yüzdeler kızlarda sırasıyla %12,8 ve %16,9 dur. Subaşı ve arkadaşlarının Ankara da nargile servisi yapan bazı kafelerde nargile içen 273 kişiyle (14-44 yaş) gerçekleştirmiş oldukları araştırmada, erkek katılımcıların %55,5 inin, kadın katılımcılarınsa %65,5 inin öğrenci olduğu tespit edilmiştir ve bu katılımcıların %79,9 u erkek, %20,1 i ise kadındır (3). Suriye de üniversitede okuyan erkek öğrencilerin ise dörtte birinin halen nargile içtikleri belirlenmiştir (19). Suudi Arabistan da tıp öğrencileri arasında gerçekleştirilen bir çalışmada ise erkek tıp öğrencileri 24 www.korhek.org

arasında %8 sinin en az bir kere nargile içtikleri belirtilmektedir (24). Üniversite Birinci ve Dördüncü Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Bilgi ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması nda halen sigara içme sıklığı birinci sınıf kız öğrencilerinde %11,0, dördüncü sınıf kız öğrencilerinde ise %19,3 dür (18). Bu araştırmanın nargile içme sıklığı ise birinci sınıf kız öğrencilerinde %12,8 iken dördüncü sınıf kız öğrencilerinde %16,9 dur. Birinci sınıf kız öğrencilerinde nargile içme sıklığı sigara içme sıklığına göre daha yüksektir. Nargile içiminin kadın ve genç kızlarda daha popüler olmasının sebepleri arasında sigara içimine göre toplum tarafından kabul edilebilirliğinin daha yüksek olmaya başlamasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir (8,25). Kendi görüşüne göre ekonomik durum düzeyine ilişkin ifade göreceli bir gösterge olmakla birlikte, ekonomik durumun belirleyicisi olarak da kabul edilmektedir. Çalışmada, ekonomik durumunu iyi olarak belirten birinci sınıf öğrencilerinde nargile içme sıklığı anlamlı olarak yüksek bulunmuştur. Sosyoekonomik düzey (ebeveyn öğrenim düzeyi, ailenin ekonomik durumu) yükseldikçe nargile içme sıklığının artmasının, öğrencilerin sosyal yapısı ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Nargile içme genellikle sosyal bir aktivitedir ve kullanımının yaygınlaşmasında, kafelerde arkadaşlarca beraber içilmesi ve bu anlamda sosyal bir yönünün bulunması önemli bir risk faktörü olarak yer almaktadır (3). Bu yönüyle, sosyoekonomik düzeyi yüksek olan gençler için nargileye ulaşabilirlik daha kolay olabilmektedir. Çalışmada anne-baba öğrenim düzeyi yükseldikçe nargile içme sıklığı artmaktadır. Sigara içiminin ise anne ve baba öğrenim durumunun düşük eğitim düzeyi ile ilişkili olduğunu gösteren çok sayıda çalışma bulunmaktadır (26-29). Aile yapısının sigara ve nargile içme sıklıkları üzerinde oluşturduğu fark ilgi çekicidir. Sandheep ve arkadaşlarının Misurata da düzenli nargile içen 242 kişi üzerinde, nargile içme ile sosyoekonomik faktörler arasındaki ilişkiyi araştırdıkları çalışmada, nargile içenlerin %68,8 inin yüksek gelir grubunda olduğu gösterilmiştir (30). Aynı çalışmada, nargile içenlerin %75,0 ının yüksek eğitim grubunda, %68,6 sının aile gelirinin 500 Libya Dinarı ndan fazla olduğu ifade edilmektedir. Anjum ve arkadaşlarının Pakistan Karaçi de, 14-19 yaş grubu adolesanlarda gerçekleştirdikleri çalışmalarında da, nargile içme yüksek sosyoekonomik grup arasında daha fazla bulunmuştur (31). Lübnan da yapılan bir çalışma da, nargile içenlerin %82,7 sinin orta ve yüksek eğitimli grup içinde yer aldığı belirtilmektedir (32). Bu durum, nargile içiminin özellikle sosyoekonomik statüleri