YOZGAT TA BUĞDAY ÜRETİMİ VE FİYAT İLİŞKİSİNİN KOYCK MODELİYLE ANALİZİ Sevim AKGÜL 1, Şaduman YILDIZ 2 Özet Günümüzde buğday en yaygın olarak üretilen tarımsal üründür. Yozgat buğday üretiminin yoğun olarak yapıldığı illerden biridir. Buğday üretiminin fiyatlaması konusunda ülkemizde taban fiyat uygulaması yapılmaktadır. Bu araştırmada, ilk olarak Yozgat ın Türkiye buğday üretimindeki önemine değinilmiştir. İkinci olarak, Yozgat daki buğday üretimi ve buğday fiyatları arasındaki ilişki Koyck Modeli yaklaşımıyla belirlenmiştir. Yozgat, buğday üretiminin geriye doğru en fazla 3 yılın fiyatlarından etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca, buğday fiyatlarında meydana gelen değişimin, buğday üretiminde hissedilir ölçüde bir etkiye neden olabilmesi için geçmesi gereken zamanın 0,020503 yıl olduğu hesaplanmıştır. Anahtar kelimeler: Yozgat, Buğday Üretimi ve Fiyat, Koyck Modeli, Gecikmesi Dağıtılmış Model, Taban Fiyat Yozgat Abstract The Analysi s Of The Relati on Between Wheat Producti on And Pri ce Wi th Koyck Model İn Today wheat is the most commonly produced agricultural product. Yozgat is one of city that wheat production has been made intensely. About the pricing of wheat production the base price mechanism applied in our country. In this research first of all, the importance role of Yozgat in Turkey wheat production has been emphasized. Secondly, the relationship between wheat production and wheat prices in Yozgat has been identified by Koyck model. It ıs concluded that, wheat production in Yozgat has been effected at most 3 year previous prices of it. In additions, it was calculated that it 0,020503 year that wheat production was affacted important level at wheat prices changes. Keywords: Yozgat, Wheat Production and Price, Koyck Model, Distributed Lag Model, Base Price I. Giriş Anadolu nun en eski yerleşim birimlerinden olan Yozgat ta, sırasıyla Hititler, Frigler, Lidyalılar, Persler, Makedonyalılar ve Romalılar hüküm sürmüşlerdir. 1071 Malazgirt Savaşı ile Türk-İslâm izlerinin görüldüğü Yozgat, XI. Yüzyıldan sonra Anadolu Selçukluları nın, 1398 yılında ise Osmanlı Devleti nin hâkimiyetine girmiştir. 3 Yüz ölçümü 14.097 km 2, nüfusu 419.440 olan Yozgat ın nüfus yoğunluğu 30/km 2 dir. Türkiye nin on beşinci büyük ili olan Yozgat ta, karasal iklim hakim olup yüz ölçümünün %9 u ormanlıktır. Çam, kavak ve meşe ağaçlarının bulunduğu ormanlık bölge Çekerek ve Akdağmadeni sınırlarındadır. Ekonomisi tarım 1 Yrd. Doç. Dr., Bayburt Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, akgul@bayburt.edu.tr 2 Yrd. Doç. Dr., Bayburt Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, akgul@bayburt.edu.tr 3 Cansız, İ., Ünal, U., (2002), Kassam Defterlerine Göre Yozgat ta İdârî ve Kültürel Durum, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 22, Sayı 3 (2002) 149-169, s. 150. 178
ve hayvancılığa dayanan Yozgat, buğday üretiminde Türkiye genelinde beşinci sırada yer almakta olup İç Anadolu Bölgesi nin tahıl ambarı olarak bilinmektedir. 4 Yozgat ta üretimi yapılan başlıca buğdaygiller; buğday, arpa, çavdar ve yulaftır. Geleneksel yöntemler ile yapılan üretim son yıllarda Tarım İl Müdürlüğü nün başarılı çalışmaları neticesinde yerini modern tarım uygulamalarına bırakmıştır. Üretilen buğdaygillerin satışı büyük ölçüde Toprak Mahsulleri Ofisi ne yapılmaktadır. Tablo 1 de Yozgat ta buğdaygillerin ekili alan, verim ve üretim değerleri yer almaktadır. Tablo 1: Yozgat Buğday Ekili Alanı ve Verimlilik (2011) Ürünler Ekili Alan (ha) Verim (kg/da) Üretim (Ton) Buğday 376.353 354 1.336.042 Arpa 72.015 342 253.334 Çavdar 2.124 260 5.540 Yulaf 338 204 692 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü Tablo 1 de görüldüğü üzere Yozgat ta baklagillerden ekili alan, verim