TicARET
istanbul TicARET ODASı YAYıN NO: 1995~21 YATIRIM PROJELERININ HAZıRLANMASı, \wl DEGERLENDIRILMESI, KURULUŞ YERI SEÇiMI Dr. Mehmet CAVlI Başabakanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü Hizmetler Daire Başkanı ANKARA
"Öyle ç,eyler Vard1r ki YoUuğu -Bir Daha Telafi Edilemez, Orman Unsuru Bunlardan Biridir. i! PRIVE GRAFİK & MATBAACıLıK SANAYİveTlcARET LTD.ŞTİ. TEL: 0212.5273324-52647 12.- 526 37 27 - FAX:021251112 01
.... içindekiler ONSOZ..."'...,... 5 GIRıŞ... 7 BÖlÜM 1 TEMEL KAVRAMLAR 1. YATIRIM VE YATIRIM PROJESi TANIMI... 8 1.1. Yatırım Tanımı... 8 1.2. Proje Tanımı... 9 1.3. Yatırım Projesi Tanımı... 9 2. YATıRıMLARıN SıNıFLANDıRıLMASı... 12 BÖlÜM ii YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTIRMA VE DEGERLENDiRME 1. YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTıRMANıN ÖNEMi... "... 13 2. YATIRIM PROJEliRiNDE HAZıRLAMADA GRUP ÇALlŞMASI....,... 14 3. YATIRIM PROJELERiNiN KAPSAMI'... "... 18 3.1. ANALiz ÇALIŞMALARI... 25 3.1.1. Ekonomik Analiz... 26 A) Pazar Araştırması... 26 B) Kapasite Tesbiti... 29 C) Kuruluş Yeri... 31 3.1.2. Mali Analiz... 32 3.1.2. TeknikAnaliz... 37 3.2. TESiSLER VE YERlişiM PLANI... "... 38 3.3. inşaat işleri... ",... 39 3.4. MONTAJ işleri... 39 3.5. TEKNiK YARDIM, PATENT VE KNOW - HOW... "... 39 3.6. DENEME işletmesi... "... 4O BÖLÜM iii YATIRIM PROJELERiNDE KURULUŞ YERiNiN ETKisi 1. KURULUŞ YERi KAVRAMı... 40 2. KURULUŞ YERi SEçiMiNiN ÖNEMi.... 42 3. KURULUŞ YERi TESpiT ÇAlıŞMASıNıN KAPSAMI... "... 43 4. KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLERiN GENEL DEGERLENOiRMESi... 44
5. YATIRIM KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLER... 47 6. YATIRIM TEşviKiNiN KURULUŞ YERiNE ETKiLERi... 52 BiBLiYOGRAFYA... 55 EKLER EK-1 FiziBiLiTE RAPORU ÖRNEGi..... 58 EK-2 YATIRIM TAKip FORMU... 74 EK-3 YATIRIM TAMAMLAMA ViZESi için YATıRıMCıLARDAN istenen BELGELER... 76
ÖNSÖZ Girişimcilerin Sanayi, Tarım veya Hizmet Sektöründe bir yatırıma başlarken karlılık hesapları yapmaları olağandır ve gereklidir. Kamu yatırımlarında ise daha geniş olarak verimlilik üzerinde durulur. Yatırımların karlılık ve verimlilik hasaplanması her yatırımdan önce hazırlanan yatırım projesi üzerinden yapılır. Bu kitapçıkta yatırım ve proje kavramları konusunda geniş aydınlatıcı bilgiler ve projenin yapılabilirlik ve karlılığı konusunda karara varabilmek için gözönüne alınacak noktalar detaylı olarak incelenmektedir. Ayrıca kitapçığın sonunda yatırımlar için yapılabilirlik (Fizibilite) raporu hazır~anırken kılavuz teşkil edecek bir örnek yeralmaktadır. Yatırı m teklif ve projelerini, teşvike değerli olup olmadıkları bakımından inceleyen ve teşvik mevzuatını uygulayan yetkili bir kalemden çıkmış olan bu yayının, Odamız üyelerine ve bütün y~tırımcılara ve bu konuya ilgi duyanlara faydalı olmasını diler, bu çalışmasından dolayı Sayın Dr. Mehmet Cavlı'ya teşekkür ederiz. Prof Dr. ismail Özaslan Genel Sekreter
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
GiRiş Türkiye hızla gelişen ve değişen dünya şartlarına dikkatle uyum sağlamaya çalışmak zorunda olan, stratejik konuma sahip bir ülke. Ekonomik gücünü elde etmesi durumunda, ülke bulunduğu dünya coğrafyası içerisinde daha da hızlı bir şekilde güçlenecek. insana, toprağa, binalara, makinalara, emeğe yapılacak yatırıml.ar, istihdamı, ekonomik büyümeyi ihracatı artıracak vedoiayısıyla yapılanlar işsiz1iği, geri kalmışlığı ve döviz sıkıntısını giderecek. Yatırımların ülke ekonomisi içerisindeki yeri tartışılmaz. Yatırımların istikrarsız yapılması, yanlış metodlarla uygulamaya konulması, maliyetlerin yüksek tutturulması gibi menfi tesiri bu çeşit önemli konular. ele alındığında hem yatırımcının, hem de ülkemin maddi manevi kaybı ortaya çıkmaktadır. Ülke kaynaklarının israfına neden olunmaktadır. Bu da, ülke vatandaşının her ferdini hissettirmeden ve doğrudan doğruya nüfuz ederek bütün ekonomik yaşamını olumsuz etkilemektedir. Yatırımcılar en karlı olduğu kadar, en istikrarlı yatırımı gerçekleştirmek zorundadırlar. Üretim artışı yatırımların artışıyla doğru orantılıdır. Yatırımlar, sermaye ve emek birleşmesi ile gerçekleşebilecektir. iki ana unsurun biraraya getirilmesi ve hareketlendirilmesi hi,çte kolay pir iş değildir. Yatırım yapabilecek maddi ve manevi güce sahip yatırımc~ların fevkalade bilgilendirilmesi ve kendilerine değişik alanlarda kazanılan tecrübelerin aktarılması lazımdır. Onların istikrarsız ve sıhhatsiz yatırım yapma teşebbüsleri sonucu oluşan ekonomik ve mali kayıplar, ülkenin kaybı sayılır. Bu engeli kaldırabilmek için yatırım projelerinin hazırlanması, değerlendirilmesi ve kuruluş yerini etkileyen faktörler ismi altında bu mütevazi çalışma yapılmıştır. Birçok kitap, dergi, tebliğ, seminer çalışmaları incelenmiştir. Maalesef, fevkalade iyi hazırlanmış toplu bir çalışmaya rastlanılamamaktadır. Yatırımcılar el kitabı gibi isimlendirilen kitapçıklara bakıldığında da yalnızca basit prensip ve kuralların sadeifadelerle anlatımından öteye birşey görülememiştir. Bu kitaptaki uygulamalar akademik çalışmalarla uyumlu ve birçok projenin incelenmesi sonucunda, daha teknik ve ekonomik özellikli hazırlanmıştır. Yatırımcı tarafından bu teorik, zihne hitap eden çalışmalar dikkate alındığında, yatırımcının ufku açılacak ve proje uygulamasına daha fazla katkıda bulunulubilecektir. En azından, fizibilite analizinin metodu ve usulüne vakıf olunacak ve yatırımcı yatırım projesiyle tanıştırılacaktır. 7
i. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR 1-.YATIRIM VE VA TIRIM PROJESi TANıMı işletme için gelir sağlayacak, üretimi ve hizmetleri artıracak temel harcamalar yatırım sayılmaktadır. Dolayısıyla milli gelirde artış sağlama, milli servet artışının göstergesidir. Başka bir ifadeyle, milli serveti n üretim ve hizmet artışına sebehp olan kısmı "yatırım" olarak kabul edilir. Tatmin edici ölçüde karlı olarak satmaya elverişli vasıflara sahip ve muayyen miktarda mal veya hizmet üretmek üzere bir tesisin mahiyet, maliyet ve müddet bakımıarından nasıl kurulacağı ve işletileceğini ayrıntılarıyla gösteren belgeye "Yatırım Projesi" diyoruz. (1) 1.1. Vatınm Tammı Yatırıma katkıda bulunan, duran ve dönen bütün varlıklar yatırım kapsamında yer alır. Aşınma ve yıpranmadan doğan değer düşüşleri dikkate alındığında, yatırım safi yatırım ve net yatırım adı altında sınıflandırılmaktadır. Çeşitli akademisyenler ve uzmanlarca yatırımlar farklı sınıflandırılmaya tabi tutulmaktadır. Yatırımlar üretime, hizmet gelirlerine, istihdama, fiyat istikrarına, rekabet ortamına, stoklara ve sabit sermayeye doğrudan veya dolaylı katkıları nedeniyle tanımlanabilmektedirler. Tanımların ve sınıflandırmaların çeşitliliği, değişik veya yanlış tanımların ve sınıflandırmanın yapıldığı anlamını taşımaktadır. Birkaç katlı bir binanın bir yüzünü bir yazar tanımlıyorsa, diğer yüzlerini de diğerleri tanımlamaktadır. Hepsinin aynı binayı tanımlamaya çalışması misali, yatırımların sınıflandırılmasında da yatırımın çeşitli yönleri ele alınmakta veya tanımlanmaktadır. Gerçi, burada yalnızca yatırımının tanımlanması hususu işlenmektedir. Ancak, hem yatırımın tanımı ve hem de sınıflandırılmasında farklı açılardan değerlendirmeler yapılabileceği de gözönüne alınmalıdır. Yani, her bir tanım veya sınıflandırma anlamı içersinde sıkışmamak lazımdır. Yatırım sayılabilen ve sayılamayan harcamaların sınıflandırılmasında içinde bulunulan şartlara bakılmaktadır. Bazı harcamaların hangi sınıflandırmaya alınabilmesi hususunda farklı değerlendirmeler yapıldığı gözlenmektedir. Örneğin, işletme safhasında birçok şirketler harcamalar yapmaktadırlar. Yaptıkları harcamaların işletme masrafları mı, yoksa yatırım harcamaları mı olduğuna bazen bakmamaktadır. Şirket yönünden harcanan paranın yatırım mı, yoksa cari masraf mı olduğunun bilinmesi gereklidir. (2) 8
Çünkü, yatırım harcaması kazancı, yatırım bir bütün halinde tamamlandıktan sonra görülecektir. Geniş anlamı ile yatırım, tüketici malları içinde üretilen ve ithalatı yapılan mallardan tüketilmeyerek ve ihracat yapılmayarak sonraki döneme aktarılan bölümdür (3). Ekonomik açıdan yatırım, tüketici malları üretim işleminde yardımcı olan aktif değerlere yapılan harcamalardır (4). Ekonomi ilminde yatırım sermaye artışı ile ilgili bir kavram olarak da ifade edilmektedir. Her hangi bir kuruluşun sahip bulunduğu sermaye stokuna yapılan birçok yönlerden tanımlamak mümkündür. 1.2. Proje Tanımı Proje ise genellikle, bitiş noktasına kadar bağımsız yürütülebilen ve her zaman değiştirilebilmesi imkanı taşıyabilen esnek planlar olarak tanımlanır. Örneğin, mimari proje, sıhhi tesisat projesi, yol projesi, fabrika projesi, köprü projesi gibi. Proje kavramı konusunda, proje değerlendirme, mühendislik ekonomisi, işletme ekonomisi vb. kitap ve dökümanlarda farklı tanımlarla karşılaşılmaktadır. Ancak, proje kavramının özünü ve sınırlarını kullanılan cümleler ve konular içerisinde belirlemek mümkündür. Mesela, bir binanın mimari çizimlerinin yapılması mimari proje, betonarme hesapların yapılması betonarme projesi, sıhhi tesisat ve kalorifer hesaplarının yapılması sıhhi tesisat ve kalorifer projeleri olarak isimlendirilir. 1.3. Yatırım Projesi Tanımı arasandaki çalışmaları Yatırım projelerinin yatırımın başlaması ve bitişi kapsadığı ve çalışmaların bir plan ve program içersinde takip edilmesinden ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan yatırım projeleri çalışmalarında yatınmın gerçekleştirilmesine yönelik gayretleri ihtiva ettiği, bu esnada belli bir zaman sürecinin tespit edildiği, sorumlulukların paylaşıldığı, aşamalı faaliyetlerin olduğu görülmektedir. Yani, yatırım projesi, ekonomik, mali ve teknik yapılabilirliğe sahip küçültülmüş bir yatırımdır. Öte yandan, uzmanlarca "Yapılabilirlik Raporu" ve "Fizibilite" gibi deyimlerin yatırım projesiyle eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Yapılabilirlik sözcüğü, bir işin yapılabilir olmasını amaçlayan bir anlamdadır. "Yapılabilirlik Raporu" deyiminin uygulamada kamu kurum ve kuruluşlarının iş kollarına teşvik edici önlemleri uygulamak ve yönlendirebilmek için düzenlenmesini istedikleri "Yatırım Projesi" veya "Fizibilite Raporu" anlamında kullanıldıkları görülmektedir.