yüksek olan gençlerde yüksek olduğunu göstermektedir. Tüm bu sonuçlar nargile kullanımının, sigaraya göre farklı sosyal statüde olan gençler arasında yaygınlaştığını düşündürmektedir. Gençlerin nargileye ulaşımının azaltılması amacıyla çeşitli müdahale çalışmaları önem taşımaktadır ve nargile içmeyi etkileyen sosyoekonomik özellikleri saptamaya yönelik geniş çaplı çalışmalara ihtiyaç vardır. Gençler yaşamlarının ilk yıllarında sosyal, bilişsel ve duygusal gelişimlerini aile ortamında gerçekleştirmektedirler. Sosyalleşme süreci ile birlikte arkadaşlar gençler üzerinde önemli bir etkiye sahip olmaktadır. Çevre ve arkadaş faktörü her türlü alışkanlıkta olduğu gibi nargile konusunda da belirleyici olabilmektedir. Bu çalışmada, birinci sınıf öğrencilerinde okul sırasında evde yalnız kalanlar, dördüncü sınıf öğrencilerinde ise evde arkadaşlarıyla kalanlar arasında nargile içme sıklığı anlamlı olarak yüksek bulunmuştur. Aile birlikteliğinden uzaklaşarak, evde yalnız kalma veya evde arkadaşlarıyla birlikte bulunma durumu nargile içme sıklığını belirlemektedir. Bu durum, aile birlikteliğinden uzaklaşmanın, çevre ve arkadaş etmenlerinin nargile içme sıklığı üzerinde belirleyici olduğunu göstermektedir. Genç insanlar arasında nargile içimi daha çok Lübnan, Suriye ve Pakistan da kafelerde iken, İngiltre de ise kendi evlerinde oldukları belirtilmektedir (8,25). Üniversite öğrencileri arasında nargile içiminin evde (15,33-35), aile içinde (36-38) ve arkadaşlar arasında (34-36) içme ile ilişkili olduğunu gösteren çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların sonuçları, gençlerin arkadaş ortamlarını vurgulaması nargile içme davranışını etkilemektedir. Bu çalışmada, sigara içme durumu ile nargile içme durumu arasında anlamlı ilişki saptanmıştır. Sigara kullanımının nargile kullanımını arttırdığına dair çok sayıda çalışma sonucu bulunmaktadır (20,34,35). Birinci sınıf öğrencilerinin %5,5 i hiç sigara içmemişken, nargileyi halen içtiğini belirtmektedir. Dördüncü sınıf öğrencilerinin ise %7,6 sı hiç sigara içmemişken halen nargileyi içtiğini belirtmektedir. Subaşı ve arkadaşlarının gerçekleştirdikleri çalışmalarında nargile içenlerin %27,9 unun sigara kullanmadıkları, sadece nargile kullandıkları ifade edilmiştir (3). Gençlerin hiç sigara kullanmadığı halde nargile kullanması ilgi çekicidir. Yalnız nargile içme yüzdesinin yalnız sigara içimi durumundan 3 kat daha fazla olduğunu belirten çalışmalar mevcuttur (39,40). Bu durum, öğrencilerin nargileyi sigaradan daha az zararlı düşünmelerinden www.korhek.org 25

kaynaklanabilir. Sağlık Meslek Yüksekokulu öğrencilerinde gerçekleştirilen bir çalışma, araştırma grubunun yaklaşık üçte birinin nargilenin sağlığa zararlı etkisinin sigaradan daha az olduğunu ve yaklaşık dörtte birinin sudan geçirildiği için zararlı maddelerin engellendiğini düşündüklerini ortaya çıkarmıştır (41). Birçok çalışma öğrencilerin nargileyi sigaradan daha az zararlı bulduğu sonucunu ortaya koymaktadır (1,34,42,43). Bu durum, öğrencilerin nargile ile ilgili bilgi eksikliklerinin olduğunu ortaya koymakta ve nargilenin yeni bir tütün ürünü kullanımı aracı olarak gündeme geldiğini ve ciddi bir halk sağlığı sorunu yaratma potansiyeline sahip olduğu düşüncesini doğrular niteliktedir. Bu durum, nargile ile mücadelenin de tütün kontrolü çalışmalarında