ve üretim değerleri açısından en yüksek değerler buğdaya aittir. Türkiye de halk, günlük protein ihtiyacının neredeyse yarısından fazlasını buğdaydan karşılamaktadır. Buğday gıda üretimi için çok önemli bir girdi kaynağı olmakla beraber buğdayın öğütülmesinden elde edilen un, Türk halkı için de gıda üretiminde vazgeçilmez bir yere sahiptir. İlk un fabrikası 1924 yılında Aksaray da kurulan Türkiye nin bugün artık tüm illerinde un fabrikaları mevcuttur. Türkiye nin, gerek buğday üretiminde gerekse un imalatında en önde gelen illerinden biri de Yozgat tır. 5 Tablo 2 de Yozgat ın buğday ekili alan ve dekar başına verimlilik değerleri yer almaktadır. Tablo 2: Yozgat Buğday Ekili Alanı ve Verimlilik (1994-2015) Yıllar Ekili Alan (Dekar) Verimlilik (kg/da) Yıllar Ekili Alan (Dekar) Verimlilik (kg/da) 1994 3435980 152 2005 3293980 486 1995 3423830 177 2006 3300717 384 1996 3431400 204 2007 3419328 325 1997 3702350 163 2008 3493881 364 1998 3482400 232 2009 3299450 498 1999 3501950 141 2010 3635081 452 2000 3391230 189 2011 3543517 521 2001 3348890 133 2012 3396066 425 2002 3571980 171 2013 3200797 493 2003 3269910 164 2014 3320962 393 2004 3303650 417 2015 3267530 526 Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. Tablo 2 ye göre Yozgat ta 1994-2015 yılları arasında ekili alan miktarı artmamış aksine azalmıştır. Dekar başına buğday üretiminden elde edilen verimlilik ise 1994 yılında 152 kg/da dan 2015 yılında 526 kg/ da a kadar artmıştır. 4 http://www.yozgatkulturturizm.gov.tr/eklenti/35811,kent-tarihi-2008.pdf?1 Erişim Tarihi: 03.02.2016. 5 Un İmalatı Sektörü Sonuç Raporu, Konya da Tarımsal Sanayide Yapısal Özelliklerin Analizi Ve Rekabet Stratejilerinin Belirlenmesi, Tepav, Ağustos 2012, s. 11. 179
Tablo 3 de Yozgat ın buğday üretim değerleri yer almaktadır. Tablo 3: Yozgat Buğday Üretimi (1994-2015) (Ton) Yıllar Buğday Üretimi Yıllar Buğday Üretimi 1994 523694 2005 818838 1995 605973 2006 658839 1996 700720 2007 588114 1997 566603 2008 613056 1998 799122 2009 821929 1999 490123 2010 800283 2000 640861 2011 927056 2001 436172 2012 759737 2002 611725 2013 776657 2003 536188 2014 644926 2004 659731 2015 830939 Kaynak: TUİK Tablo 3 e göre Yozgat ta 1994-2015 yılları arasında buğday üretim miktarı, zaman zaman inişli çıkışlı bir eğilim gösterse de 1994 yılında 523694 ton dan 2015 yılında 830939 ton a yaklaşık % 58.66 oranında artmıştır. Tablo 4 te Türkiye nin buğday ekili alanı ve buğday üretim değerleri yer almaktadır. Tablo 4: Türkiye Buğday Ekili Alanı ve Üretim Miktarı (1994-2015) Yıllar Ekim Alanı (1000 ha) Üretim (1000 ton) 2006 8.490 20.010 2008 8.90 17.782 2010 8.103 19.660 2011 8.096 21.800 2012 7.529 20.100 2013 7.773 22.050 2014 7.919 19.000 2015-22.600 Kaynak: TUİK Tablo 4 e göre Türkiye de buğday ekim alanı, 2006 yılından 2014 yılına kadar azalan bir seyir gösterirken Türkiye buğday üretim miktarı inişli çıkışlı bir eğilim göstermiştir FAO verilerine göre, dünyada en fazla ekimi yapılan buğdayın toplam ekim alanı gittikçe azalmaktadır. Buğdayın toplam ekim alanı, 1990 yılında 231 milyon hektardan 2011 yılında 211 milyon hektara gerilemiştir. Bu durumun sebebi buğday fiyatlarındaki değişme olarak görülmektedir. Dünyada en büyük buğday ekim alanlarına sahip ülkeler; Hindistan, Çin ve Rusya iken dünya buğday üretiminde Çin Halk Cumhuriyeti, Avrupa Birliği ülkeleri, Hindistan ve ABD ilk sıralarda yer almakta olup buğday ekim alanlarındaki azalmaya rağmen toplam buğday üretimi artmaktadır. Dünya buğday üretimi 1990 yılında 588 milyon tondan, 2011 yılında 694 milyon tona yükselmiştir. Bu artışın nedenleri olarak dünya nüfusundaki artışlar, dünya buğday fiyatları ve buğday üretim verimliliği sayılabilir. Dünya buğday verimliliği, dekar başına 1990 yılında 255 ten 2011 yılında 313 kilograma ulaşmıştır. Sertifikalı tohumlar, bilinçli çiftçiler ve ileri teknoloji buğday verimliliğini arttırmıştır. 6 6 Un İmalatı Sektörü Sonuç Raporu, s. 14. 180
