ADRENAL KORTEKS HORMONLARI GLİKOKORTİKOİDLER Doç. Dr. Fadıl Özyener Fizyoloji Anabilim Dalı
Bu derste amaçlanan öğrencilerle; Glikokortikoid hormonların (GKH) sentez ve salgılanmasını, organizmadaki hücre, doku ve sistemlerde genel fizyolojik etkilerini, salgılanmasının düzenlenmesi gözden geçirmektir.
Glikokotikoidler Kortizol (hidrokotizon) (etkinliğin % 95 inden sorumlu) Kortikosteron Kortizon (karaciğerde yapılır)
Z fasikülata ve z retikülariste yapılırlar.
GKlerin yapımında ACTH nın rolü
Glikokortikoidlerin taşınması Kortizol, dolaşımda transkortin veya kortikosteroid bağlayan globulin (KBG) denen bir globuline bağlanır (albümine az miktarda). KBG düzeyleri gebelikte artar.
Plazma glikokortikoid (kortizol) dengesi
GKlerin etki mekanizması GK sitoplazmadaki protein reseptörüne bağlanır. Steroid-almaç karması, DNA nın belli kısımlarının kopyalanmasını sağlayan unsurlar olarak görev yapar. Uygun mrnalar aracılığı ile hücre işlevini değiştiren enzimler sentezlenir.
Glikokortikoidlerin fizyolojik etkileri Karaciğerde glikojenez ve glikoneojenezi uyarırlar. Protein katabolizmasını arttırırlar. Bazı metabolik tepkimelerin gerçekleşmesi için az miktarda da olsa ortamda bulunmalıdırlar (izin verici etki).
İzin verici etkilere örnekler; Glukagon ve katekolaminlerin kalorijenik etkileri, Katekolaminlerin lipolitik etkileri, Katekolaminlerin kan damarlarındaki basınç artırıcı etkileri ve bronkodilatasyon yapmaları gibi
Karbonhidrat metabolizmasına etkileri Glikoneojenezisi uyarır (glikoz 6- fosfataz etkinliğini artırarak). Hücrelerin glikoz kullanımını azaltır. Adrenal Diabet (kan glikoz derişimi artar).
Protein metabolizmasına etkileri Karaciğer hariç tüm vücut hücrelerinde protein depolanmasını azaltır. Karaciğer dışında hücrelere aminoasit taşınmasını azaltır. Karaciğer proteinlerini ve karaciğerde yapılan plazma proteinlerini arttırır.
Yağ metabolizmasına etkileri Yağ asitlerinin yağ dokudan serbestlenmesini arttırır. Enerji için glikoz yerine yağ asitlerinin kullanılmasını sağlar. Katekolaminlerin, SYAni mobilize edebilmeleri için de gereklidirler. Kortizola bağlı şişmanlık yapabilir.
Kortizol yetmezliğinde (Böbreküstü yetmezliğinde): Kişi yeterli kalori almazsa (uzun süren açlık) kan glikozu öldürücü olabilen hipoglisemik seviyelere düşebilir. Kortizol yokluğunda lipidler metabolize edilemediği; ayrıca glikozun yapımı ile hücrelere girişi de azaldığı için hipoglisemi ciddi seviyelere ulaşabilir.
GK/Kortizol stres durumunda dakikalar içinde artar (ACTH uyarısı sonucu) Her türlü travma ve cerrahi girişim Her tip yıpratıcı hastalık Aşır sıcak veya soğuk Norepinefrin ve benzeri ilaçlar Enfeksiyon ve inflamasyonlar
GKlerin antiinflamasyon etkisi İnflamasyonun sınırlanması gerektiği durumlarda yararlıdırlar. Bakteriyel infeksiyonlu vakalarda, GK etkisi dramatik, fakat tehlikelidir. Örneğin, pnömokok pnömonisinde veya etkin tüberkülozda, ateş tepkimesi, toksisite ve akciğer belirtileri kaybolur; fakat, beraberinde antibiyotikler de verilmezse, bakteriler tüm vücuda yayılır.
GKin anti-inflamasyon düzeneği Lizozomal membranları sağlamlaştırır. Kapiller geçirgenliği azaltır. Lökosit infiltrasyonu ve hücre fagositozunu yavaşlatır. İmmun sistemi baskılar, özellikle T- lenfosit yapımını azaltır. Lökositlerden interlökin-1 in (IL-1) salınımını baskılar.
Kortizol, yerleşik inflamasyonu da geriletir. Romatoid artrit, romatizmal ateş, akut glomorülonefrit gibi hastalıklarla savaşmada çok önemlidir. Aminoasitleri mobilize ederek zarar görmüş dokuyu onarmada yararlıdırlar. Hücresel enerji için hazır yağ asitleri miktarını arttırırlar. İnflamasyon ürünlerini etkisizleştirir ve uzaklaştırırlar.
GKler bağışıklık sistemini baskılar Kanda eozinofil ve lenfosit sayısını azaltır. Histamin salınımını baskılar. Organ transplantasyonu sonrası doku reddini önlemede, astım ve gecikmiş aşırı duyarlılık belirtilerini geriletmede kullanılır.
GKler allerjik reaksiyonlara bağlı inflamatuvar yanıtı engeller. Örneğin allerjik reaksiyonlara bağlı anafilaktik şokta kortizol hayat kurtarıcı olabilir.
Tedavide dikkat! Değişik endikasyonlarla dışardan verilen yüksek doz glükokortikoidler, tedavi bitimi aniden kesilmemelidir. Tedaviye birden son verilirse ACTH salgılanması ileri derecede baskılanmış olduğundan ciddi böbreküstü yetmezliğine yol açılabilir.
Aşırı dozda; büyüme inhibisyonu, büyüme hormon salgılanmasını. Böbreküstü yetmezliğinde sadece GKle tersine çevrilebilen MSS değişiklikleri (normal ritminden daha yavaş EEG dalgaları, kişilik değişiklikleri ve koku-tat uyaranlarına duyarlığın gibi) vardır.
Böbreküstü yetmezliğinde GK verilmeden glukoz infüzyonu yapılırsa, su yükünü atmada yetersizlik öne çıkar ve sadece glükokortikoidler, bu eksikliği onarır. (yükselen plazma vazopressin düzeylerini azaltarak ve glomerül süzme hızını yükselterek). Fetal akciğerde sürfaktan olgunlaşmasını arttırır/hızlandırır.
Glikortikoitlerin Yerel Uygulanması Yerel uygulamada, örneğin, yangılı bir ekleme veya tahriş olmuş bir sinir civarına zerki, yüksek bir yerel steroid derişimi yaratmasına rağmen, çoğunlukla ciddi yan etkilere yol açacak ölçüde sistemik emilime uğramaz.
GK SALGISININ DÜZENLENMESİ GK salgısı hemen tamamen ACTH ile kontrol edilir. ACTH hipotalamustan salgılanan kortikotropin serbestleştirici hormon (CRH) ile kontrol altındadır. CRH yokluğunda ön hipofiz bezi çok az miktarda ACTH salgılayabilir.
ACTH nın sirkadiyen ritmi