Yatırım kapsamında olduğu halde bazı yatırım harcamalarına yatırım projesi düzenlenmesi gerekmektedir. Mesela, işletmelerin taşımacılıkta kullanıldığı kamyonet, otomobil, otobüs gibi vasıtalar temin edilirken yatırım projesi yapılmamaktadır. Devlet bir sağlık ocağı yaparken yatırım programı çerçevesinde proje hazırlamak zorundadır. Bireczane açarken yatırım projesine ihtiyaç hissedildiği görülmemiştir. Ancak, bir banka açarken detaylı bir yatırım projesi hazırlamak lüzumu hissedilmektedir. işletmelerin yatırım harcamaları, gelecekteki piyasa ve büyüme faaliyetleri, gelirleri ve başarıları açısından oldukça büyük önem taşır. Çünkü, aşırı ya da noksan olarak yapılan yatırımlar, işletme açısından telafisı güç sorunlar çıkarırlar. Bu yüzden, işletmelerin plandıkları yatırımları, beklenen zamanda gerçekleştirebilmeleri için yapılabilirlik çalışmalarının kapsamı, yatırımın konusuna göre değişiklik gösterir. Komple yeni işletmeler kurmak, kurulan tesisleri genişletmek, 010- masyona gitmek, ürünlerin niteliklerini geliştirmek farklı ürün geliştirmek, pazar genişletmek, dağıtım organizasyonunu genişletmek, işletmenin çalışma ortamını verimleştirmek, çevreyi korumak, araştırma ve geliştirme çalışmaları yapmak için yatırım yapılmaktadır. işletmelerde yatırımların, konularına, kullanılan kaynaklara, ihtiyaçlara, diğer yatırımlara etkilerine, bağımsızlık ve zorunluluk durumlarına ve karekteristiğine göre değişik biçimlerde sınıflandırıldığı malumdur. Yatırım projeleri, yani ekonomik olarak bağımsız olma yada olmama, zorunlu yatırım, geliştirici yatırım, risk taşıyan veya taşımayan yatırım, belirsizliği yüksek olan yatırımgibi isimler altında hazırlanır ve değerlendirilirler. Yatırım projeleri esasında bilindiği gibi, her bakımdan yorumianma ve ele alınabilme imkanına sahiptir. Değişik amaçlarla hazırlanan yatırım projeleri arasında en mükemmelinin seçimini yapmak gerekmektedir. Düşünce düzeyinde mükemmeli yakalayan proje, teferruatlı bir incelemeye hak kazandığı zaman, projenin yürütülmesiyle ilgilenecek yatırımcıya en verimli ve karlı bir taslak şeklinde ulaşacaktır. Eğer ön analizler, önerilen projenin uygulamaya geçirilmesi çalışmaları başlatılacaktı r. Projenin genel ekonomik değerlendirilmesi, projenin fizibilite raporuna dayanan çok önemli bir safhası olup, daha özel ve titiz olarak proje ile ilgili ekonomik, teknik ve finansal bilgilerin ve dökümanların incelendiği ve sonucunda projenin seçimi, değiştirilmesi veya reddedilmesine karar verilebilecek sistematik bir çalışma ve yöntemdir. Projenin hazırlanması ve hazırlanırken bir çok sahada ekonomik değerlendirmenin de yapılması projedeki eksiklikleri giderici bir çalışma metodudur. Proje değerlençjirme!ekniği ile ilgili metod ve çalışmalar, özellikle, son yıllarda önemli ölçüde artmıştır. Farklı kalkınma düzeyinde olan ve çeşitli 10
ekonomik sistem izleyen ülkeler, kıt olan ülke kaynaklarının en verimli metodlarla kullanılabilmesi için proje düzenlemede en iyi ve yeni kriterleri bulmaya ve gözden geçirmeye çalışmaktadırlar. Yine, proje safhasında yatırımcı, kurulacak işletmenin güçlü ve zayıf taraflarını, rakip işletmelerle olan ilişkilerini, ilerde vaki olabilecek yatırım, işletmecilik, pazarlama yönünden sıkıntıları, yeni teknoloji, ekonomik ve mali tehlikelere karşı işletmenin savunma sistemini kurmak ve sosyal çevre durumunu etüt etmek ve proje kapsamında herşeyi hesaba katmak zorundadır. Birçok özel sektör müteşebbisi ve yatırımcısı, plan ve programlarını ve projelerini karlılık olayı üzerine inşa etmektedirler. Bazı işletmeciler piyasalardaki ekonomik ve mali kuralların kitaplarda okunduğu gibi olmadığını, aksine piyasanın acımasız olduğunu iddia ederek, piyasanın kitaplardaki şekliyle işlediğini söylemenin de bilgisizlik, tecrübesizlik ve akılsızlık olmadığını, kitapların yalnızca kural zincirini belirtmeye çalıştığını ve piyasaların farklı yapıda olduğunu ifade etmektedirler. Projelerinde en ucuz işçilik, en ucuz teknoloji, en ucuz arazi, en ucuz bina- inşaat, en ucuz yönetim ve işletmecilik anlayışını benimseyen müteşebbisler kendi sıkıntı ve problemlerinin sebeplerini ve çözümlerini her ne şekilde arasalar dahi doğrudan doğruya ve yalnızca kar-maliyet ilişkisini zihinlerinde yerleştirdiklerinden onlara anlatılabilecek şey bulunamıyacaktır. Bazı yatırımcılar, yatırımın proje safhasındaki fizibilite analizlerini kendi bir takım heveslerine ve piyasanın tesadüfi olaylarına terketmektedirler. Projelendirme, zaman kaybını önleyici ve mevcut kıt değerlerin israfına engelolan bir teorik çalışma safhası olup, yatırımcının düşünmesiyle, işletmenin açılması arasında fevkalade önemli bir