Tablo 5 te Dünya buğday üretim, ticaret, tüketim ve stok miktarları yer almaktadır. Tablo 5: Dünya Buğday Üretim, Ticaret, Tüketim ve Stok Miktarları (Milyon Ton) Yıllar Üretim Ticaret Tüketim Stok 2010 653 126 658 194 2011 695 145 697 192 2012 655 141 678 170 2013 713 155 698 187 2014 Öngörü 721 152 709 199 2015 Projeksiyon 705 151 711 194 Kaynak: IGC Nisan 2015 Tablo 5 e göre 2010 yılından 2013 yılına kadar dünya buğday üretimi, buğday tüketimini karşılamaya yetmemiş, aradaki fark stoklardan karşılanmış bu nedenle stoklar azalan bir seyir göstermiştir. Ancak 2013 yılından itibaren üretimin tüketimi karşılaması nedeniyle stoklar artan bir seyir göstermiştir. Türkiye de oluşan buğday fiyatları, arz eksenli olarak dünya buğday fiyatları ve TMO nun taban fiyat politikası tarafından etkilenmektedir. Buğdayın piyasa fiyatı, TMO nun fiyatlarının üzerine çıkmadığı için TMO fiyatları taban fiyat olarak alınmakta ancak buğday üreticileri devletin doğrudan gelir desteği neticesinde taban fiyatın çok üzerinde bir gelir elde etmektedirler. Tablo 6 te Türkiye buğday fiyatları yer almaktadır. Tablo 6: Türkiye Buğday Fiyatları (1994-2015) (kg/tl) Yıllar Buğday Fiyatları Yıllar Buğday Fiyatları 1994 0,003947 2005 0,364584 1995 0,008686 2006 0,358588 1996 0,018223 2007 0,427303 1997 0,030780 2008 0,609671 1998 0,050466 2009 0,536712 1999 0,071379 2010 0,538042 2000 0,100024 2011 0,593226 2001 0,155316 2012 0,610720 2002 0,250710 2013 0,670108 2003 0,333818 2014 0,740905 2004 0,362140 2015 0,781692 Kaynak: TUİK Tablo 6 da Türkiye buğday fiyatlarının 1994 yılından 2015 yılına kadar olan seyri görülmektedir. Buğday fiyatları, birkaç istisnai yıl dışında sürekli artan bir eğilim göstermiştir. Bu çalışmada, Koyck Modeli ile Yozgat buğday üretim ve fiyat ilişkisi 1994-2015 yılları için analiz edilmiştir. Buğday fiyatlarındaki yükselişin ve fiyatlardaki gecikmeli değerlerin buğday üretimi üzerindeki etkileri ortaya konulduktan sonra buğday üretiminin artırılabilmesi için politika önerilerine yer verilmiştir. 2. Literatür Koyck Modeli, gecikmesi dağıtılmış modeller içerisinde en yaygın kullanılan modeldir. Literatürde 181
Koyck Modeli ile bitkisel ve hayvansal ürünler üzerine çalışmalar yapılmıştır. Yurdakul, 1998 7 ; pamuk üretimi ve fiyat ilişkisini 1985-1997 yılları için Koyck Modeli ile analiz etmiştir. Dikmen, 2005 8 ; tütün üretim ve fiyat ilişkisini 1982 2003 yılları için Koyck ve Almon Modelleri ile analiz etmiş ve Koyck Modeli sonuçlarına göre; tütün üretiminin geriye doğru en fazla üç yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuştur. Erdal, 2006 9 ; domates üretimi ve fiyat ilişkisini 1975-2004 yılları için Koyck Modeli ile analiz etmiş ve domatesin geriye doğru en fazla üç yılın fiyatlarından etkilendiğini ortaya koymuştur. Erdal, Erdal, 2008 10 ; kuru soğan üretimi ve fiyat ilişkisini 1975-2006 yılları için Koyck Modeli ile analiz etmiş kuru soğanın geriye doğru en fazla beş yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuşlardır. Doğan ve ark., 2014 11 ; patates üretimi ve fiyat ilişkisini 1991-2012 yılları için gecikmesi dağıtılmış modellerden Koyck yaklaşımı ile analiz etmiş ve patatesin Cobweb (örümcek ağı) teoremine uygun bir ürün olarak geriye dönük en fazla iki yılın fiyatlarından etkilendiğini ortaya koymuşlardır. Çelik, (2014) 12 ; kabuklu fındık üretim ve fiyat ilişkisini 1962-2013 yılları için Koyck yaklaşımı ile analiz etmiş ve kabuklu fındık üretiminin geriye doğru en fazla dört yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuştur. Çelik, (2015) 13 ; manda sütü üretim ve