TAŞLITEPE AÇIK İŞLETMESİNDE JEOMEKANİK PARAMETRELERİN BELİRLENMESİ VE ŞEV STABİLİTESİ ÇALIŞMALARI

DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TAŞLITEPE AÇIK İŞLETMESİNDE JEOMEKANİK PARAMETRELERİN BELİRLENMESİ VE ŞEV STABİLİTESİ ÇALIŞMALARI Yaşar CAN Nisan, 2012 İZMİR

TAŞLITEPE AÇIK İŞLETMESİNDE JEOMEKANİK PARAMETRELERİN BELİRLENMESİ VE ŞEV STABİLİTESİ ÇALIŞMALARI Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı Yaşar CAN Nisan, 2012 İZMİR

TEŞEKKÜR Doktora çalışmamın her aşamasında bilgi ve tecrübesiyle beni yönlendiren, bu bilimsel çalışmayı yöneten, danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Bayram KAHRAMAN a sonsuz teşekkür ederim. Doktora çalışmam boyunca, çalışmalarımı yönlendiren ve katkı koyan doktora tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Halil KÖSE ve Prof. Dr. M. Yalçın KOCA ya, çalışmalarım sırasında laboratuvar çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen Maden Yüksek Mühendisi Tuğba ÇAKAR ve Jeoteknik Teknikeri İlknur KAHRAMANOĞLU na teşekkür ederim. Bütün eğitim hayatım boyunca beni destekleyen hep yanımda olan babam Dursun Ali CAN ve annem Fadime CAN a, doktora çalışmamı yaptığım süre boyunca anlayışını ve desteğini esirgemeyen değerli eşim Av. Selda PERÇİN CAN a teşekkürlerimi sunarım. Yaşar CAN iii

TAŞLITEPE AÇIK İŞLETMESİNDE JEOMEKANİK PARAMETRELERİN BELİRLENMESİ VE ŞEV STABİLİTESİ ÇALIŞMALARI ÖZ Çalışma sahasında ayrıntılı şev stabilite çalışmaları yapılamamış olması nedeniyle Taşlıtepe açık işletmesinde şev stabilitesi sorunları, kaliteli cevherin verimsiz bir şekilde üretilmesine ve üretim maliyetinin artmasına neden olmaktadır. Sahada oluşan heyelanlar, oluşturulacak kalıcı şevlerin jeolojik faktörler, jeoteknik faktörler ve jeomekanik parametreler dikkate alınarak incelenmesini gerekli kılmıştır. Jeolojik birimlerin jeoteknik özellikleri, sondaj karotlarından elde olunan karot örnekleri üzerinde, kaya ve zemin mekaniği laboratuvar deneyleriyle tayin edilmiştir. Ayrıca, sahada oluşan kaymaların geriye dönük analizleri yapılmış ve kaymaların mekanizmaları belirlenmiştir. Kayma yüzeylerinde etkin dayanım parametreleriyle ilgili veriler elde edilmiştir. Bu geri analiz sonuçlarının deneylerden elde edilen verilerle karşılaştırılması yapılmıştır. Analizlerden elde edilen değerlerin, laboratuvar deneyleriyle elde edilen makaslama dayanım parametreleri ile deneştirilebilir olduğu belirlenmiştir. Belirlenen dayanım parametreleri, Micromine yazılımı kullanılarak ve taban kotu 1200 m. olacak şekilde tasarlanan açık işletmenin şev stabilite analizlerinde kullanılmıştır. Bu analizler sonucunda, şevlerin stabilitesinin yeraltı su tablası yükselimine çok duyarlı olduğu belirlenmiştir. İşletmede üç adet dairesel olmayan kayma tipi, çok yüzeyli ve ötelenmeli duraysızlık saptanmıştır. Anahtar Sözcükler: Heyelan, Jeomekanik parametreler, Jeoteknik çalışma, Şev iv

THE DETERMINATION OF GEOMECHANIC PARAMETERS AND SLOPE STABILITY STUDIES AT TAŞLITEPE OPEN PIT MINE ABSTRACT The slope stability problems in Taşlıtepe open pit mine cause the high quality ore to be recovered inefficiently and the production cost to be increased. The failures that occurred in the field made it necessary to investigate the slopes by taking into care the geological factors, geotechnical factors and geomechanical parameters. The geotechnical properties of the geological units have been determined by means of rock and soil mechanics laboratory tests on the core samples taken from the drill cores. In addition, the slope failures occurred in the field was examined by back analysis method and their mechanisms were determined. The data related to effective shear strength parameters on sliding surfaces were obtained. These results were compared with the data obtained from the laboratory tests. The values obtained from the analysis can be compared with the shear strength parameters which were obtained from the laboratory tests. Shear strength parameters from the back analysis were used in the slope stability analysis of open pit mining where the base elevation was taken as 1200 m using the Micromine software. As a result of these analyses, stability of slopes was determined that it is very sensitive to the hydrogeological conditions in the mine. Three non-circular failures with multi-planary and transitional unstability have been encountered at the mine site. Keywords: Geomechanical parameters, Geotechnical survey, Sliding, Slope v

İÇİNDEKİLER Sayfa DOKTORA TEZİ SINAV SONUÇ FORMU... ii TEŞEKKÜR... iii ÖZ... iv ABSTRACT... v BÖLÜM BİR - GİRİŞ... 1 BÖLÜM İKİ - SAHA BİLGİLERİ... 3 2.1 Tarihçe... 3 2.2 Coğrafi Durum... 4 2.2.1 Morfoloji ve Bitki Örtüsü... 4 2.2.2 Hidrografi ve İklim... 4 2.2.3 Ulaşım ve Yerleşim... 5 2.3 Rezerv Durumu... 6 BÖLÜM ÜÇ - JEOLOJİ... 7 3.1 Önceki Çalışmalar... 7 3.2 Bölgesel Jeoloji...12 3.3 Tektonik...15 3.4 Plaser Jeolojisi...16 3.4.1 Stratigrafik Dizilim...16 3.4.2 Yatağın Oluşumu...18 BÖLÜM DÖRT - JEOTEKNİK ARAŞTIRMALAR...22 4.1 Duraysızlıklara İlişkin Verilerin Toplanması...22 4.2 Sondaj Çalışmaları...23 vi

4.2.1 Sondaj Lokasyonlarının Seçimi...23 4.2.2 Kuyuların Planlanması...24 4.2.3 ların lanması...24 4.2.4 Sondaj Kuyularının Kodlanması...24 4.2.5 Sondaj Çalışmalarının Sonuçları...26 4.3 Laboratuvar Deneyleri İçin Sandıklarından Örneklerin Seçilmesi...28 4.4 Şev Stabilitesi Çalışmaları...29 BÖLÜM BEŞ - LABORATUVAR ÇALIŞMALARI...30 5.1 Tayinleri...30 5.2 Tek Eksenli Sıkışma Dayanımı Tayinleri...34 5.3 Zemin Sınıflama Deneyleri...35 5.3.1 Tane Boyu Dağılımı...35 5.3.2. Doğal Nem İçeriği ve Atterberg Kıvam Limitleri Tayini...40 5.3.3. Zemin Sınıflaması...41 5.4 Makaslama Dayanımı Tayinleri...41 BÖLÜM ALTI - GERİ ANALİZLER...47 6.1 Kaymaların Geri Analizi...47 BÖLÜM YEDİ - TASARIM ANALİZLERİ...61 BÖLÜM SEKİZ - SONUÇLAR VE ÖNERİLER...67 KAYNAKLAR...71 EKLER...73 vii