tarafından kapsama alınmasının gerekliliğini vurgulamaktadır (3). Bu çalışmanın bazı sınırlılıkları vardır. Araştırmanın bazı fakültelerde yapılmış olması ve ulaşılabilen gençleri kapsaması, sonuçların yorumlanması sırasında dikkatli olunmasını gerektirmektedir. Diğer taraftan sadece üniversite öğrencileri ile görüşülmesi belirtilen yaş grubunu temsil edememektedir. SONUÇ Nargile içimi gençler arasında sigara içimi gibi oldukça yaygın bir davranış haline gelmektedir. Nargile içimi özellikle anne-baba öğrenim düzeyi yüksek olan gençlerde fazladır. Nargile içiminin özellikle sosyoekonomik statüleri (ebeveyn öğrenim düzeyi, ailenin ekonomik durumu) yüksek olan gençlerde yüksek olması sosyal statünün nargile kullanımı üzerine belirleyici bir faktör olduğunu göstermektedir. Hiç sigara içmeyip nargile içen gençler nargileyi sigaradan daha az zararlı bir tütün ürünü olarak düşünmelerinden ötürü özellikle risk altındadır. Gençlerin tütün ürünü kullanmamasına yönelik mücadelenin daha geniş bir bakış açısı ile yapılması ve nargile konusunun da bu bakış açısı içinde değerlendirilmesi gerekmektedir. Gerçekleştirilecek müdahalelerin bu yönleri ele alarak kapsamlı kontrol çabaları ve stratejileri içermesi ve gençlerin nargile içicisi olmalarını önlemeleri konusunda bilinçlendirme faaliyetleri sürdürülmelidir. KAYNAKLAR 1. Erbaydar P. N, Bilir N, Yıldız N. A. Knowledge, behaviors and Health hazard Peception among Turkish-Narghile(Waterpipe)- Smokers Related to Narghile Smoking. Pak J Med Sci 2010;26(1):195-200. 2. WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008:The MPOWER Package. Geneva, World Health Organization, 2008 (http://www.who.int/tobacco/mpower/2008/en/inde x.html, Erişim Tarihi: 25.01.2013) 3. Subaşı N, Bilir N, İlhan E, Avluk a, Bavlı G, Biteker M, Kırmızıgül E.Nargile içenlerin Nargile içme Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davranışları. Toraks Dergisi, 2005;6(2):137-143. 4. Chaouachi K, Hookah (Shisha, Narghile) smoking and environmental tobacco smoke (ETS), A critical review of the relevant literature and the public health consequences. Int J Environ Res Public Health 2009;6:798-7843. 5. Asotra K. Hooked on Hookah? What you don t know can kill you. Burning Issues. Tobacco- Related Disease Research Program Newsletter 2005; 7: 1-12 6. Eissenberg T, Ward KD, Smith-Simone S, et al. Waterpipe tobacco smoking on a U.S. College campus: prevalence and correlates. J Adolesc Health 2008;42:526e9. 7. Sutfin EL, McCoy TP, Reboussin BA, et al. Prevalence and correlates of waterpipe tobacco smoking by college students in North Carolina. Drug Alcohol Depend 2011;115:131e6 8. Jawaid A, Zafar AM, Rehman TU, et al. Knowledge, attitudes and practice of university students regarding waterpipe smoking in Pakistan. Int J Tuberc Lung Dis 2008;12:1077e84. 9. Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü (2010). Küresel Yetişkin Tütün Araştırması Türkiye Raporu. Ankara, 2010:37-75. 10. Ibrahimov F, Şahin I, Eminağa F, Feyzioğlu K, Metin C B, Aslan D. Nargile içicilerinin bazı özellikleri ve ekspiryum havasında karbon monoksid (CO) düzeylerinin saptanması. Gülhane Tıp Derg 2012; 54: 49-56. 11. 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun 19/01/2008 tarihli 26761 Resmi Gazete. 12. WHO Framework Convention On Tobacco Control. Parties to the WHO Framework Convention on Tobacco Control (http://www.who.int/fctc/signatories_parties/en/inde x.html, Erişim Tarihi:25.01.2013) 13. Beaglehole R, Bonita R, Horton R, et al, for The Lancet NCD Action Group and the NCD Alliance. Priority actions for the non-communicable disease crisis. Lancet 2011;377:1438-47. 14. Özcebe H. Ergenlerde Riskli Davranışlar. Derman O, Kanbur NÖ, Akgül S (Ed). Ergen Sağlığı. Aydoğdu Ofset, Ankara.2012:167-180. 26 www.korhek.org