fiyat ilişkisini 1994-2013 yılları için gecikmesi dağıtılmış modellerden Koyck ve Almon yaklaşımı ile analiz etmiş ve manda sütü üretiminin geriye doğru en fazla sekiz yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuştur. Çelik, (2015) 14 ; koyun sütü üretim ve fiyat ilişkisini 1994-2014 yılları için Koyck ve Almon yaklaşımı ile analiz etmiş ve Koyck Modeli sonuçlarına göre; koyun sütü üretiminin geriye doğru en fazla dokuz yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuştur. Buğday üretim ve fiyat ilişkisi üzerine Koyck Modeli ile Türkiye geneli buğday üretimi üzerine iki çalışma yapılmıştır. Özçelik ve Özer, 2006 15 ; buğday üretimi ve fiyat ilişkisini 1973 2004 yılları için Koyck Modeli ile analiz etmiş ve buğday üretiminin geriye doğru en fazla 3 yılın fiyatından etkilendiğini ortaya koymuşlardır. Çetinkaya, 2012 16 ise; buğday üretim ve taban fiyat ilişkisini 2000-2008 yılları için Koyck ve Almon yaklaşımı ile analiz etmiştir. 3. Metodoloji Gecikmesi dağıtılmış modeller, iktisat literatüründe iktisat teorilerinin açıklanmasında sağladıkları kolaylıklar nedeniyle önemli bir yer tutmaktadır. Zaman serileri analizinde bağımsız değişkenin sadece bugünkü değeri değil geçmiş değerleri de yer alıyorsa, buna gecikmesi dağıtılmış model denir. 17 İktisadi hayat statik değil dinamik olduğu için bugünkü üretim miktarı, sadece bugünkü fiyatlara bağlı olmayıp geçmiş yıllardaki fiyatlara da bağlıdır. 18 Gecikmesi dağıtılmış modeller, sonsuz ve sonlu gecikmesi dağıtılmış 7 Yurdakul, F., (1998), Pamuk üretimi ile pamuk fiyatları arasındaki ilişkinin Ekonometrik Analizi: Koyck-Almon Yaklaşımı, Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 8: 343-351. 8 Dikmen, N., (2005), Koyck - Almon Yaklaşımı İle Tütün Üretimi ve Fiyat İlişkisi, VII. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, 26-27 Mayıs 2005, İstanbul. 9 Erdal, G., (2006), Tarımsal Ürünlerde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı ile Analizi (Domates Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 23: 17-24. 10 Erdal, G,. Erdal, H., (2008), Kuru Soğanda Üretim Fiyat Etkileşimi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 25: 33-39. 11 Doğan, H. G., Gürler, A. Z., Ayyıldız, B., Şimşek, E., (2014), Patates Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı İle Analitik Olarak Değerlendirilmesi (TR71 Bölgesi Örneği), Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 2(1): 42-46. 12 Çelik, Ş., (2014), Türkiye nin Kabuklu Fındık Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı İle Analizi, Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi 1(4): 524 530. 13 Çelik, Ş., (2015), Koyck ve Almon Gecikme Modeli ile Manda Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi, 9. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi (3-5 Eylül 2015 /KONYA), 83-92. 14 Çelik, Ş., (2015), Koyck Ve Almon Gecikme Modeli İle Koyun Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi: Türkiye Örneği, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi S:50, Temmuz Ağustos 2015, 137-149. 15 Özçelik, A., Özer, O., (2006), Koyck Modeliyle Türkiye de Buğday Üretimi ve Fiyat İlişkisinin Analizi, Tarım Bilimleri Dergisi, 12: 333-339. 16 Çetinkaya, Ş., (2012), Türkiye nin Son On Yıllık Buğday Üretimdeki Miktar-Fiyat İlişkisinin Ekonometrik Analizi: Koyck Almon Tekniği, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt/Volume: 1 Sayı/Issue: 4 Ekim- Kasım- Aralık, 52-66. 17 Gujarati, N. D., Porter, C. D., (2009), Temel Ekonometri, 5.baskı, Çev. Ümit Şenesen Gülay Günlük Şenesen, 2012, Literatür Yayınları:656, İstanbul, s. 584. 18 Tarı, R., (2005), Ekonometri, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli, s. 263. 182