köprüdür. Köprünün her iki tarafında faydalar ve riskler vardır. Yatırımcı projelendirme safhasında, faydalarını garantilemek ve risklere karşı önlem alıcı kararlar vermek zorundadır. Yatırımcının hevesleri veya tesadüfler yatırım projelerinde yer almamaktadır. Her projenin, konusuna, işin karakteristiğine, zamanın şartlarına ve bilhassa yatırımcının iş tutumuna göre değişik bir seyir takip ettiği ve yönlendiği görülmektedir. Yatırım projelerinin hazırlanmasında gösterilecek hassasiyet yatırımcı kadar, ülke ekonomisi için de önemlidir. Bir yatırım projesinin hazırlanması, mühendislerin ve değişik alanlarda ihtisaslaşmış uzmanların katıldığı ve sırası ile yapılan geleceğe ilişkin taslak, tahmin ve hesaplamalardan oluştuğu malumdur. Projenin başlangıcında "bu iş niçin, ne maksatla, ne ile, ne zamana kadar yapıldığı" sorusuna cevap bulunabilmelidir. Proje, aynı zamanda çok sayıda projelerden meydana gelebilir. Örneğin, tarıma dayalı bir sanayi projesi (meyva suyu üretme ve şişeleme gibi) olabilir. Bu nedenle, yatırım projesi çalışmaları seyrinin hem 1 1
işin karakteristiğine ve hem de projeyi değerlendirenlerin bilgi, beceri, tecrübe ve çalışma stiline bağlı olduğu bilinmelidir. Uluslararası karakter taşıyan yatırım projelerinin değerlendirilmesi ise farkladır. Çeşitli ülkelerin yararları açısından ve ürün veya hizmetteki karlılık esasına dayanarak değerlendirilmektedirler. Bir bölgeyi, bir ülkeyi veya diğer ülkeleri ilgilendiren yatırım projelerinin herbirine tek tek farklı boyutlarda bakmak ve değerlendirmek gerekmektedir. Diğer ülkelerin, hukuki yapısının, sosyal çevresinin, ikliminin, yatırım riskinin, ekonomik yapısının ve piyasanın proje içerinde dikkatle değerlendirilmesi gerekir. 2- YATıRıMLARıN SINIFLANDIRILMASI Yatırımın amacı, varmak istenilen hedeftir. Kar etmek, ürünün niteliğini yükseltmek, pazara girmek, pazarı genişletmek, yeni bir ürünü üretmek vb. amaçlar, belli başlı yatırım hedefleridir. Sağlayacağı çeşitli araçlar açısından yatırımları değişik şekillerde isimlendirmek mümkündür. ' Bağımsız veya diğer ismiyle otonom yatırımlar, tüketim ve satış miktarına bağlı olmaksızın yapılan yatırım çeşitleridir. Yani, milli gelir ve piyasadaki değişimlere dikkat edilmeksizin düşünülüp, tesis edilen yatırımlardır. Örneğin, bir bölgeyi kalkındırmak için devletin yol, santral, fabrika v.b. şeklinde yaptığı yatırımlardır. Savaş ekonomisinin uygulanmasında bağımsız yatırımlardır. Uyarıimış yatırımlar ise, milli gelir ve piyasada meydana gelecek bir değişmenin tüketim harcamalarıyla satış miktarına yansımasından etkilenen yatırımcıların talep artışlarına istinaden yapmak istedikleri yatrrımlardır. Uyarıimış yatırımlar, başka bir ifade ile, bihnen bir malın üretim hacminin arttırılmasını hedef alan yatırımlardır (10). Örneğin, talebin artışı tesbit edilen ürün arzının arttırılması için yapılan yatırım uyarıimış yatırımdır. Yatırımlara bir yatırımcı, bir mühendis, bir müfettiş, bir yatırım uzmanı, bir mali analist, bir devlet adamı, bir siyasetçi gözüyle bakıldığında farklı açılardan değerlendirmeler yapabileceği de gözlenmektedir. Müteşebbis kar amacı güderken, mühendis teknik hesaplara uygunluğuna, müfettiş kriterlere uygun olup olmadığına, siyasetçi oy potansiyeline bakarak değerlendirir. Yatırımların sınıflandırılmasında belki bu açılardan bakıldığında, farklı boyutlar kazanacağı görülmektedir. Sonuçta belli bir finansman kaynağının belli usul ve metodlarla belli amaç ve hedeflere harcanması yatırım olarak tanımlanabilir. Yatırımın amacı ve hedefi kendisine belli bir sıfat kazand i rmaktad ır. 12
II. BÖLÜM YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTIRMA VE DEGERlENDiRME 1.. YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTıRMANıN ÖNEMi insanlar olmazsa binaların ve makinaların hiçbir kıymeti yok. Yatırım projeleri becerikli, bilgiyi ve tecrübeli kadrolardan oluşan uzmanlar grubunun (insanların) çalışmaları ile gerçekleşir ve aynı projeler düşünce safhasından alınarak, işletme döneminin başlangıcına kadar çok titiz ve ciddi çalışmaların bir ürünü olarak hem yatırımcının ve hem de ülkenin hizmetine sunulur. Bütün bu çalışmalar, bir organizasyon ve koordinasyon çabası ile gerçekleşir. Organize etme veya dizayn işi ile mimari çalışmalar birbirlerine fazlaca benzerler. Uyumu yakalama, dengeleri kurma ve bağlantıları hesaplama gibi her bir çalışma dikkat edilen teknik kaidelerden biridir. Yatırım projeleri, örgütlü ve sıkı çalışmayı, ileriyi görmeyi, bilgili ve zeki olmayı gerektiren bir çalışmadır. Analiz çalışmalarını en ince detaya kadar sürdürmek projenin başarısı için şarttır. Yapılan proje örneğin, bir Maden Dairesi'ne