BÖLÜM BİR GİRİŞ Günümüz madenciliğinde, yüzeye yakın cevher yatakları hızla tüketilirken, gelişen teknolojinin katkısı ile daha derin açık işletmelerin planlanıp işletilmesi gün geçtikçe artmaktadır. Ekonomik işletmecilik nedeniyle açık işletmelerin planlama ve çalışma durumları için, cevher üretimi amacıyla yapılacak olan dekapaj miktarını en az seviyeye indirmeye yönelik olarak şev açılarının mümkün olan en dik değerlerde tutulması gerekirken, çalışma koşullarının emniyeti açısından şev açılarının da düşük olması gerekmektedir. Bu uygulama ile kazanılan ekonomik avantajlar, önemli bir şev kaymasında kaybedilebileceğinden, şev açısının tespiti ve özellikle çalışılan basamakların stabilite kontrolü çok önemli olmaktadır. İşletmedeki bir basamağın umulmadık bir zamanda kayması can ve mal kaybına neden olabilir. Böyle bir durumda oluşacak kayıpların yanı sıra işletme programının uygulanması da mümkün olmamaktadır. Derinliği artan açık işletmelerde, emniyetli ve mümkün olduğu kadar dik şevlere daha fazla gereksinim duyulmaktadır. Dik şevler heyelan tehlikesi yaratırken, az eğimli şevler ise örtü-kazı oranını ve kazı giderlerini yükseltmekte ve bu noktada emniyet ile ekonomi kavramı çatışmaktadır (Köse ve Kahraman, 2009). Bu nedenle, bir araştırmacının amacı; yukarıdaki noktaları ve şev stabilitesine etki eden faktörleri göz önünde tutarak, açık işletme için, ekonomik olarak kabul edilebilir diklikte ve yeterli güvenliği sağlayacak optimum değerde bir şev açısı saptamak olmalıdır (Hoek, E. ve Bray, J.W., çev., 1991). Ancak, bu sahalarda ayrıntılı şev stabilite çalışmaları yapılamamış olması nedeniyle oluşabilecek bir takım şev stabilite problemleri kaliteli cevherin verimsiz bir şekilde üretilmesine ve üretim maliyetinin artmasına neden olacaktır. Sahada oluşan dairesel olmayan çok yüzeyli ve ötelenmeli kaymalar, dekapaj çalışmaları sonucunda oluşturulacak kalıcı şevlerin jeoteknik faktörler dikkate alınarak incelenmesini gerekli kılmıştır. Saha çalışmaları kapsamında, kaymaların oluşmasına neden olan zeminlerin derinlikle değişiminin belirlenebilmesi için, 21 adet tamamı karotlu jeoteknik amaçlı sondaj yapılmıştır. Bu çalışmaların yanısıra, jeolojik 1

2 birimler tanımlanmış olup, sondaj verileri esas alınarak şev stabilitesi analizlerinde kullanılan jeolojik kesitler hazırlanmıştır. Sahada gelişmiş kaymaların, geriye dönük analizlerle mekanizmalarının araştırılması için, detay planları ile kayma sonrası geometrilerini gösteren kesitler topoğrafik ölçümlerden yararlanılarak hazırlanmıştır. Birimlerin şev stabilitesi analizleri ve mühendislik sınıflaması için gerekli parametreler, sondaj karotlarından hazırlanan örnekler üzerinde, kaya ve zemin mekaniği laboratuvar deneyleriyle tayin edilmiştir. Sahada plan ve kesitleri çıkarılan kaymalar, geriye dönük analizlerle incelenmiş, kaymaların mekanizmaları ve yüzeylerinde etkin dayanım parametreleri ile ilgili tasarıma yönelik stabilite analizleri için veriler elde edilmiştir. Bilgisayar programları kullanılarak kayma modellerinin stabilite analizleri yapılmış ve saha için tasarım parametreleri belirlenmiştir. Çalışmada, saha çalışmalarıyla ile elde edilen veriler, değerlendirmeler, kaymaların mekanizmaları ve nedenleri, kayma yüzeyi boyunca etkin makaslama dayanım parametreleri, stabilite analizlerinin sonuçları ve stabilite açısından şevlerin tasarım parametreleri incelenmiştir. Bu nedenle, açık işletmede yapılan jeolojik, jeoteknik çalışmalar ve belirlenen jeomekanik parametreler ile şev stabilite çalışmaları ve analizleri yapılarak, işletmenin emniyetli ve ekonomik olacak optimum şev açılarının saptanmasına çalışılmıştır.

BÖLÜM İKİ SAHA BİLGİLERİ Taşlıtepe açık işletmesi, Sivas ili Divriği ilçesinde yer alan, Ferrocom Maden San. ve Tic. A.Ş. ye ait 3.783,06 hektarlık bir demir madeni sahasıdır (Şekil 2.1). Açık işletme yöntemleri ile üretilen demir cevheri, kırma, eleme, triyaj ve zenginleştirme işlemlerinden sonra satışa sunulmaktadır. 2.1 Tarihçe Demir cevheri, Mısır, Mezopotamya ve Anadolu da eski çağlardan beri bilinmekte olup, savaş araç ve gereçleri ile süs eşyası yapımında kullanılmaktaydı. Divriği demir cevheri, Selçuklular ve Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri bilinmekte ve işletilmekteydi. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu nda ağır sanayi olmadığı için, son zamanlarında da dışarıya bağımlı kalınca, Divriği demiri tamamen unutulmuştur. Cumhuriyet döneminde, ülkede ağır sanayi kurma ihtiyacı doğunca, hammadde kaynaklarının araştırılmasına önem verilmiştir. Divriği demir cevherinin tekrardan ele alınması gündeme gelmiştir. 1936-1940 yılları boyunca birçok uzman demir yataklarını incelemiş ve çeşitli raporlar hazırlamışlardır. Ayrıca, M.T.A. Enstitüsü uzman personeli tarafından yatakların potansiyelleri, bu dönemde ortaya konularak, işletmeye açılmıştır (Koşal, 1971). Türkiye de demir cevheri üretimine, Karabük Demir Çelik Fabrikalarının kuruluşu ile 1938 yılında Divriği Demir cevheri yataklarından başlanılmıştır. Divriği civarında çok büyük rezervlere sahip demir yataklan bulunmaktadır. Bu yatakların civarında önemli rezervler içeren ve yamaç plaserleri olarak tanımlanan, cevher birikimlerine ait ilk çalışmalar Koşal (1971) tarafından yapılmıştır. Taşlıtepe demir plaserine ait ilk belgelere de Koşal'ın çalışmasında rastlanılmaktadır. Akdağ'da demir üretimi yapan şirket, rezerv sıkıntısına düşünce Taşlıtepe plaserini 1987 yılında araştırmaya almıştır. Araştırmada, 1:10 000 ve 1: 1000 lik jeoloji harita alımı yapılmış ve buna göre yarma açılmış, toplam 264 m. tutan 8 sondaj kuyusu açılmıştır. Ayrıca, yatağın çeşitli noktalarından alınan cevher malzemesinden, kaba da olsa boyut değişimi ortaya konulmuştur (Öztürk, 1991). 3

4 2.2 Coğrafi Durum 2.2.1 Morfoloji ve Bitki Örtüsü Bölgede, genellikle karbonatlı kayaçlarla temsil edilen sarp yükseltiler mevcut olup, Kangal yaylasından doğuya ve kuzeye inildikçe, derin Çaltı vadisinin iki yanında çok sarp dağlar ve tepeler uzanır. Çaltı çayının taşkın ovası düzlükleri dışında düz morfolojiye sahip bölgeleri yok denecek kadar azdır. Bu sarplık öteden beri bölgedeki ulaşım güçlüğünün başlıca nedeni olmuştur. Bölgenin kuzeyinde Tecer dağlarının uzantısı olan Çengelli Dağı (2596 m.), Delidağ (2150 m.), Efendi, Göldağı ve Akdağ, güneyinde Yama (2631 m.), Demirli, Geyikli Dağları, güneydoğusunda Sarıçiçek, doğusunda Iğımbat Tepesi ve batı kesiminde Dumluca bulunmaktadır. İklim şartları ve toprak örtüsünün gelişmemiş olması nedeniyle bitki örtüsü olarak ilçenin bazı dağlarında meşe, ardıç ve çam türü seyrek orman alanları mevcuttur. Tarım alanları, yalnız alüvyon birikimi olan dar dere yatakları çevresinde yeralmaktadır. Dağların yüksek, serin ve yaylacılığa elverişli şekilde otlaklarla kaplı olması, ayrıca toprak veriminin düşüklüğü de hayvancılığı ön plana çıkarmakta olup, son yıllarda yaylalarda arıcılık yaygınlaşmaktadır. 2.2.2 Hidrografi ve İklim Bölgedeki karasal iklim, soğuk ve kar yağışlı kış ayları, kurak ve sıcak yaz ayları ile karakterize olmasına karşın, barajların etkisi ile yumuşamıştır. İlçenin en önemli akarsuyu Kangal ilçesi Karagöl dağlarından doğan Çaltı Suyudur. Bu su Kemaliye ilçesi topraklarında Karasu'yla karışarak Keban Barajı Gölü'ne dökülerek Fırat Nehri'ne karışır. Sulamada fayda sağlayan bu suyun kollarıdır. Bunların en önemlileri Sincan ve Hamu dereleri ile Nıh Çayı ve Palha Çayı'dır. Mursal Barajı'nın kurulması ile ilçenin sulama olanakları artmış, böylece suya olan gereksinim büyük ölçüde giderilmiştir.