modeller olmak üzere iki şekilde ifade edilebilir. 19 Sonsuz gecikmesi dağıtılmış model aşağıdaki şekilde ifade edilir. Y t =α 0 +β 0 +β 1-1 +β 2-2 +... +ε t (1) Sonlu gecikmesi dağıtılmış model ise aşağıdaki şekilde ifade edilir. Y t =α 0 +β 0 +β 1-1 +β 2-2 +... +β k -k ε t (2) Gecikmesi dağıtılmış modellerin tahmininde kullanılan başlıca modeller, Almon ve Koyck Modelidir. Koyck Modelinde, bağımsız değişkenin gecikmeli değerleri bağımlı değişkeni etkilediği için Koyck Modelinin parametreleri β lar geometrik olarak sürekli azalan bir seyir göstermekte ve bu durum modeli indirgenmiş bir hale getirerek regresyon denklemi ile tahmin edilmesine olanak sağlamaktadır. 20 Modeli elde etmek için (1) no lu denklemde bağımsız değişkenin bütün gecikmeli değerlerinin β katsayılarının aynı işaretli olduğu ve geometrik olarak azaldığı aşağıdaki şekilde ifade edilir. β k λ^k k = 0,1,2 ( 0 < λ < 1 ) (3) λ ; dağıtılan gecikmenin azalma oranı, 1 λ ; uyarlanma hızı ve gecikme katsayısının değeridir. λ nın değeri 1 e yaklaşırsa değerindeki azalma oranı az olur, λ nın değeri 0 a yaklaşırsa değerindeki azalma oranı çok olur. Ortalama gecikme sayısı ise bağımsız değişkende meydana gelecek yüzde bir birimlik bir değişmenin bağımlı değişkende bir değişme meydana getirebilmesi için gerekli olan zaman dilimini göstermekte olup aşağıdaki gibi formüle edilebilir. 21 Ortalama Gecikme=λ (4) (1-λ) Açıklamalar ışığında (1) no lu sonsuz gecikmesi dağıtılmış model aşağıdaki şekilde ifade edilir. Y t =α 0 +β 0 +λ β 0-1 +λ^2 β 0-2 +... +ε t (5) (5) no lu denklem λ katsayılarının doğrusal olmaması ve sonsuz gecikmesi dağıtılmış model olmasından dolayı doğrusal regresyon ile çözülemez. Koyck bu sorunları ortadan kaldırmak için modelin bir dönem gecikmesini alıp aşağıdaki modeli elde etmiştir. λ Y t-1 =λ α 0 +λ β 0 +λ^2 β 0-1 +λ^3 β 0-2 +... +λ^n ε t-1 (6) Sonsuz gecikmesi dağıtılmış denklemden, bir dönem geriye çekilen denklem çıkarılırsa aşağıdaki denklem elde edilir. Y t -λ Y t-1 = α 0 (1-λ)+β 0 + ε t -λ ε t-1 (7) Bu model yeniden düzenlenirse aşağıdaki model elde edilir. Y_t= α 0 (1-λ)+β 0 +λ Y t-1 +v t (8) Böylelikle Koyck Modeli ile açıklayıcı değişkenin gecikmeli değerleri ortadan kaldırılmış ve 19 Gujarati, s. 590. 20 Kutlar, A., (2005), Ekonometrik Zaman Serileri, Gazi Yayınları, Ankara, s. 211. 21 Dikmen, s. 2. 183
modelde k=1 gecikme sayısı olduğundan dolayı da çoklu doğrusal bağlantı sorunu çözülmüş olur. Artık α 0, β 0 ve λ yı tahmin etmek suretiyle gecikmesi dağıtılmış bir model tahmin edilebilir. 4. Analiz Ve Bulgular Çalışmanın konusunu Yozgat buğday üretim ve fiyat ilişkisi oluşturmaktadır. Buğday üretim miktarı bağımlı değişken buğday fiyatları ise bağımsız değişken olarak alınmıştır. Bu çalışmada kullanılan veriler TUİK istatistiki göstergelerden alınmış olup buğday üretimi ton cinsinden, buğday fiyatları ise kg/tl olarak ifade edilmiştir. Çalışma 1994-2015 dönemini kapsamaktadır ve değişkenlere ait veriler yıllık olarak alınmıştır. Yozgat buğday üretim miktarı Şekil 1 de, Türkiye buğday fiyatları Şekil 2 de verilmiştir. 1,000,000 Yozgat Buğday Üretimi (Ton) 900,000 800,000 700,000 600,000 500,000 400,000 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 Şekil 1: Yozgat Buğday Üretim Miktarı (Ton).8.7.6.5.4.3.2.1.0 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 Şekil 2: Türkiye Buğday Fiyatları (kg/tl) Türkiye Buğday Fiyatları (kg/tl) Şekil 1 e göre Yozgat buğday üretim miktarı 1994 yılından günümüze kadar sürekli dalgalı bir seyir izlemiştir. Şekil 2 ye göre Türkiye buğday fiyatları 1994 yılından günümüze kadar sürekli yükselen bir seyir göstermiştir. Buğday üretim ve fiyat ilişkisinin gecikmesi dağıtılmış modellere uygunluğunu test etmek için değişkenler arasındaki grup korelasyon katsayısının hesaplanması gerekmektedir. Değişkenler arasındaki korelasyon katsayısı yüksek ise buğday üretim miktarı ve fiyat ilişkisinin gecikmesi dağıtılmış modellere uygun olduğu, korelasyon katsayısı yüksek değil ise gecikmesi dağıtılmış modellere uygun olmadığı anlaşılacaktır. Değişkenler arasındaki korelasyon katsayısı 0,5394 olarak hesaplanmıştır. Buna göre buğday üretim miktarı ve fiyat ilişkisinin gecikmesi dağıtılmış modellere uygun olduğuna karar verilmiş ve Koyck 184