veya Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü'ne verilecek ise beş yıllık kalkınma planına ve yıllık programa uygun olup olmadığına bakılmalıdır. Projenin ekonomik, mali ve teknik analizlerinin yapılıp yapılmadığı kontrol edilmelidir. Proje analizinin çeşitli kısımları arasında, kesin çizilmiş hudutları belirlenmelidir. Analiz çalışmalarında hazırlanan her bölümün diğer bölümleri de ilgilendirdiği dikkate alınmalıdır. Bu çalışmalar, bir orduda levazım, istihkam, piyade, topçu, tankçı gibi bölümlerdeki kısmi çalışmalara benzer. Yani, farklı meslekteki uzmanlarca yapılan analiz çalışmalarının her bir çalışma diğerlerine bağımlıdır. Birinde yapılan hata veya yanlış uygulama diğerlerini de olumsuz etkiler. Örneğin, bir entegre et kesimhanesi projesinde hayvan besleme ahırlarından kesilen etin soğuk hava depolarına konulmasına kadar bütün detayların belirlenerek projelendirilmesi lazımdır. Hayvan besleme ahırlarından alınan hayvanın, hayvan bekleme bölümüne, oradan kesimhaneye girişi, hayvanı kesme işlemi, hayvan derisinin yüzülmesi, sakatatlarının ayrılması, buzhaneye götürülmesi hem bina inşaatta ve hem de makina teçhizatların yerleştirilmesinde projelendirmeyi gerektirmektedir. Böyle bir entegre proje incelendiğinde, çoğu zaman yatırımcının ilk etapta projenin bütünlüğünü arsa veya araziye oturtamadığı, kullanılacak makina teçhizatları inşaat içerisine mimarı projeye uyumlu şekilde yerleştiremediği ve kesilen hayvan etlerinin piyasaya sevkinde tertip ve düzeni temin edemediği görülmektedir. Proje böyle olumsuzlukları kapsadığı halde, yatırımcının yatırımı yapabilmesindeki ciddiyeti ve kararlığı dikkate 13
alınarak, ortaya çıkmaktadır. Esasında, yatırımcı yatırımın ileriki safhalarında projede tadilatlar yapmak zorunluluğu projesinin kendisi ve ülke ekonomisi açısından gerekli çalışma ve incelemeler haiz olarak hazırlanıp hazırlanmadığını tespit etse ve tam anlamıyla dört dörtlük bir yatırım projesi hazırlandığına kanaat getirdikten sonra, yatırım projesini ilgili mercilere sunsa iyi bir iş yapmış olur. Analiz çalışması, yatırımcının bir çeke attığı imzadan daha önemlidir. Nasıl ki, direksiyonda otururken sürücünün maharetli olup olmamasına bakılmadan trafik kurallarına uygun ve dikkatli araba kullanmak zorunluluğu varsa, aynı şekilde yol kenarında duran yayanın her an yola çıkabileceğinin veya önden giden aracın her an duracağının tahmin edilmesi lazımdır. Yatırım, yatırımcıyı doğrudan etkilediği gibi aynı şekilde ülke ekonomisini de doğrudan etkiler. Bir projeye global bakılmalıdır. Yukarıdaki et kesimhanesi örneğini tekrar ele alalım. Aynı yatırımcı, mamüller (sucuk, pastırma, sosis vb.) kısmının ileriki yıllarda tevsii olarak açılabilmesine karar verebilir. Ancak, bu kararı verebileceğini ilk yatırım projesinin düzenlenmesi esnasında dikkate almalıdır. Yani analiz çalışması çok yönlü ele alınacak bir çalışmadır. ilk çalışmada ileriki yıllar önceden görülebilmelidir. ilerideki tevsh proje çalışmalarının ortaya konulabileceği hesaba katılmalıdır. 2- YATIRIM PROJELERiNi HAZıRLAMADA GRUP ÇALIŞMASI Genellikle grup, işletmeci, iktisatçı, hukukçu, mühendis, mali müşavir ve muhasebeciden oluşabilir. Eğer küçük çapta yatırım projesi çalışması yapılıyorsa, yukarıda bahsedilen mesleklere sahip uzmanlardan teşekkül eden grubu kurmak yerine tek tek ilgili uzmanlara danışılması yatırım projesinin daha dqşük maliyetle yapılmasını sağlamaktadır. Büyük proje çalışmalarında, idari yeteneğe sahip ve mesleğinde kıdemli kişinin çalışma grubunun şefi tayin edilerek fizibilite çalışmasına başlanılmaktadır. Grup şefinin koordinasyonu sağlayıcı ve yönlendirici fonksiyonunu unutmamak gerekir. Grup içindeki uzmanlar, yatırım projelerinin hazırlanması, de- ğerlendirilmesinde ve kuruluş yeri analizlerinde bilgi ve tecrübe birikimine sahip ve fikir üretebilen özellikleri haiz oldukları nisbette daha isabetli ve sıhhatli kararlar verilmesine katkıda bulunmaktadırlar. Diğer yandan, ku yeri seçiminde grubu katkıda bulunabilecek, öngörülen aday kuruluş ruluş yeri çevresinde, yöreyi iyi tanıyan ve bilgisine başvuracak kişilere de ihtiyaç duyulmaktadır. Örneğin, bir yem fabrikasının açılması durumunda, yatırım projesi safhasında bölgedeki küçük ve büyükbaş hayvan sayısı, ot temininin kolaylığı veya zorluğu tespit edilecektir. Tarım iı Müdürlüğü'nden 14