5 2.2.3 Ulaşım ve Yerleşim İşletme, Sivas ilinin 170 km. güneydoğusunda Fırat Nehri'nin bir kolu olan Çaltı çayı vadisi kenarında dar bir ova içinde kurulan Divriği ilçesinin yaklaşık 10 km. kuzeyinde yer almaktadır (Şekil 2.1). Şekil 2.1 Yer bulduru haritası (Google Earth, 2007) İlçe yerleşim alanı güneyden kuzeye oldukça düzlüktür. Ortalama 1225 m. yüksekliğe ve 2781, 56 km. karelik bir yüzölçüme sahip olan ilçe, doğuda Ilıç ve Kemaliye, batıda Kangal, kuzeyde İmranlı ve Zara, güneyde Arguvan, Arapkir, Hekimhan İlçeleri ile çevrilidir. Divriği ilçesi çok dağlık bir bölgeyi içine almakta olup, dağlar arasındaki dik ve derin vadilerde Fırat'ın küçük kolları akmaktadır. Yerleşim dağınık küçük köyler ve mezra halinde olup, bunlar ya hayvancılığa elverişli dağlık kısımlarda, ya da ekime elverişli küçük alüvyonların bulundukları yerlerde toplanmışlardır. Bölgedeki maden işletmeleri en büyük geçim ve iş kaynağı olarak görülmektedir. Ulaşım, demir yolu ile direk olarak, karayolu ile Kangal veya Zara yolları üzerinden iki farklı alternatifle sağlanabilmektedir.

6 2.3 Rezerv Durumu Türkiye demir cevheri rezervi, işletilebilir 80,3 milyon ton, sorunlu 962,8 milyon ton ve potansiyel 321,5 milyon ton olmak üzere toplam 1363,5 milyon tondur. Ferrocom Maden San. ve Tic. A.Ş. ye ait sahanın toplam rezervi ise 6.090.000 Ton dur

BÖLÜM ÜÇ JEOLOJİ 3.1 Önceki Çalışmalar Kovenko (1938), Divriği demir yataklarının jenezi üzerine çalışmalar yapan araştırmacı, Divriği A-kafa cevherleşmelerinin siyenit kireçtaşı dokanaklarında konumlandığını belirtmiştir. Ayrıca, intrüzif kütlenin kontaklarında görülen skapolitleşmelerden bahsederek, ana cevherin Akdağ kireçtaşları ile ultrabazik kayaçlar içindeki ankeritli zonlara intrüzif kütlenin sokulum yapmasıyla oluşan üçlü dokanaklarda pirometazomatik yolla meydana geldiğini belirterek, plütonik kayaçla aynı bileşimdeki apofizlerin masif manyetit cevherini kesmesiyle sabit olduğunu vurgulamıştır. Kovenko (1941), Divriği A-B-kafa cevherleşmelerinde sondaj ve galeriler yardımıyla yatak rezervine yönelik çalışmalar yapmıştır. A-kafa cevherleşmelerinin pirometazomatik yolla ve B-kafa cevherleşmelerinin magmatik kökenli akışkanların kireçtaşları ile reaksiyonları sonucu oluşan pnömatolitik evre ürünleri olduğunu öne sürmüştür. Gysin (1938), Gabro-diyorit türü kayaçların içine granitik karakterli bir magma intrüzyonunun varlığından bahsetmektedir. Araştırmacı, bu intrüzyonla monzonitik kayaçların oluştuğunu belirtmiştir. Wijkerslooth (1939), sahadaki Akdağ kireçtaşlarını ve serpantinleşmiş ultramafik kayaçları petrografik olarak kendi içinde ikişer gruba ayırmış, Alt Kretase-Miyosen yaş aralığında oluşan siyenitik karakterli kayaçların kireçtaşı ve serpantinize kayaçları kestiğini ve dokanaklarında cevherleşmelerin meydana geldiğini belirtmiştir. Klemm (1960), Divriği cevherleşmelerinde gerçekleştirdiği mineralojikpetrografik değerlendirmelerde Divriği A-B-kafa cevherleşmelerinin skarn tipte bir yatak olduğunu belirtmiştir. 7

8 Koşal (1971), Divriği bölgesi cevherleşmeleri üzerinde en ayrıntılı çalışmaları yapanlardan biridir. Cevher kökenine yönelik çalışmalara ağırlık veren araştırmacı A ve B-kafa yataklarının gelişimi ve oluşumunu mineralojik-petrografik, yapısal ve jeokimyasal veriler ışığı altında değerlendirmiştir. A-B-kafa yataklarının kontak metazomatik-pnömatolitik ve pnömatolitik-hidrotermal süreçlerle oluşturulduğunu vurgulamıştır. Ayrıca, A ve B-kafa yataklarının rezerv-tenör hesaplamalarına değinen çalışmacı, bu yataklardaki bakır zenginleşmelerinden bahsederek ekonomik miktarlarda Cu rezervinin olabileceğini belirtmiştir. Yıldızeli (1977), bölge cevherleşmeleri üzerine yaptığı çalışmada, Dumluca cevherleşmelerinin A-kafa cevherleşmesine benzer özellikler gösterdiğini belirtmiştir. Cevherleşmelerin, siyenitik karakterli kayaçlardan salgılanan akışkanların yan kayaçları metazomatizmaya uğratmasıyla oluştuğunu öne sürer. Bozkurt (1980), Dumluca Köyü nün batı ve kuzey batısındaki hornfelslerin, bölge dışında görülen şist ve diyoritlerin asit intrüzifler içinde kalmış anklavlarının kontak metamorfizmaya uğratılması sonucu oluştuğunu savunmuştur. Siyenit olarak adlandırılan kayaçların, granitten eseksite kadar değişim gösterdiğini saptamıştır. Ayrıca, Divriği A-B-kafa ve Dumluca yataklarının pirometazomatik tipte olduğunu belirtmiştir. Bayhan ve Baysal (1982), Çetinkaya-Divriği arasında kalan bölgede derinlik ve yüzey kayaçlarının petrografik ve petrolojik açıdan değerlendirerek, Murmano plütonunun yaklaşık 1,5 km güney batısında kalkalkalen karakterli Dumluca sokulumunun neden olduğu ve Güneş ofiyolitine ait kayaçlarda belirginleşen alkali metamorfizmasından bahsetmişlerdir. Ünlü (1983), Türkiye deki demir yataklarının dağılımı, rezervi, üretim, tüketim, ihracat ve ithalatı hakkında görüş bildirmiş, özellikle büyük skarn yataklarının okyanusal kabuk kayaçları ile ilişkisinden söz etmiştir. Araştırmacı okyanus kabuğuna özgü demir yataklanmaları kavramını ortaya atmıştır. Köprübaşı (1985), Murmano plütonu içinde yer alan Cürek granitoyidinin Geç Eosen-Erken Oligosen aralığında etkin olan makro ekaylanmaların neden olduğu