Modeli aşağıdaki gibi oluşturulmuştur. Q t =α 0 +β 0 +β 1 P t +β 2 P t-1 +... +β n P t-k +ε t (1) Değişkenler; Q t buğday üretim miktarı (Ton) olarak, P t buğday fiyatı (TL/KG) olarak modeldeki yerlerini almışlardır. Koyck Modeli oluşturmak amacıyla Schwartz bilgi kriteri ile buğday fiyatının gecikmeli değerlerinden hareketle gecikme uzunluğu belirlenmiştir. Schwartz bilgi kriterine göre mutlak değerce en küçük değeri veren gecikme sayısı modelin uygun gecikme uzunluğudur. Buna göre modelin gecikme sayısı 3 olarak bulunmuştur. Yani buğday fiyatları buğday üretimini en fazla 3 yıl etkilemekte ve buğday fiyatlarının buğday üretimine olan etkisi 3 yıldan sonra sıfır olmaktadır. Tablo 1. Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi Gecikme uzunluğu k=0 k=1 k=2 k=3 k=4 k=5 k=6 Schwartz Bilgi Kriteri (SIC) 25.82571 23.39004 23.78822 23.28882* 23.74291 24.11538 24.12825 Elde edilen gecikme uzunluğuna göre 1994-2015 yılları buğday üretim miktarı ile fiyatları arasındaki ilişki En Küçük Kareler yöntemi ile hesaplanmış ve aşağıdaki eşitlikte verilmiştir. Q t =619584.6-996759.0 P t +896962.5 P t-1 +103537.6 P t-2 +372409.6 P t-3 +ε t (2) Prob. (0.000) (0.070) (0.197) (0.878) (0.482) t-stat. 11.668-1.961 1.353 0.155 0.721 Eşitliğe göre, tahminin standart hatası 103325.0, F testi 3.938503, belirlilik katsayısı R 2 0.529475 olarak çıkmıştır. Buna göre t dönemindeki buğday fiyatı buğday üretimini negatif yönde etkilemektedir ve istatistiki açıdan %10 önem düzeyinde anlamlıdır. t-1, t-2, t-3, dönemi buğday fiyatları buğday üretimini pozitif yönde etkilemektedir ancak istatistiki açıdan anlamlı değildir. Buna rağmen model bütün olarak %5 önem düzeyinde anlamlı çıkmıştır. Gecikmesi dağıtılmış modellerde gözlem kaybı ve çoklu doğrusal bağlantı sorununun ortaya çıkmasından dolayı Koyck modeli kullanılarak yeniden tahmin yapılmış ve aşağıdaki eşitlik elde edilmiştir. Q t =578319.5+244577.1P t +0.020092Q t-1 (3) Prob. (0.000) (0.043) (0.930) t-stat. 4.102 2.172 0.088 Bu eşitlik kısa dönem buğday üretimi eşitliğidir. Eşitliğe göre tahminin standart hatası 115975.4, F testi 3.035320, belirlilik katsayısı R 2 0.252201 olarak çıkmıştır. Değişken katsayıları ve bir bütün olarak model istatistiki açıdan anlamlı çıkmıştır. Modelin açıklama gücünü ortaya koyan belirlilik katsayısı buğday üretiminde meydana gelen değişikliğin % 25 inin buğday fiyatları tarafından açıklanabileceğini göstermiştir. Elde edilen sonuçlara göre buğday fiyatlarındaki 1 liralık bir artış, buğday üretimini 244577.1 ton artırırken, bir önceki dönem buğday üretimindeki 1 tonluk artış cari yıldaki buğday üretimini 0.020092 ton artırmaktadır. Bu durumda ortalama gecikme sayısı aşağıdaki gibi bulunmuştur. λ ; dağıtılan gecikmenin azalma oranı, 1 λ ; uyarlanma hızı ve gecikme katsayısının değeridir. λ nın değeri 1 e yaklaşırsa değerindeki azalma oranı az olur, λ nın değeri 0 a yaklaşırsa değerindeki azalma oranı çok olur. Bu sonuca göre buğday fiyatlarında meydana gelen bir değişimin, buğday üretimini hissedilir ölçüde etkileyebilmesi için gereken zaman 0,020503 yıldır. Koyck modeli ile ilk denkleme aşağıdaki gibi ulaşılabilir. 185 (4)