bazı istatistiki bilgiler istenecektir. Ticaret ve Sanayi Odasından bilgiler alınacaktır. Yem ihtiyacının bugünkü talebi hesaplanacaktır. Elazığ ilinde kurulan birkaç adet yem fabrikası üzerindeki bazı tesbitieri ele alalım. Teşvik imkanlarından yararlanabilmek için yatırım projesi hazırlanarak Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü'ne müracaat eden birkaç firmaya ilin veya bölgenin yem kullanım kapasitesi dikkate alınmadan teşvik belgeleri düzenlenmiş ve firmaların yem fabrikası tesisi için hazırlanan yatırım projeleri uygun görülmüştür. Çok geçmeden üç yıl içerisinde yem fabrikaları yatırımı tamamlanıp işletme safhasına ulaşıldığında pazar imkanlarının yem fabrikalarının sayıca fazla olması nedeniyle umulduğu gibi olmadığı görülmüştür. Bugün, Elazığ ilinde açılan yem fabrikaları yatırımcıları umdukları kapasite miktarını yakalayamamıştır. Hayvan besiciliği,. süt inek yetiştiriciliği de önemini yitirdiğinden yem tüketimi pazar payı düşmüş ve bütün Qunlar yatırım projesi hazırlamada kaidelere riayet edilmediği ve profesyonel bir grup çalışması yapılmadığının göstergesi ve ispatı olmuştur. Bahsi geçen projeleri değerlendirenler iyi bir grup çalışmasını yapsalardı ve masa başından kalkarak bölge kapasitesini globalolarak ele alıp yatırım projelerini hazırlasalardı ve değerlendirme yapan uzmanların da aynı usul ve metoda dikkat etmeleri mümkün olabilseydi, bahsi geçen atıl kapasiteli yem fabrikatarı yerine ihtiyacı giderecek başka fabrikalar kurulacaktı. Yatırım harcamaları heder olmayacak, milli servet ve milli gelir daha verimli artış gösterecekti. Çevre, devamlı olarak değişen, yani, sabit bir denge halini hiçbir zaman koruyamayan hareketli bir ortamdır (12). Bu nedenle, çevredeki faaliyetlerin ve hareketli ortamın analizi yapılarak birtakım risk ve tehlikelerden işletme uzaklaştırılmalıdır. Yatırım projesi grubu, çevrenin hareketliliği ve değişkenliğini ve ileriki yıllardaki piyasanın durumunu dikkate alabilecek şekilde projeyi düzenleyecek, şekillendirecek, ve ileride çıkabilecek muhtemel olayları ve projenin tevsii, modernizasyonu, tadilatı durumlarındaki hesapları, zorlukları masalarının üstüne sermek zorundadırlar. Bazı proje çalışmalarında yatırım konusu gereği, birçok insandan görüş ve fikir almak mecburiyetinde kalınmaktadır. insanları bir araya gelmeye ve çabalarını birleştirmeye iten neden, böyle bir birleşme olmadan sağlayamayacakları veya daha çok çabada bulunmakla ele geçirebilecekleri Çlkarlara, daha az emekle sahip olabileceklerine inanmalarıdır (13). Batı ülkelerinde bir ürün çıkarılmadan ewel, tüketiciler konutlarında ziyaret edilerek anket formu ile ürün tanıtılarak müşterilerin ön fikirleri alınmaktadır. Gerçi bugün Türkiye'de de aynı metod uygulanmağa çalışılmaktadır. Ancak, acemilik had safhadadır. Yeni ürün gösterilerek, satıcı perakendecilerin görüşlerine profesyonelce müracaat edilmelidir. 15
Belirli bir işin gerçekleştirilmesini, kişinin yeteneklerini aştığı andan itibaren, ahenk!i bii grup çalışmasının veya bir organizasyonun gereği açıktır (14). Projede çalışanların organizasyonunu, koordinasyonunu sağlayan ve çabaların bütünlüğünü temin eden çalışmalara önem verilmelidir. iyi bir proje becerikli, bilgili ve çalışkan uzmanların elinden çıkmaktadır. Olumsuz özellikli, yeteneksiz insanların çalışmasının ürünü bir yatırım projesi ya~ tırımcıya pahalıya malolur ve yatırım işletme safhasını göremeden pahalı ve ölü doğar. T.s.Lin şöyle diyor (15): "Kötü öğrenci yoktur. Kötü öğretmen vardır." diyen bir ingiliz atasözü var. Ben de inanıyorum ki şirkette kötü işçiler yoktur, yalnızca kötü idareciler vardır." Yakinen tanıdığım bir işletme var. O işletmede, geçmiş yıllarda gördüm ki, üst düzey idarecilerin, iş sahibi, karşısındaki endişeleri tereddütleri ve heyecanları bütün alt idarecilere ve işçilere yansıyor. Hemen, herkes rahatsız bir ortamda çalışıyordu. Ayrıca, fabrika sahibi, en üst idarecilere fazlaca güvendiğinden, alt kademelerde oluşan problemlerin faturası alt kesimlere ödetiliyor ve alt kesimlerde çalışanlar işlerinden kovularak fatura kesiliyordu. Halbuki, problemlerin yüzde doksanının en üst idareciden kaynaklandığını herkes biliyordu, sadece işveren, işletme sahibi olup bitenleri bilemiyordu. Ne yazık, hiçbir çalışan fabrikada bir ahenksizlik olduğunu iş sahibine anlatamıyor ve anlatılan olumsuz bir kaç olaya da iş sahibi inanmıyordu. Üst düzey idareciler grup çalışmasını güven, mükafatlandırma ve çok çalışma sistemine oturmayıp, bilakis çalışanları endişe, güvensizlik ve risk ortamına iterek çalışmanın verimliliğini düşürüyordu. Firma ürünleri işletmede çalışanlarca ve işten atılanlarca kötüleniyordu. Grup çalışması sağ~ Ianamadığından işletmenin idaresi kontrol altına alınamıyordu. işletme sahibi faturanın bu yüzüne bakma imkanı bulamıyordu. Birbirine rekabet eden ve endişe ile bakan insanlardan oluşan bu işletme üst düzey idareciler üretim ve pazarlama imkanlarında ve başka kuruluş ve kurumlarla