15. Maziak W, Ward KD, Mzayek F, Rastam S, Bachir ME, Fouad MF, Hammal F, Asfar T, Mock J, Nuwayhid J, et al. Mapping the health and environmental situation in informal zones in Aleppo, Syria:report from the Aleppo household survey. International Archives of Occupational and Environmental Health 2005,78:547-558. 16. Primack BA, Sidani J, Agarwal AA, Shadel WG, Donny EC, Eissenberg TE: Prevalence of and associations with waterpipe tobacco smoking among US university students. Annals of Behavioral Medicine 2008, 36:81-86. 17. Tezcan S, Özcebe H, Subaşı N, Uner S, Telatar G. Hacettepe Üniversitesi öğrencilerinin ruhsal sağlık düzeyleri ve madde kullanım boyutlarının saptanması. Araştırma Raporu. Ankara: Mart, 2006. 18. Bertan M, Özcebe H, Güçiz Doğan B, ve ark. Üniversite Birinci Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Konusundaki Bilgi ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması. ICC, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Adnan Menderes Üniversitesi, Harran Üniversitesi, Kocaeli Üniversitesi, Mersin Üniversitesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Osmangazi Üniversitesi ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Meteksan Matbaacılık, 2007:24-100. 19. Maziak W, Fouad FM, Asfar T, Hammal F, Bachir EM, Rastam S, et al. Prevalence and characteristics of narghile smoking among university students in Syria. Int J Tuberc Lung Dis 2004;8:882-889. 20. Jackson D, Aveyard P. Waterpipe smoking in students: Prevalence, risk factors, symptoms of addiction, and smoke intake. Evidence from one British university. BMC Public Health 2008, 8:174. 21. Refaat A: Practice and awareness of health risk behaviour among Egyptian university students. Eastern Mediterranean Health J 2004;10:72-81 [http:// www.emro.who.int/ Publications/EMHJ/1001_2/Practice.htm]. 22. Sevencan F, Özcebe H, Nilüfer V A, Akman Y, Bilge F. Üniversite Öğrencilerinin Sigara ve Nargile Kullanma Alışkanlıkları. XII. Ulusal Halk Sağlığı Kongre Kitabı, 21-25 Ekim 2008 Ankara, p.575. 23. Emlek G, Keklikoğlu İ, Demir N, Pekcan H, Erbaydar P N. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Birinci ve Altıncı Sınıf Öğrencilerinin Tütün Ürünlerinin Kullanma Deneyimleri ve Sigara İçmeye Yönelik Bazı Düşünceleri. 5. Sigara ve Sağlık Ulusal Kongre Kitabı, 8-11 Mayıs 2011 Kocaeli, p.114. 24. Al-Turki YA, Al Turki YA. Smoking habits among medical students in Cntral Saudi Arabia. Saudi Medical Journal 2006,27:700-703. 25. Tamim H, Terro A, Kassem H. Tobacco use by university students, Lebanon, 2001. Addiction 2003;98:933 939. 26. Rudatsikira E, Dondog J, Siziya S, Muula A S. Prevalence and determinants of adolescent cigarette smoking in Mongolia. Singapore Med J 2008; 49 (1) : 57-62. 27. Abdullah AS. Ho WW. What Chinese adolescents think about quitting smoking: a qualitative study. Subst Use Misuse 2006; 41:1735-4. 