9 kabuk kalınlaşması sonucu oluştuğunu ve bu nedenle S-tipi granitoyidler olarak sınıflanması gerektiğinden söz etmektedir. Ünlü ve Stendal (1989), Divriği cevherleşmeleri nadir toprak element jeokimyası sonuçlarını değerlendirmiştir. Cevherleşmelerin serpantinleşme ile kökensel ilişkisinin bulunduğunu ancak, granitik kayaçlar ve hidrotermal eriyiklerin de cevherleşmelerle yakından ilişkili olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, cevherleşmelerin alkali metaller (Na 2 O ve K 2 O) bakımından zengin olduğunu ve intrüzif kayaçlardan kaynaklanan çözeltilerin daha sonradan cevher ve yan kayaçlar üzerinde alterasyonlara yol açtığını belirtir. Zeck ve Ünlü (1988a), Murmano plütonunda, plütonun yan kayaçlarla ilişkisini ve kökenini belirlemeye çalışan araştırmacılar, yaptıkları Rb-Sr izotop ölçümlerine göre, Murmano plütonunun 110±5 my yaşlı bir plüton olduğunu tespit etmiştir. Zeck ve Ünlü (1991), Murmano plütonundaki petrografik ve jeokimyasal değerlendirmelerle plütonun genel olarak monzonitik karakterde karmaşık bir plüton olduğunu belirtmişlerdir. Bununla birlikte, plütonun 2 ayrı magma odacığından türediğini, ve plütonun I-tipi karakterli aktif dalma-batma zonu ile ilişkili kıtasal ada yayı ortamında oluşan şaşonitik karakterli bir plüton olabileceğinden bahsetmektedir. Ünlü ve diğerleri (1989), Divriği yöresi granitik kayaç-yan kayaç ilişkisine yönelik yaptığı çalışmalarda, serpantinleşmiş ultramafik kayaçlar ve kireçtaşlarının tektonik konumlu olduğunu ve intrüzif kütlelerin yaşlarının Eosen öncesi olduğunu belirtmektedir. Doğan ve diğerleri (1989), Cevherleşmelerin granitik kayaç-serpantinleşmiş ultramafik kayaç dokanaklarında ve kontak felsler içine yerleştiğini belirtirler. A- B-kafa ve Dumluca cevherleşmelerinin, granitik intrüzyon etkisiyle serpantinleşmiş ultramafik kayaçlardaki manyetitin çözündüğü ve kontak felsler içine yerleştiğini savunur. Öztürk (1991), Bölgedeki cevherleşmeleri (1) ultramafik tektonitler içindeki krom ve listvenit yatakları. (2) monzonitik kütleye bağlı kontak metazomatik cevherleşmeler. (3) kireçtaşları içindeki hidrotermal metazomatik ve karstik demir

10 cevherleri. (4) monzonitler içindeki damar dolgusu Pb-Zn ile F-Cu-B sülfürlerini, ve (5) ikincil sedimanter demir yatakları başlıkları adı altında toplamıştır. Öztürk ve Öztunalı (1993), Divriği demir yatakları üzerinde genç tektonizma etkilerini araştırarak neo-tektonik dönemdeki hareketler sonucu, cevher yan kayaç birincil ilişkilerinin değiştiğini ve cevherde yapısal ve mineralojik değişimler olduğunu savunmuştur. Bu nedenle, cevher gövdelerinin hızlı yükseldiğini ve buna bağlı olarak yamaç plaserlerinin oluştuğunu ve bazı yatakların erozyon ile tamamen tükendiğini ve bölge cevherleşmelerinin genellikle KD-GB doğrultulu faylar boyunca meydana geldiklerini belirtmektedir. Boztuğ (1998b), Orta Anadolu'da meydana gelen magmatik süreçlerle Murmano plütonunun, bu magmatik süreç içindeki yerini tespit ederek Murmano plütonunun A-tipi çarpışma sonrası, levha içi karakterli alkali birliğe ait, silisçe aşırı doygun alkali (ALKOS) siyenitik-monzonitik plüton olduğunu öne sürmüştür. Boztuğ (1998c), Orta Anadolu daki magmatik kayaçları kökenlerine göre gruplandırmıştır. Bunların, (1) çarpışmayla eş zamanlı S-tipi, (2) çarpışma sonrası I- tipi (veya hibrid), (3) çarpışma sonrası silis bakımından aşırı doygun alkalen, silis bakımından tüketilmiş alkalen, feldispatoyidli-sodalitli siyenit porfir alt birliğinden oluşan A-tipi levha içi karakterli alkali birlik olarak 3 farklı magmatik birlikten oluştuğunu öne sürer. Erler ve Bayhan (1998), Orta Anadolu Granitoyidleri (OAG) ile ilişkili maden yataklarını gruplandırarak skarnları demirli, volframlı, kurşun-çinkolu ve bakırlı skarnlar olarak ayırmıştır. Araştırıcılar, Divriği yataklarını da granitoyid-ofiyolitmermer üç lü dokanaklarında gözlenen demir skarn yatakları olarak değerlendirmiştir. Çelebi (1998), İç Anadolu daki demir cevherleşmelerini (1) hidrotermal kalıntı ve yığışım, (2) sedimanter, (3) plaser, (4) yüksek hidrotermal-skarn, (5) serpantinleşmiş ultramafik kayaçlar içinde yüksek hidrotermal manyetit cevherleşmesi, (6) kontak metamorfik zon içinde manyetit zenginleşmesi, (7) fels tipi olmak üzere 7 tipte sınıflamıştır. Fels tipi yataklar sınıfına dahil edilen Divriği cevherleşmelerinin,

11 granitik kayacın kontak metamorfizma etkisiyle felsleşen kaotik birimin içerisine yerleştiğini belirtir. Çopuroğlu ve Yalçın (1998), Divriği ve Hasançelebi yatakları üzerinde yaptıkları çalışmalarda, her iki yatağın da Üst Kretase den başlayıp Pliyosen e kadar hüküm süren alkali özellikli magmatizmaya bağlı olarak oluştuğunu belirtir. Doğan (1998), Divriği tipi yatakların CO 2 ce zengin alkalen magmanın ( siyenit ), ultramafik kayaçlara sokulum yapmasıyla ultramafik kayaçları tektonik olarak etkilediğini, bunun yanında ısı ve metazomatik etkisiyle de cevherleşmeleri oluşturduğunu öne sürer. Tektonik etkiyle genelde batolit şeklindeki sokulumun üst sınırına paralel parçalanmış ve ezilmiş zon oluştuğunu, ısı etkisinin yan kayaçlardaki akışkanın ısınmasını ve bu nedenle, ultramafik kayaçların silisleşme ve karbonatlaştığını belirtir. Cevherleşmelerin metazomatik yolla fels türü oluşumlar içine yerleştiğini öne sürer. Bunun yanında Granitoyid-ofiyolit ilişkisiyle oluşan ve demir tarafından ornatılan karbonat kayaçlarının karbonatit olduğunu savunur. Gümüş (1998), Divriği yataklarının oluşumunda felsik kayaçlardan çok ultramafik ve mafik kayaçların daha önemli olduğunu ve yatağın boyutu ile ultramafik kayaçlar arasında bir ilişki olduğunu belirtmektedir. Eosen yaşlı siyenit ve monzonitlerin yerleşimi sırasında gabro ve peridoditlerin ısısının artmasıyla serpantinleşme, dolayısıyla cevher oluşumunun meydana geldiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, bu yataklara Piromobilo-metazomatik yataklar adının verilmesinin uygun olduğunu belirtmektedir. Işık (1998), Divriği bölgesinde yaptığı doktora tezinde, magmatik kayaçların intrüzyonu ile yan kayaçlarda ve magmatik kayaçlarda bir takım kontak metamorfik ve kontak metazomatik dönüşümlerin meydana geldiğini belirtmektedir. Skarn zonlarını endoskarn ve ekzoskarn zonları olarak ayırtlayarak bu zonların yüksek sıcaklık koşullarından başlayarak düşük sıcaklık koşullarına kadar devamlı gelişim gösterdiğini ve manyetit cevherleşmelerinin yüksek sıcaklık ve kontak metazomatik koşullarda oluştuğunu savunmaktadır. Bu çalışmaya göre, cevherleşmelerin ultramafik kayaçların (ekzoskarn) içine doğru ve ekzoskarn zonları ile serpantinleşmiş ultramafik kayaçlar arasında oluştuğu görüşü benimsenmektedir.