olan iş ilişkilerinde isabetli kararlar alamıyorlardı ve dı-' şarıya güven veremiyorlardı. Bir kamu görevlisi veya başka bir fabrikanın en üst idarecisi geldiğinde bu firmanın en üst idarecileri temsiide pasif kalıyor ve noksanlığını açık şekilde hissettiriyorlardı. Sonuçta, yatırım projesi çalışmalarında olduğu gibi işletme safhasında da aynı grup çalışması gereklidir. Grup çalışması hayatın ve çalışanların her safhasında fevkalade önemli ve zaruridir. Proje hazırlanırken yapılan çalışma tahminidir. Yapılan inceleme veya kullanılan usul belirtilen sonucu vermezse, yenilere denenir alternatif çalışmalar yapılır. Grup içerisinde isabetli kararları verebilecek kadroyu kurabilmek için, takviye uzmanları temin etmeye çalışmak ve sonuca ula- 16
şabilmek için, her safhadaki eksikleri gidermek gerekmektedir. Grup raporu He, işletmenin kurulmasının karlı olup olmadığı, yatırımın kuruluş yeri, kapasite miktarı ve pazarlama imkanları belirlenip, ilgili müteşebbise, üst kurula veya kuruluşa bildirilir. Burada, çalışma grubunun hüneri, becerikliliği ve başarısı sonuçta karlı ve istikrarlı işletilebilecek bir teşebbüsün ortaya çıkmasıyla anlaşılacaktır. Müteşebbis bir işletme k.urarken herşeyden önce kar edip etmeyeceğini ve bu karın yeterli olup olmayacağını görmek ister (16). Yine aynı grup, genel giderler içerisinde tasarruf yapılabilecek veya harcama yapılmasında israf olduğuna kanaat getirilen giderleri tespit etmelidir. Uzmanlar grubu raporu en optimum faydalı ve karı sağlayacak analiz çalışmasını raporuna yansıtır. Bugünün dünyasında, küçük çocuklar bile, "hangisini istersin" sorusuna "her ikisini de isterim" cevabının kabul edilmeyecek bir cevap olduğunu bilir (17). iki hazırlanmış projenin birbirine eşit fayda veya kar getirilmesi ve ikisinin birden en iyi proje olabilmesi mümkün değildir. işletmelerin amaçlarına ulaşmasında ve hedeflerinin gerçekleşmesinde yatırım projelerinin iyi bir çalışma grubunun elinden çıkmasının önemli bir yeri vardır. Yatırımın her zaman uzun dönemde varlığını koruyabilmesi, teknolojik, ekonomik ve sosyal çevredeki değıişmelere uyum sağlayabilmesi planlanan yatırım projesinin kusursuz hazırlanmış olmasına bağlıdır. Birçok yatırım konuları içerisinde en uygununu seçmek, en iyi kuruluş yerini belirlemek, en mükemmel plan ve program hazırlayarak üretim ve pazarlama metodlarını belirlemek ve isabetli tesbitierde bulunarak ileriyi yönen;ç hesaplamalar yapmek yatırım için büyük önem taşır. Yatırımın başlangıcından, işletme dönemine kadar, her çalışanın sorumlulukları ve sorunlarından sayılan, finansman ihtiyacının karşılanması yanında alınan bütün kararların işletme dönemini etkilemesi nedeniyle, yatırımın bütün metod ve kurallarına uyulması gerekmektedir. Üretim konusu, teknolojisini, sistemini seçmek uygulamak, yeni kurulacak yada genişletilecek işletmeye yer bulmak, üretimin kapasitesini belirlemek, işletmenin yatırım projesi hazırlık aşamasında vücut bulur. Yatırım dönemi her fonksiyonun düşünüldüğü ve işletmenin faaliyetini etkileyecek bir öneme sahiptir. Böyle bir dönem ciddi, çalışkan, tecrübeli, her meslekten uzmanlardan oluşan bir grup çalışması ile geçirilecek olunduğunda örnekler ispat etmektedir ki, sıkıntı ve problemlerin aşıldığı ve halledildiği ve yatırımcının ileride rahat ve huzurla işletmesinin başında oturacağı gözlenmektedir. Proje hazırlama ve değerlendirmede ağırlık verilen konular her işletme ve her yöre içfnfarklılık göstediği gibi, çalışan uzmanların kendilerine mahsus ölçülerine,ye yöntemlerine görede çeşitli sonuçlar ortaya çıkmaktadır. "Her yiğidin bir yeğurt yiyişi vardır". atasözünden benzetme 17
yapılacak olunursa, "Her uzmanın kendisine has çalışma metodu vardır" denebilir. Burada, grup çalışmasındaki şefin, her bir uzmanın kendine mahsus çalışma yöntemini bilmesi ve hepsini iyi bir koordinatör sıfatıyla ortak hedefe yönlendirmesi lazımdır. Yapılacak yatırım projesinin müşterek çalışmaların muhsulü olması için çalışanlar arası koordinasyonun sağlanması şarttır. Mesela, dört yol ağzına inşa edilecek bir köprünün projelendirilmesinde çevredeki alışveriş mağazalarının durumu, trafiğin rahatlığı, yolunu bir an için şaşırabilen bir aracın hemen yanlışını düzeltebilecek bir manevrayla değişik bir yoldan hiç vakit harcamadan geriye dönebilmesi imkanı vb. her husus proje safhasında ele alınabilecek konudur. Burada gruptaki kişilerin düşünme metodlarına ve zekice tesbitlerine bağlı bir çalışma oluşacaktır. Proje grubu, projeyi bir çok yönlerden ele almalı ve incelemelidir. Bir sanayi yatırım projesi ister kamu, isterse özel girişimcilerce gerçekleştirilmek istensin, ilk anda tamamlanmamış