28. Siziya S, Muula AS, Rudatsikira E. Prevalence and Correlates of Current Cigarette Smoking Among Adolescents in East Timor-Leste. Indian Pediatrics 2008;45: 963-968 29. Ali A S, Naeem J, Asadi A. Smokıng Behavıor And Smokıng Determınants Among Unıversıty Students In Basrah. MJBU, VOL 28, No.2, 2010. 30. Sandheep S, Omar D, Mohammed S. Socioeconomic Correlates of Shisha or Waterpipe Smoking in Misurata, Libya. The Internet Journal of Epidemiology, 2011 Volume 9 Number 2. 31. Anjum Q, Ahmed F, Ashfaq T. Knowledge, attitude and perception of water pipe smoking (Hookah) among adolescents aged 14-19 years. J Pak Med Assoc. 2008;58(6):312-7. 32. Waked M, Salameh P, Aoun Z. Water-pipe (narguile) Smokers in Lebanon: a pilot study. Eastern Mediterranean Health Journal Volume 15 No. 2 March-April, 2009,s.434-436. 33. Maziak W, Ward KD, Afifi Soweid RA, Eissenberg T: Tobacco smoking using a waterpipe: a reemerging strain in a global epidemic. Tobacco Control 2004, 13:327 34. Maziak W, Eissenberg T, Rastam S, Hammal F, Asfar T, Bachir ME, Fouad MF, Ward KD, Maziak W, Eissenberg T, et al: Beliefs and attitudes related to narghile (waterpipe) smoking among university students in Syria. Annals of Epidemiology 2004, 14:646-654. 35. Maziak W, Hammal F, Rastam S, Asfar T, Eissenberg T, Bachir ME, Fouad MF,Ward KD, Maziak W, Hammal F, et al: Characteristics of cigarette smokingand quitting among university students in Syria. Preventive Medicine 2004, 39:330-336. 36. Mandil A, Hussein A, Omer H, Turki G, Gaber I, Mandil A, Hussein A, Omer H, Turki G, Gaber I: Characteristics and risk factors of tobacco consumption among University of Sharjah students, 2005. Eastern Mediterranean Health Journal 2007, 13:1449-1458. 37. Weglicki LS, Templin TN, Rice VH, Jamil H, Hammad A: Comparison of cigarette and waterpipe smoking by Arab and non-arab-american youth. American Journal of Preventive Medicine 2008, 35:334-339. www.korhek.org 27

38. Weglicki LS, Templin T, Hammad A, Jamil H, Abou-Mediene S, Farroukh M, Rice VH: Tobacco use patterns among high school students: Do Arab American youth differ? Ethnicity & disease 2007, 17:S3-22-S23-24. 39. Chaaya M, El-Roueiheb Z, Chemaitelly H, Azar G, Nasr J, Al-Sahab B, Chaaya M, El-Roueiheb Z, Chemaitelly H, Azar G, et al: Argileh smoking among university students: a new tobacco epidemic. Nicotine & Tobacco Research 2004, 6:457-463. 40. Tamim H, Terro A, Kassem H, Ghazi A, Khamis TA, Hay MM, Musharrafieh U, Tamim H, Terro A, Kassem H, et al: Tobacco use by university students,lebanon, 2001. Addiction 2003, 98: 933-939. 41. Hassoy H, Ergin I, Davas A, Durusoy R, Karababa O A. Sağlık Meslek Yüksek Okulu Öğrencilerinde Sigara, Nargile, Sarma Tütün Kullanımını Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi ve Öğrencilerin Sigara, Nargile, Sarma Tütüne Başlama ve Sürdürme Konusundaki Görüşleri. Solunum Dergisi. 2011; 13(2): 91 99. 42. John U, Riedel J, Rumpf HJ, Hapke U, Meyer C. Associations of perceived work strain with nicotine dependence in a community sample. Occup Environ Med 2006;63:207-211. 43. Akpınar E, Yoldaşcan E, Saatçi E. The smoking prevalence and the determinants of smoking behavior among students in Cukurova University, Southern Turkey. West Indian Med J 2006;55: 414-419. 28 www.korhek.org