12 Öztürk (1998), Divriği bölgesi cevherleşmelerini yan kayaç ilişkilerine göre dört gruba ayırmıştır. Cevherleşmelerin monzonitik intrüziflerin serpantinleşmiş ultramafik kayaçlar içerisine sokulumu ile ekzoskarn zonlarına (serpantinleşmiş ultramafikler içine) yerleştiğini belirtir. Yıldızeli (1998), Ultramafik kayaçların, granitik kayaçların yerleşiminden daha önce, bölgeye yerleşimi sırasında serpantinleştiği ve bu serpantinleşme süreciyle birlikte bir miktar demirin açığa çıkarak zenginleştiğini vurgular. Granitik intrüzyon ile tektonit-kümülat dilimi altındaki mafik kayaç topluluğunu oluşturan zonda, kontak metamorfizma olduğu ve dolayısıyla felsleşmelerin başladığı belirtilmektedir. Kuşcu ve diğerleri (2002a), Divriği A-B-kafa cevherleşmelerindeki yaygın alkali metazomatizma, cevherleşmelerle alkali metazomatizma arasındaki ilişkiler, oksit ve sülfid mineralojisi, B-kafa cevher kütlesinin morfolojisi ve dağılımı bakımından Feoksit-Cu-Au yataklarına benzer olduğunu belirtir. Bu bakımdan, bölge cevherleşmelerinin tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini ve bu yatakların Fe-oksit- Cu-Au yatakları olarak tekrar tanımlanmaları gerektiğini, ayrıca bu tür yataklardaki Cu ve Au potansiyelinin öneminden bahsederek, Divriği bölgesinin bu potansiyele sahip olduğunu vurgular. Yılmazer ve diğerleri (2002), Divriği A-B kafa cevherleşmelerinin zon-alterasyon haritasını hazırlamıştır. Cevherleşmelerin alkali metazomatizmasına (Na-Ca, Fe ve K-metazomatizması) uğramış kayaçlar içinde ve onları üzerleyen-silen, filogopitli ve K-feldispatik zonlar içinde genellikle yapısal kontrollü olarak yerleştiğini belirtir. Bununla birlikte, A-B-kafa cevherleşmelerinin Fe-oksit türü (Olympic Dam türü) yataklara benzer olduğunu vurgulamaktadır. 3.2 Bölgesel Jeoloji Divriği ve çevresinde gözlenen demir cevherleşmeleri Orta Anadolu Kristalen Karmaşığı'nın (OAKK) kuzeydoğu kenarında yer almaktadır. Divriği bölgesi, demir yatakları açısından önemli bir saha olma özelliğini her zaman korumuştur. Bu yataklar Fe-skarn zonu içerisinde yer almaktadır (Şekil 3.1).

13 Divriği ve yakın civarındaki en eski birimler Mesozoyik yaşlı Akdağ kireçtaşları ve bölgeye Geç Kretase öncesi yerleşen Güneş ofiyolitine ait serpantinleşmiş ultramafik kayaçlardır (Şekil 3.1). Bu kayaç topluluğu, Murmano plütonu tarafından sıcak dokanaklarla kesilmektedir. İntrüziflerle ilgili olarak bölgeye demir cevherleşmeleri yerleşmiştir. Sivas-Divriği bölgesinde, geniş bir alanda gözlenen Güneş ofiyolitine ait birimler, alttan üste doğru ultramafik, gabroyik kayaçlar ve spilit-diyabazlar ile onların piroklastik türevlerinden oluşmaktadır. Ana kayacı dunit-harzburjit-verlit olan ve aşın derecede değişime uğramış bu kayaçlarda, bantlı bir doku hala belirgindir. Rekristalize kireçtaşı olarak tanımlanan Akdağ kireçtaşları genel olarak fazla yaygın olmamasına karşın cevherleşmelerle ilişkileri bakımından önemlidir. Düşük dereceli bir metamorfızma geçirmiş olmasından dolayı fosil içermeyen Akdağ rekristalize kireçtaşlarının yaşı, Mesozoyik olarak kabul edilmektedir. Kırık ve çatlaklı yapısıyla dikkat çeken birim, karstlaşma göstermektedir. Özellikle B-kafa civarında yoğun silisleşme ve karbonatlaşmaya uğramıştır. Şekil 3.1 Divriği (Sivas) bölgesine ait basitleştirilmiş jeolojik harita (Yılmazer ve Kuşçu, 2003)

14 Murmano plütonu, güneyde A-B-kafa cevherleşmeleri ile kuzeyde Karabaş mahallesi arasında yaklaşık 25-30 km 2 'lik bir alanda yüzeylemektedir (Şekil 3.1). Bu kayaçların, silis bakımından aşırı doygun, çarpışma sonrası alkali kayaç topluluğunun bir üyesi olarak oluştuğu ve aynı topluluk içinde silisçe fakir alkalen karakterli mafik kayaçların da bulunduğu belirtilmektedir. Bileşimsel farklılıklar sunan plütonun yaşı radyometrik olarak 110±5 my olarak verilmektedir. Genel olarak holokristalen tanesel bir dokuda gözlenen kayaçlar, orta taneli ve yer yer porfirik özelliktedir. Murmano plütonu felsik ve mafik kayaçlar olmak üzere iki ana kayaç grubundan oluştuğu; felsik kayaç grubunun K-feldispat, plajiyoklaz, kuvars, hastingsit, biyotit içerdiği, normatif kuvarsın %10'a varan miktarlara ulaştığı ve bu grubun kuvars monzonit ve kuvars siyenit bileşiminde bulunduğu belirtilmektedir. Kuvars monzonit bileşimli kayaçlar içinde, damar ve yığışımlar halinde skapolitin varlığı oldukça belirgin olup, lokal olarak (özellikle A-Kafa da) skapolit miktarı %20-50 arasında değişmektedir. Mafik kayaç grubu, plajiyoklaz±nefelin, hastingsitik amfibol, ojit, egirinojit, biyotit±olivin içermekte olup, monzo-gabro, diyorit ve gabro bileşimleri arasında değişmektedir. Plüton içinde çok sayıda değişik şekil ve boyutta mafik mikrogranüler anklav bulunmaktadır. Anklavlar, genellikle diyorit, gabro, monzo-diyorit bileşimindedir. Bu kayaç grubu, A-B-kafa oluşumlarıyla yakın ilişki içinde olup, cevherleşmelerin yan kayacını oluşturmaktadır. Temel olarak nitelenen bu birimler üzerine, kireçtaşı ve serpantin çakılları içeren bir taban konglomerasıyla başlayan, iri taneli konglomera seviyesi gelmektedir. Bu birimler, Eosen yaşlı kil-marn, kireçtaşı ve killi kireçtaşı seviyeleri ile uyumsuz olarak örtülmekte olup, Pliyosen'e ait çapraz tabakalı manyetit çakılları içeren konglomeratik seviyelerden ayrılırlar. Bunların yaşının Oligo-Miyosen olduğu belirtilmektedir. Düzgün platolar şeklinde gözlenebilen Orta-Geç Pliyosen'e ait bazaltik volkanizma ürünleri, bölgenin genç örtü birimlerindendir. Divriği bölgesi kayaçlarını yoğun şekilde etkileyen genç tektonizma ve genç tektoniğe ait faylanmalar, Murmano plütonu'nu da etkilemiş ve en azından cevherleşmelerin gözlendiği bölgelerde plütonik kayacın oldukça parçalanmasına ve deforme olmasına neden olmuştur. Deformasyon izleri çoğunlukla kırık ve faylanmalarla belirgin olup, eklem sistemleri ile desteklenmiştir. Kırıklar, genelde