veya eksik olduğu farkediiememiş projelerin tercih edilmesinden kaynaklanan zararları önlemek için, değişik şekillerdeki inceleme ve çözümlerle düzenli bir biçimde geliştirilmelidir (18). Eksik bilgilere sahip bir proje hazırlama grubunun proje çalışmasında, proje kapsamında yanlış karar almalar ortaya çıkabileceği sonuçlarla da karşılaşmak mümkündür. Öte yandan, bilinmelidir ki işletmelerin gelecekteki başarıları önceden alınan yatırım kararlarına bağlıdır (19) 3- YATIRIM PROJELERiNiN KAPSAMI işletmelerin uzun dönemdeki başarıları kesinlikle hazırlanan projelerinin uygulanabilirliğine ve planlanan yatırımların gerçekleşmesine bağlıdır. Gerek işletme düzeyinde olsun, gerekse ülke düzeyinde olsun kaynakların en uygun bir biçimde kullanılması, seçeneklerin değerlendirilmesi, değişik konularda hazırlanmış yatırım projeleriyle yakından alakalıdır. Ülkelerin kendi kalkınma planlarının hedeflerini yakalayabilmesinin, başarı ya ulaşmasının en güçlü araçlarından ve en önemli ekonomik unsurlarından biri gerçekleştirilen istikrarlı yatırımlardır. Yatırımlar gerçekleştirildiği bölgeden başlayarak, bölgeden çevreye, çevreden fertlere doğru bir ürün ve gelir akışına yol açarlar. Önce çalışanların gelirleri ve satınalma güçleri artar. Daha sonra, tüketim ürünlerine istekler artar. Sonra üretim artar ve artış birbirlerine bağımlı olarak değişme gösterir. Yatırım projeleri, belirli bir konuda çalışma grubunun becerilerini yansıtan ayrıntılı ve ciddi çalışmalardır. Malumdur ki, yatırımların planlanmasında ve gerçekleştirilmesinde ilk yapılması gereken, yatırım projelerinin hazırlanmasıdır. Ancak, proje düzenlemedetesadüflere bırakılan 18
hiçbir konu olmayıp, her bir konu akıı, mantık ve ilim usü! ve metodları çerçevesinde ele alınır. Tecrübelerden istifade edilir. Kaynakların en yararlı kullanım yerlerine tahsisi iyi hazırlanmış plan ve programların yanında arzulanan hedeflere yönelmiş ve fevkalede titizlikle yatırım projesi hazırlık grubunca hazırlanmış proje değerlendirme sistemine bağlıdır. Örneğin, 1990 yılında Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü'ne Silvan nüfusunun tüketeceği ekmek miktarının yaklaşık birkaç katı büyüklüğünü oluşturan ekmek fabrikası tesisi için yatırım projesi müracaatı yapılmıştır. Uzmanlar bu hususu geç de olsa izlemiş ve ekmek fabrikası müteşebbisinde bu hususu farketmesi gerektiği beklenilmektedir. Ancak, bilgisizlik ve tecrübesizlik herşeyin farkına vardıramamış ve inceleme uzmanları ile müteşebbisler zor durumda kalmıştır. Yatırım projelerinin hazırlanması ve değişik açılardan değerlendirilmesi ve uygulanabilirliği yatırımcıların olduğu kadar, devletin de önemle yönlendirmesi gerektiği esas ekonomik politikalarından biridir. Gerek işletmelerin, gerekse ülke ekonomilerinin sağlıklı bir biçimde büyümeleri için yatırım projelerinin belirlenen hedefler doğrultusunda gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Yatırımlardan beklenen yararları temin edebilmek için, projeler yatırımcı açısından ve ülke ekonomisi yönünden tutarlı olarak değerlendirilmelidir. Bir yatırım projesi ticari açıdan çok karlhı iken, üike ekonomisi açısından olumlu değerlendirilmeyebilir. Benzer şekilde, ülke ekonomisi yönünden ele alındığında çok olumlu görülen bir yatırım, ticari açıdan pek karlı görülmeyebilir. Yatırım projesinden ortaya çıkan problemlere yatırımcı gözüyle bakıldığı gibi dışarıdan da bakııdığı şekilde değerlendirmeler yapmaya ve problemlere çözümler üretmeye çalışmalıdır. Örneğin iran'dan hayvan ithalatı ülke için çok karlı görüldüğü halde, yerli hayvan besleyicileri ve üreticileri açısından zararlı bir politikadır. Otomobil ithali ülke ekonomisinin döviz kaybına ve yerli üreticilerin üretimlerinin düşmesine neden olduğu halde, otomobil alıcılarına daha kaliteli, rahat ve ucuz otomobil temin etme imkanı vermektedir. Kamuya ait yatırım projelerinin hazırlanması ve uygulanması ise, teknik ve ekonomik analizler, ön proje hazırlanması, kabul edilmesi, kesin proje hazırlanması, projelerin incelenmesi, değerlendirilmesi, finansman programlarının hazırlanması vb. gibi birtakım işlemler çerçevesinde özel sektör yatırım projelerinde olduğu gibi yapılmaktadır. Bu işlemler için, ilgili kuruluşlar ve çalışma grupları belirlenmiş ve kurallar konmuştur. Ancak bu kuralların bütünüyle, kesin ve uzun süre geçerli olduğunu söylemek zordur. Bunun nedeni, bir yandan, çeşitli sektörlerde farklı mal ve hizmetlerin farklı büyüklükte ve teknolojideki kapasitelerle üretilecek olması (bu durumda birbirinden farklı sahada ve karakterde birkaç araştırma yapma ve küçük çapta yatırım projesi hazırlama gereği ortaya çıkar), öte yandan uy- 19