β k λ k β 0 =244577.1 λ = 0.020092 k = 0,1,2 (0 < λ < 1) β 0 λ 0 = (244577.1) (0.020092) 0 = 244577.1 β 1 λ 1 = (244577.1) (0.020092) 1 = 4914.043 β 2 λ 2 = (244577.1) (0.020092) 2 = 98.733 β 3 λ 3 = (244577.1) (0.020092) 3 = 1.984 α 0 =α/(1-λ) ise; α 0 =578319.5/(1-0.020092) ve α 0 =590177,34 Q t =590177,34+244577.1 P t +4914.043 P t-1 +98.733 P t-2 +1.984 P t-3 (5) Koyck Model sonuçlarına göre, λkatsayısı (0<λ<1) arasında olduğundan, gecikmeli fiyatlar buğday üretimi üzerinde azalan bir etkiye sahiptir. Fiyatlarda hiçbir değişiklik yokken üretim ton olarak gerçekleşmektedir. Cari dönemde fiyattaki 1 TL lik artış, üretimi ton arttırırken, 1 dönem önceki fiyatlardaki 1 TL lik artış üretimi ton, 2 dönem önceki fiyattaki 1 TL lik artış üretimi ton arttırmaktadır. Benzer şekilde, 3 dönem önceki fiyattaki 1 TL lik artış üretimi ton arttırmaktadır. Bu etki 3 yıl sürmekte olup 4. yılda sıfıra düşmektedir. 5. Sonuç Bu çalışmada Koyck Modeli ile Yozgat buğday üretim miktarı ve fiyat ilişkisi 1994-2015 yılları için analiz edilmiş, fiyat ve fiyatın gecikmeli değerlerinin buğday üretimi üzerine etkisi ortaya konmuştur. Modelde buğday üretimi bağımlı değişken, fiyat ise bağımsız değişken olarak alınmıştır. Buğday üretiminin gecikmesi dağıtılmış modellere uygunluğunu test etmek için, değişkenler arasındaki ilişkinin korelasyon katsayısı incelenmiş ve 0,5394 değeri elde edilerek uygunluğa karar verilmiştir. Koyck Modeli oluşturmak amacıyla, Schwartz bilgi kriteri ile buğday fiyatının gecikmeli değerlerinden hareketle gecikme uzunluğu 3 olarak belirlenmiştir Elde edilen gecikme uzunluğuna göre üretimle fiyat arasındaki gecikmesi dağıtılmış bir model kurularak buğday fiyatlarının buğday üretimi üzerinde pozitif yönde etkide bulunduğu ancak istatistiki açıdan anlamlı olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Gecikmesi dağıtılmış modellerde gözlem kaybı ve çoklu doğrusal bağlantı sorununun ortaya çıkmasından dolayı dönüşümlü Koyck Modeli kullanılarak yeniden tahmin yapılmıştır. Değişken katsayıları ve bir bütün olarak model istatistiki açıdan anlamlı çıkmıştır. Ve buğday fiyatlarında meydana gelen değişimin, buğday üretiminde hissedilebilir bir etkiye neden olabilmesi için geçmesi gereken zaman 0,020503 yıl olarak hesaplanmıştır. Koyck Modelinden 3 gecikmeye göre elde edilen değerler modele konularak türetilmiş Koyck Model elde edilmiştir. Koyck Model sonuçlarına göre, λ katsayısı (0<λ<1) arasında olduğundan, gecikmeli fiyatların buğday üretimi üzerinde azalan bir etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Analiz sonucunda elde edilen bulguların Türkiye geneli buğday üretimi üzerine yapılan iki çalışma ile uyumlu olduğu görülmüştür. Söz gelimi Özçelik ve Özer; buğday üretimi ve fiyat ilişkisini 1973 2004 yılları için Koyck Modeli ile analiz etmiş ve buğday üretiminin geriye doğru en fazla 3 yılın fiyatından etkilendiğini, ortaya koymuşlardır. Bu çalışmada ise; Yozgat buğday üretiminin geriye doğru en fazla 3 yılın fiyatlarından etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır. 6. Müzakere Katılımcı: İlk tabloda baklagiller denmesine rağmen buğdaygiller var. Yanlış mı gördüm bilemiyorum. İkincisi ise söz konusu olan modelde neden dünya bazında hangi ürün olursa olsun dolar üzerinden değerlendirilir. Hatta Euro olmasına rağmen. Biz bu modelde TL olarak nasıl değerlendiriyoruz? 186