15 küçük ölçekli olmasına rağmen, ana kırık sistemlerine verev dik açılı normal faylar olarak gözlenmektedir. Hakim kırık ve çatlaklar, KB ve KD doğrultularında birbirini keser şekilde verev veya dik olabilmektedir (Yılmazer ve Kuşçu, 2003). Bu dönemde, bazaltik volkanikler ve karasal kaba kırıntıların oluşumu ile birlikte Eosen öncesi bölgeye yerleşen birincil cevherleşmeden türeyen plaserler oluşmuştur (Öztürk, 1991). 3.3 Tektonik Bölgenin görünürdeki genel tektonik doğrultuları, Alpin orojenezlerine bağlı olup, ilk biçimlenmesi Laramiyen orojenezi ile başlamaktadır. Genel tektoniğin etkilendiği başlıca üç orojenik faz, eskiden yeniye doğru; Laramiyen, Pireniyen ve Rodanik tir. Alpin den eski orojenezlerin etkilerinin görülebileceği formasyonlar bölgede bulunmamaktadır. Ancak, kuzeyde Tokat, güneyde Bitlis masifi ve Elbistan Maraş çevrelerinde Paleozoyik araziyi görmek mümkündür. Bu çevre yapıya göre çalışma bölgemiz, eski Paleozoyik temelin içindeki bir jeosenklinal durumunda kalmaktadır. Mesozoyik teki eski Alpin Orojenezlerinin gelişimi, Laramiyen de en üst noktaya erişmiş olup, aslında bölgede belirgin faz da budur. Sıkışmaların genel doğrultusu N- S ve NNW-SSE olup, kıvrılma ve kırılmalar ile ultrabazik intruzyonların ana doğrultuları bunlara dik, W-E, WSW-ENE olarak görülmektedir. Genellikle orta ve yeni Alpin orojenezlerinin doğrultuları hemen hemen aynı olduğundan, bunların tektonik etkilerini sınıflandırmak oldukça güçtür. Çünkü hemen hemen aynı doğrultudaki kıvrım, kırık ve çatlaklar, Laramiyen den Rodanik sonuna kadar oluştukları gibi, birçok fay zonları aynı kırık boyunca değişik fazlarda yeniden oynamışlardır. Ana kırık doğrultuları E-W ve NE-SW olarak görülmekte olup, bunlar arasındaki tali yönler, magmatik kayaçlardaki farklı çatlamalar ve ana kırılmaların, dik veya verev tali kırıklarından ileri gelmektedir. Mesozoyik sedimentlerinin ilk kıvrılma ve biçimlenmeleri, Laramiyen orojenezinin sıkışma ve genişleme tektonikleri ile sınırlanmıştır. Bu sırada ultrabazik intrüzyonlarda Mesozoyik sedimentlerinin içine sokulmuş ve birincil yerlerini almışlardır. Özellikle genişleme tektoniği sırasında Mesozoyik in ilk önemli kırılmaları da oluşmuştur. Eosen sonlarına doğru oluşan Pireniyen orojenezine bağlı

16 olarak asit intrüzyonlar gelişirken, Mesozoyik formasyonları geniş ölçüde kırılmalara ve Eosen formasyonları da ilk kıvrılmalara uğramışlardır. Bu sırada oluşan kırıklar, daha sonraki mineralizasyonlar için yatak görevini yapmaları bakımından çok önemlidir. Eosen den sonra yavaş yavaş soğumaya başlayan asit intrüziflerde çeşitli yönlerde kırılmalar oluşup, Eosen sonu genişleme tektoniği ile birlikte bu kırıkların bazılarına mikrosiyenitik dayklar girmiştir. Bu tektonik fazda, kalın Mesozoyik katlarındaki kırılmalar dolayısıyla oluşan çökmeler, bugün görülen graben çukurluklarının ilk biçimlerini vermiştir. Daha sonraki Miyosen sedimentleri genellikle bu çukur havzalarda birikmişlerdir. Miyosen sonlarında gelişen Rodanik orojenik fazı, bölgedeki son büyük kırılmaları ve daha sonraları Pliyosen de oluşan bazaltik volkanizmayı geliştirmiştir. Bu son büyük kırılma fazı ile önceden oluşan maden yataklan da kırılmış, bugünkü tektonik durumlarını almışlardır. Ayrıca, Miyosen sedimentlerinde görülen kıvrılmalar da bu devre aittir (Koşal, 1971). 3.4 Plaser Jeolojisi 3.4.1 Stratigrafik Dizilim Taşlıtepe demir plaseri, güneyde ve kuzeyde KB-GD konumlu faylarla sınırlanmakta olup, kristalize kireçtaşı, siyenitik intrüzifler ve serpantinitler ile Miyosen kırıntıları üzerine uyumsuzlukla gelmektedir. Muhtemelen Pliyosen yaşlı bu istif Pliyo-Kuvaterner çökelleriyle uyumsuz olarak örtülmektedir. Kahverengi, kırmızı renkleriyle tipik yüzlekler veren plaser, homojen bir içyapı sunmamakla beraber alttan üste doğru düzgün bir stratigrafik dizilim göstermektedir (Şekil 3.2). Plaser istifi, tabanda sarımsı boz limonitçe zengin kumlu killerle başlamaktadır. Yaklaşık 8 m. kalınlığındaki killi seviye, altındaki temel kayalarıyla çoğu yerde tektonik dokanaklıdır. Bu killi zon üzerinde çoktan aza doğru hematit, siyenit, kireçtaşı ve serpantinitin çakıl ve bloklarından oluşan kahve ve kırmızı renkli tipik cevherli zon yer almaktadır. Demir yatağı olarak işletilen bu zondaki cevher parçalarının yaklaşık % 20 si 20 cm. den küçük, % 40 ı 20-65 cm. arasında, % 40 ı ise 65 cm. den büyük bloklardan oluşmaktadır. Cevher parçalarının dış yüzeyinde çoğunlukla karbonatlı suların oluşturduğu ince bir zarf bulunmakta ve bazen beyaz rengiyle kireçtaşına benzemektedir. Orta derecede yuvarlaklaşmış cevher blokları

17 yersel olarak kesif depolanmalar oluşturmaktadır. Cevherde blok iriliği arttıkça, yuvarlaklaşma da artmaktadır. Plaser içinde, cevherli kırıntılılardan sonra en fazla bulunan siyenit-monzonit parçaları, iyi yuvarlaklaşmış iri bloklar şeklinde, dıştan itibaren soğansı ayrışmalı ve dağılgandır. Siyenit çakılları, yatağın güneydoğusuna doğru giderek azalırken, kireçtaşı parçaları yoğunluk kazanmaktadır. Şekil 3.2 Plaserin stratigrafik kesiti (Öztürk, 1991) Plaserin başka bir malzemesi, kristalize kireçtaşı parçaları, çok çeşitli boyutlarda, diğer malzemelere göre daha köşeli ve oldukça serttir. Kontakt fels özelliğindeki silisleşmiş kayaç parçaları ise iri bloklar şeklinde seyrek olarak izlenmektedir. Turmalin, aktinolit gibi skarn mineralleri içeren bu kaya, muhtemelen birincil cevherleşmenin kontaktlarından kopup gelmiştir. Bu skarn kayası, yatağın hemen gerisinde kireçtaşlarının siyenitlerle olan tektonik dokanağının etrafında görülmektedir. Serpantinleşmiş peridotit kırıntıları, küçük, dağılgan, yeşilimsi renkte seyrek olarak izlenmektedir. Cevherli zon içerisinde izlenen tüm bu materyaller, kötü de olsa tabakalanma göstermekte, tutturulmamış, ancak çoğunluğunu killerin oluşturduğu kumlu, siltli matriksle ve karbonatlı çimentoyla, pekişmiştir.

18 Bu cevherli zon, eğim yönünde nehir çökelleriyle girift ilişki sunmakta olup, üstten ise erozyonal dokanaklı olarak nehir çökelleriyle örtülmektedir. Daha düşük eğim açılarıyla plaserin üzerine uyumsuzlukla gelen bu nehir çökelleri, tipik oygudolgu yapıları sunmaktadır. Beyaz, iyi yıkanmış, iyi yuvarlaklaşmış, nehir çökelleri, iyi kum mercekleri içermektedir. Bu nehir çökelleri başlıca monzonit, siyenit, serpantinit, bazalt, andezit, kireçtaşı çakıllarından oluşmaktadır. Bazalt, andezit çakıllarının bölgenin güneydoğusunda yer alan Pliyosen volkaniklerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu nedenle bu çökeller genç, muhtemelen Pliyo- Kuvaterner yaşındadır. Nehir çökellerindeki malzemelerin dane boyu 40 cm. yi (blok taş) geçmemektedir. 10 m. kalınlığındaki bu nehir çökelleri üzerinde ikinci bir cevherli zon bulunmaktadır. 6 m. kalınlığa varan bu zon, güneydoğuya doğru incelerek bitmektedir. Alttaki cevherli zona göre daha koyu kahve renkli bu zon, köşeli ve küçük cevher parçalarından oluşmaktadır. Cevher dışı unsurlarca fakir olan ve l cm. nin üzerindeki cevher kırıntılarının, bazı yerlerde ekonomik bir değer göstermesine rağmen, bu zondaki cevher çoğunlukla 4 cm. nin altındaki parçalardan oluştuğu için klasik bir eleme yöntemiyle kazanılamamaktadır. Bu zondaki cevher dekapaj malzemesi olarak atılmaktadır. Bu ikinci cevherli seviye üzerine tekrar, nehir çökelleri gelmekte olup, bu çökeller yaklaşık 40 m. kalınlık göstermektedir. Tüm bu istif, cevher çakıllarını içeren yamaç döküntüleriyle yer yer örtülmektedir (Öztürk, 1991). 3.4.2 Yatağın Oluşumu Plaserdeki cevher, büyük oranda hematite dönüşmüş manyetitlerden oluşmaktadır. Manyetitik ölçümü, cevherin % 81 nin hematit, % 19 nun manyetit olduğunu göstermektedir. Manyetitten dönüşme hematit yanında, pirit, kalkopirit gibi sülfürlü, malakit ve azurit gibi karbonatlı mineraller de izlenmektedir. Plaser, eğim yönünde sınırlı yayılıma sahiptir ve kalın nehir çökelleri altında cevher bulunmamaktadır. Ancak, plaser ile nehir çökellerinin geçişli olduğu noktalarda, ince bir cevher yığışımına da rastlanılmaktadır (Şekil 3.3).

19 Yatak, ana doğrultusu olan KB-GD doğrultusu boyunca devamlılık göstermemektedir. Yatağın KB ve GD sunda, plaserin tabanında yer alan Miyosen yaşlı kırıntılı tortul kayalar geniş yüzlekler vermektedir. Bu nedenle, yatağın GD ya doğru Purunsur plaserine kadar devam edemeyeceği açıktır. Sonuç olarak, Taşlıtepe plaserinin cevher potansiyeli tam olarak ortaya konulmuş olup, KB-GD doğrultusunda yaklaşık l km. uzunluğunda, en geniş yeri 300 m., ortalama 15 m. kalınlığında 45 ile KD ya eğimli bir yelpaze geometrisine sahiptir (Şekil 3.3). Cevher bloklarının boyutu ve biçimi, plaseri oluşturan malzemenin yakın bir kaynaktan taşındığını göstermektedir. Günümüzde, plaserin yakınında böyle bir kaynak olmasa da, plaserin güneybatısında yer alan siyenit, kireçtaşı ve serpantinit kontaktlarında, Pliyosen de yüzeylenmiş bir yatak olduğuna dair bazı jeolojik bulgular vardır. Bunlardan birincisi, siyenit-kireçtaşı dokanağında görülen, kontakt felslerin plaser içerisinde cevher bloklarına eşlik etmiş olmasıdır, ikincisi ise; plaser içerisinde bulunan siyenitik monzonitik blokların sahanın hemen güneybatısında yüzeylenmiş olan siyenitik-monzonitik kütlelere petrografik olarak benzer oluşudur. Diğer taraftan, plaseri oluşturan cevher kırıntılarının A-kafadan taşınabileceği şeklindeki görüş iki nedenle ileri sürülmektedir. Birincisi, plaser cevheri ile A-kafa cevherinin kimyasal ve mineralojik benzerliğidir, ikincisi ise A-kafanın Taşlıtepe plaserinden 200 m. kadar daha yüksekte olması, dolayısıyla Taşlıtepe'ye malzeme aktarabileceğidir (Şekil 3.1). Divriği civarında yer alan birincil cevherleşmelerin mineralojik ve kimyasal özellikleri birbirlerine çoğunlukla benzemektedir. Örnek olarak, A kafa ile Dumluca yatağı birbirine oldukça benzer özellik göstermektedir. Bu yüzden kimyasal ve mineralojik benzerlik plaserler ile ana yatakları ilişkilendirmede tek başına yeterli olmamaktadır. A-kafa ile Taşlıtepe'nin yatak uzaklığı 3 km. dir. İki yatak arasındaki kot farkı ile uzaklık göz önüne alındığında, oldukça düşük bir topoğrafik eğim ortaya çıkar ki, bu eğimde onlarca ton boyutunda iri cevher materyalinin taşınması olanaklı değildir (Şekil 3.1). İki yatak arasında kot farkını azaltan faylanmalar görülmediğinden, A-

20 kafanın Taşlıtepe'ye malzeme vermesinin mümkün olamayacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Şekil 3.3 Sivas-Divriği-Taşlıtepe demir plaserinin jeolojik haritası (Öztürk, 1991) Saha verileri, plaserin hemen gerisinde yükselmiş bir kaynaktan demir cevheri aktarımının sağlandığını ve yamaç sularının zaman zaman birikime hız verdiğini, gravitenin kontrolünde hidromekanik bir zenginleşmenin sağlandığını göstermektedir. Plaserin eğim yönünde nehir çökellerine yanal geçiş göstermesi, yamaç aşağı taşınan cevher bloklarının dengeye ulaşıp biriktikleri son yerin, eski nehir yatağı olduğunu göstermektedir. Nehrin yaklaşık yatay olarak aktığı düşünülürse, plaserin de yaklaşık yatay düzlemle tabanlanacağı söylenebilir. Ancak, plaser çökelme sonrası veya Pliyo-Kuvaterner yaşlı düşey bileşenli faylarla ilksel seviye ilişkisini kaybetmiş olarak görülmektedir. Çökmenin ilerlemesiyle cevherli yığışım, nehir tabanı altına inmiş, nehir çökelleri tarafından uyumsuzlukla örtülmüştür. Daha sonra düşey bileşenli doğrultu atımlı faylarla nehir yatağı derinleşmiş ve bu dönemde taraça halini almış çökeller üzerine ikinci bir plaser seviyesi gelmiştir. Tekrarlanan çökme olayı ile plaserin 2. seviyesi tekrar nehir çökelleriyle örtülmüştür.

21 Bu tavan-taban ilişkisindeki bir istifin çökelmesi zamanla yatağını değiştiren örgülü nehir sisteminde de mümkündür. Ancak, plaser içinde izlenen faylar, tektonik olayların sedimantasyonu denetlediğini göstermektedir. Hızlı bir erozyon nedeniyle, plaseri oluşturan ana yatak Kuvaternerde tamamen tükenmiş, ancak ana yatak civarında plaser oluşumları ve alterasyon kuşakları olarak cevherleşme izlerini bırakmıştır (Öztürk, 1991). Bölgede, Eosen öncesi oluşmuş birincil cevherleşme ve Neotektonik dönemden günümüze kadar gelen süreçte demir plaser oluşumları mevcuttur. Eosen sonrasında bölgede gelişen tektonik aktivite, Taşlıtepe ve Akdağ yükselimini ve iki bölge arasında ise çöküntü alanını oluşturmuştur. Bu iki yükselen alandan taşınan cevherli ve cevhersiz materyaller çöküntü alanında depolanmıştır. Günümüzde de benzer taşınım ve depolanma izleri Taşlıtepe zirvesinde gözlenmektedir

BÖLÜM DÖRT JEOTEKNİK ARAŞTIRMALAR Saha jeolojisinin, yatak boyutlarının ve jeomekanik parametrelerin belirlenmesi, şevlerin stabilitesinin değerlendirilmesi için gereksinim duyulan verilerin toplanması ve gözlemlerin yapılmasını kapsayan çalışmalar bu bölümde sunulmuştur. Sahada yapılan jeoteknik çalışmalar; a) Duraysızlıklara ilişkin verilerin toplanması, b) Jeoteknik Araştırma Sondajları ve Jeoteknik lama, c) Laboratuvar deneyleri için karot sandıklarından uygun örneklerin seçilmesi, d) Şev stabilitesi çalışmaları, gibi başlık altında toplanmıştır. 4.1 Duraysızlıklara İlişkin Verilerin Toplanması Şevlerde meydana gelen duraysızlıkların kayma yüzey şeklinin, kayma öncesi ve sonrası geometrilerinin belirlenmesi ile duraysızlıkların geriye dönük analizinin yapılması, duraysızlıkların modeli, mekanizması ve hareket sırasında kayma yüzeyi boyunca etkin olan makaslama dayanım parametreleri hakkında yararlı veriler sunmaktadır. Bu veriler, ayrıntılı stabilite analizlerinin yapılmasında ve stabiliteyi arttırıcı önlemlerin belirlenmesinde oldukça yararlı olmaktadır (Arıkan, Yoleri, Sezer, Çağlan ve Biliyul, 1997). Şevlerde meydana gelen duraysızlıklardan kayma sonrası geometrisi bozulmamış ve ölçü alınabilen üç adet duraysızlık belirlenmiştir. Bu duraysızlıkların konumları, topoğrafik ölçümlerle saptanarak haritalarda verilmiştir (Şekil 6.1). Zemin türü malzemelerden oluşan şevlerde önemli stabilite problemleri oluşturan, üç adet duraysızlığın yerinde incelenmesi sonucunda, kayma modelinin dairesel olmayan ötelenmeli kayma modeline uyduğu gözlenmiştir. 22