Yani 2005 yılındaki buğday fiyatıyla 2015 yılındaki buğday fiyatını nasıl değerlendiriyoruz? Enflasyon oranımız çok yüksek, bunun Euro olarak değerlendirilmesi lazımdı. Benim görüşüm olduğu için, siz bu konuda ne söylemek istersiniz? Yrd. Doç. Dr. Şaduman YILDIZ: Oraya baklagiller yanlışlıkla yazılmış. İkinci soruya cevap olarak bununla ilgili olarak yapılmış olan çalışmalarda TL olarak kullanıldığı için biz de TL olarak kullanmayı tercih ettik. Katılımcı: Bu tür uygulamalarda her ulusun kendi parasına göre mi değerlendiriliyor? Yrd. Doç. Dr. Şaduman YILDIZ: Evet, bununla ilgili bir literatür vardır. Yrd. Doç. Dr. Sevim AKGÜL: Bu konu bağımlı değişken ve bağımsız değişken olarak ele alınabilir. Biz burada buğday üretim miktarını bağımlı değişken olarak aldık. Buğday üretim miktarı modelde değerler realize edilmeden verilmiştir. Literatürde bu şekilde olduğu için Türkiye geneli fiyatları etkilenmemektedir. Katılımcı: Bunu yapabilmek için 2000 yılındaki dolar fiyatlarıyla 2015 yılındaki fiyatların orantılanması gerekmektedir. Çünkü bizdeki enflasyon çok yüksek. Dünyada 1 kilo buğdayın fiyatı mesela kaç lira 800 lira, ona göre onun dolar karşılığı vardır ve aşağı yukarı aynıdır. Yrd. Doç. Dr. Sevim Akgül: Ben de şunu düzeltmek istiyorum. Biz iktisatçıyız normalde. Burada daha çok ziraatçılar bulunuyor. Biz iktisatçı olduğumuz için model bazlı gideriz. Dolayısıyla bizim çalışmış olduğumuz modelin özelliği değerler, enflasyon oranından ayrıştırılmadan çalışıldığı için biz literatürü takip ederek benzer çalışma yapıldığı için açıklamaya çalışıyoruz. Bu geneline uygulanmış biz bunu öze indirmeye çalışıyoruz. 7. Kaynakça Cansız, İ., Ünal, U., (2002), Kassam Defterlerine Göre Yozgat ta İdârî ve Kültürel Durum, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 22, Sayı 3 (2002) 149-169, s. 150. Çelik, Ş., (2014), Türkiye nin Kabuklu Fındık Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı İle Analizi, Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi 1(4): 524 530. Çelik, Ş., (2015), Koyck ve Almon Gecikme Modeli ile Manda Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi, 9. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi (3-5 Eylül 2015 /KONYA), 83-92. Çelik, Ş., (2015), Koyck Ve Almon Gecikme Modeli İle Koyun Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi: Türkiye Örneği, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi S:50, Temmuz Ağustos 2015, 137-149. Çetinkaya, Ş., (2012), Türkiye nin Son On Yıllık Buğday Üretimdeki Miktar-Fiyat İlişkisinin Ekonometrik Analizi: Koyck Almon Tekniği, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt/Volume: 1 Sayı/Issue: 4 Ekim- Kasım- Aralık, 52-66. Dikmen, N., (2005), Koyck - Almon Yaklaşımı İle Tütün Üretimi ve Fiyat İlişkisi, VII. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, 26-27 Mayıs 2005, İstanbul. Doğan, H. G., Gürler, A. Z., Ayyıldız, B., Şimşek, E., (2014), Patates Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı İle Analitik Olarak Değerlendirilmesi (TR71 Bölgesi Örneği), Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 2(1): 42-46. 187
Erdal, G., (2006), Tarımsal Ürünlerde Üretim-Fiyat İlişkisinin Koyck Yaklaşımı ile Analizi (Domates Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 23: 17-24. Erdal, G,. Erdal, H., (2008), Kuru Soğanda Üretim Fiyat Etkileşimi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 25: 33-39. Gujarati, N. D., Porter, C. D., (2009), Temel Ekonometri, 5.baskı, Çev. Ümit Şenesen Gülay Günlük Şenesen, 2012, Literatür Yayınları:656, İstanbul, s. 584. Kutlar, A., (2005), Ekonometrik Zaman Serileri, Gazi Yayınları, Ankara, s. 211. Özçelik, A., Özer, O., (2006), Koyck Modeliyle Türkiye de Buğday Üretimi ve Fiyat İlişkisinin Analizi, Tarım Bilimleri Dergisi, 12: 333-339. Tarı, R., (2005), Ekonometri, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli, s. 263. Un İmalatı Sektörü Sonuç Raporu, Konya da Tarımsal Sanayide Yapısal Özelliklerin Analizi Ve Rekabet Stratejilerinin Belirlenmesi, Tepav, Ağustos 2012, s. 11. Yurdakul, F., (1998), Pamuk üretimi ile pamuk fiyatları arasındaki ilişkinin Ekonometrik Analizi: Koyck- Almon Yaklaşımı, Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 8: 343-351. http://www.yozgatkulturturizm.gov.tr/eklenti/35811,kent-tarihi-2008.pdf?1 Erişim Tarihi:03.02.2016. 188