23 4.2 Sondaj Çalışmaları Maden sahasında 1987 yılında 264 m. uzunluğunda 8 adet sondaj kuyusu açılmıştır. Herhangi bir kaydı bulunmadığından bu kuyulara ait verilerden yararlanılamamıştır. 2008-2009 Yılında, Taşlıtepe de 2070 m. uzunluğunda sondaj yapılmıştır. TF-1, TF-2 ve TF3 kuyuları, 2008 yılında delinmiş olup, karot sandıkları muhafaza edilmemiştir. Diğer TF kuyuları 2009-2011 yılında delinmiş olup, sondaj sandıkları muhafaza edilmektedir. Taşlıtepe demir plaseri, KB-GD doğrultulu normal fayın kuzey bloğunda yer almakta ve 2004 yılından bu yana da işletilmektedir. Bu güne kadar yapılan üretimle, yaklaşık 80 m. derinliğinde 200 m x 700 m boyutlarında bir açık ocak oluşturulmuştur. Önceki ve arazi çalışmalarının birlikte değerlendirilmesi, ikincil cevherleşmenin D-B doğrultulu fay zonuna paralel yerleştiğini ortaya koymaktadır. Sondaj lokasyonlarının belirlenmesinde bu durum dikkate alınmıştır. 4.2.1 Sondaj Lokasyonlarının Seçimi Arazi gözlemleri fayın 60-65 derece kuzeye eğimli olduğunu ortaya koymaktadır. Bölgedeki cevherleşmelerin genellikle D-B doğrultulu fay zonlarına yerleşmiş olması (A-B kafa, Akdağ Cevherleşmesi), Taşlıtepe demir plaserinin birincil cevherleşmesinin Taşlıtepe fay zonuna yerleşmiş olduğunu güçlendirmektedir. Taşlıtepe yükseltisindeki birincil cevherleşmede, buna katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte, iri cevher bloklarının fay zonu içerisinde zenginleştiği yapılan çalışmalarla kanıtlanmaktadır. Bu veriler, birincil cevherleşmenin D-B doğrultulu fay zonu içerisinde geliştiğini ortaya koymaktadır. Fayın hareketine bağlı olarak, fay zonuna yerleşen birincil cevherleşmeden türeyen plaser demir cevherleri faydan kuzeye doğru taşınmıştır. Bu durum dikkate alınarak, sondaj lokasyonları fay doğrultusuna paralel seçilmiş ve kuzeye doğru arama yönlendirilmiştir. Sondajlar, ya fay zonunda ya da cevherli zonun bitimi olan temelde sonlandırılmıştır. Cevherli plaserin geometrisini ortaya koyabilmek amacıyla fay zonuna paralel 50 m. arayla bir dizi sondaj programlanmıştır. Ancak, sondajlar, ocakta çalışma olması

24 nedeniyle planlanan lokasyonlara oturtulamamıştır. Mümkün olduğu kadar 50 m. lik mesafeler korunarak ve faya paralel kalınarak lokasyonlar seçilmiştir. 4.2.2 Kuyuların Planlanması Sondaj lokasyonlarındaki derinlik, jeolojik ve jeofizik çalışmalarla belirlenmiştir. Faya yakın lokasyonlarda muhtemel derinlikler 200-250 m. mertebesindedir. 15-16 m. derinlik 114 mm. muhafaza borularıyla borulanmış olup, 80-90-110 m. derinlik 96 mm. çapla ilerlenilmiştir. 180-220 m. derinlik 75.7 mm. çapla delinmiştir. çapları 110 metreye kadar 63.5 mm., 220-230 metreye kadar 47.6 mm. çapta karot alınmıştır. arttıkça muhafaza derinlikleri de değişmektedir. 4.2.3 ların lanması Basit tanımlama makine başında sondaj mühendisi tarafından yapılmıştır. Sondaj vardiya defterine; kesilen birimin adı ve genel özellikleri kayıt edilmiştir. sandıklarının ölçekli fotoğrafları da çekilmiştir (Şekil 4.1, 4.2 ve 4.3). ların nitelikleri kayıt altına alınmıştır. Kesilen formasyon sedimanter bir yapı olduğundan, sedimanter yapıyı oluşturan bileşenler, metre metre kayıt edilmiştir. Cevherli zonda da benzer değerlendirmeler ve kayıtlar tutulmuş olup, ek olarak zeminlerde tane boyu analizleri yapılmıştır. Her sınıftaki cevherli ve cevhersiz oran belirlenmiş olup, cevheri oluşturan mineraller kuyu loglarına kayıt edilmiştir (Ek 1). Örnek alımı, belirlenen zonlar için yapılmış ve tane boyu dağılımları bulunmuş ve bu tane boyundaki cevher miktarı belirlenmiştir. Bir kuyudaki tüm cevherli zonlar için benzer işlemler yapılarak kuyu için ortalama tenör bulunmuştur. 4.2.4 Sondaj Kuyularının Kodlanması Taşlıtepe sondajları, TF (Taşlık Ferrocom) rumuzuyla kodlanmıştır. TFE rumuzunda; E:kuyunun eğimli, O_TF_00 rumuzunun başındaki O kuyunun gerçekleşmemiş planlanan bir kuyu olduğunu ifade etmektedir. JfTFDES_10 rumuzu, jeofizik bir çalışmayı ve 10 numaralı derin elektrik sondajını belirtmektedir.

25 Şekil 4.1 TF 20 numaralı kuyuya ait karot sandığı Şekil 4.2 TF 30 numaralı kuyuya ait karot sandığı

26 Şekil 4.3 TF 40 numaralı kuyuya ait karot sandığı 4.2.5 Sondaj Çalışmalarının Sonuçları Sondaj verileri, Micromine yazılımı kullanılarak bilgisayar ortamında değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeye göre; cevherli plaserin fay yüzeyine paralel bir şekilde yer aldığı ortaya çıkmaktadır. Sondaj verileri ise; plaserin tavan düzleminin yaklaşık 100 m. derinlikte yataylaştığını ortaya koymaktadır (Şekil 4.4). Arazi ve sondaj çalışmaları verileri, iri cevherli blokların Taşlık fay zonu içersinde yer aldığını ortaya koymaktadır. Kuzey yönünde cevherin tane boyunda incelme gözlenmektedir. Bu durum, Taşlıtepe cevherli plaserinin taşınım yönünün kuzeydoğu olduğunu ortaya koymaktadır (Şekil 4.5). Cevherli zon yayılımının, Taşlıtepe fayına paralel Ermeni ocağına doğru varlığı kanıtlanmıştır. Cevherli zonun mostra uzunluğu 570 m., cevherli zon genişliği ise 65-35 metre mertebesindedir. Faya paralel olarak yapılan tüm sondajlar cevherli zona girmiştir (Şekil 4.6).

27 Şekil 4.4 Plaserin tavan düzleminin yaklaşık 100 m. derinlikte yataylaştığını gösterir kesit Şekil 4.5 Taşlıtepe-Akdağ depresyon alanı hidromekanik taşınma yönleri Taşlıtepe sondajlarında, kil, kum, çakıl gevşek tutturulmuş çakıltaşı kesilmiştir. Kırıntılı birimlerin bileşenlerini ofiyolitik kayaçlar, rekristalize kireçtaşları, silisifiye serpantinler oluşturmaktadır. Kırıntılıların yanı sıra, masif serpantin ve rekristalize kireçtaşı kesilmekte olup, serpantin ve rekristalize kireçtaşı, Taşlık fayının yükselen bloğunda yeralmaktadır. Sondajlarda cevherli plaserlere, cevhersiz kırıntılılardan sonra, kahve renkli kılavuz bir seviyeden sonra girilmektedir. Kılavuz seviyede gözle