Ekonomi I 11.Bölüm: Oligopol Piyasası Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 11.1.Oligopol Piyasasının Özellikleri Oligopol piyasası az sayıda firmanın hakim olduğu bir piyasa türüdür. Firmalar homojen veya heterojen bir mal üretiyor olabilirler. Firmaların alüminyum, çimento ve bakır gibi homojen bir mal üretip sattığı piyasaya saf oligopol, otomobil, bilgisayar, televizyon ve bulaşık makinesi gibi heterojen (farklılaştırılmış) bir mal üretip sattığı piyasaya da farklılaştırılmış oligopol piyasası denir.
3 Oligopol Piyasasının Özellikleri 1.Ölçek ekonomileri önemlidir: Büyük ölçekte üretim birim maliyetleri düşürüp rekabet gücünü arttırabilecekken, piyasada az sayıda firma büyük ölçekte üretim yaparak toplam talebin tamamını karşılayabilir. 2.Piyasaya girmek oldukça zordur: Tam rekabet ve monopolcü rekabet piyasalarının aksine oligopol piyasasına girmek oldukça zordur. Çok büyük bir sermayeye ve teknoloji bilgisine gereksinme duyulması, ayrıca patent hakkı alınması gibi kısıtlamalar piyasaya girmeyi zorlaştıran nedenlerdir.
Oligopol Piyasasının Özellikleri 3.Karşılıklı bağımlılık : Piyasada az sayıda firma olması nedeniyle bir firmanın fiyat, reklam ve ürün geliştirme gibi konularda alacağı kararlar diğer firmaların satışlarını ve dolayısıyla davranışlarını etkiler. Firma bir durumu göz önünde bulundurmak ve ona göre kararlar almak zorundadır. 4.Fiyat katılığı ve fiyat dışı rekabet: Bir firma piyasadaki payını arttırmak için fiyatını düşürürse diğerleri de fiyatlarını düşür ve bundan bütün firmalar zararlı çıkar. Onun için oligopol piyasalarında firmalar birbirleriyle fiyat yoluyla rekabet etmekten kaçınırlar ve reklam gibi fiyat dışı yollarla rekabet ederler. 4
5 Oligopol Piyasasının Özellikleri 5.Birleşmeler yoluyla büyüme: Özellikle ölçek ekonomilerinden daha fazla yararlanabilmek için şirket evlilikleri olarak da adlandırılan şirket birleşmelerinin sonucunda piyasada firma sayısı azalmaktadır. Firma sayısındaki azalma ile de oligopoller belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Günümüzde şirket birleşmelerine çok rastlanmaktadır.
11.3.Oligopol Piyasasında Rekabet Oligopol piyasalarında fiyat savaşları veya kıyasıya rekabet diye adlandırılan fiyat yoluyla rekabet yaygındır. Bir firma fiyatı aşırı şekilde maliyetinin de altında düşürerek, rakiplerini de fiyatlarını maliyetlerinin altına çekmeye ve iflas edip piyasadan ayrılmaya zorlayabilir. Fiyat savaşı çeşitli şekillerde sonuçlanabilir. Fiyat savaşını başlatan firma rakiplerini piyasadan silip piyasaya tek başına hakim olabilir ki bu durumda oligopol piyasası monopol piyasasına dönüşmüş olur; 6
7 11.3.Oligopol Piyasasında Rekabet Fiyat savaşını başlatan firmanın kendisi güçlü rakipleri karşısında iflas edip piyasadan ayrılabilir veya firmalar fiyat savaşının kendileri için de zararlı olduğunu fark edip uzlaşmaya varabilirler. Gerçek hayatta bunun örnekleri çoktur. Şehirlerarası otobüs firmaları örneği.. Oligopol piyasasında firmalar arasındaki rekabet çoğu zaman reklamlar, taksitli savaşlar, promosyon, müşteri hizmeti ve ürün farklılaştırması şeklinde olur.
11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği Firmaların fiyat rekabetinden kaçınmak için anlaşma çabalarının en gelişmiş ve sistematik olanı kartellerdir. Kartel, firmaların birbirleriyle rekabet etmeyip karlarını arttırmak amacıyla özellikle üretim ve fiyat konularında ortak karar almak için oluşturdukları bir birliktir. Kartelin başarılı olabilmesi için şu özelliklere sahip olması gerekir: Kartel, piyasanın tümüne değilse bile çoğunluğuna hakim olmalıdır. 8
9 11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği Karteli oluşturan firmalar, alınan ortak kararlara uymalıdır. Bazılarının gizliden daha fazla mal üretip daha ucuza satması kartelin etkinliğini sarsar. Söz konusu mala olan talep fiyata göre esnek olmamalıdır. Ancak talep fiyata göre esnek olmadığı zaman miktarı kısıp fiyatı arttırmak toplam hasılatı ve karı artırabilir. Mala olan talep tüketici gelirine göre de esnek olmamalıdır. Esnek olursa, tüketici gelirindeki dalgalanmalar, talepte önemli dalgalanmalara ve ortak kararların uygulanmasında zorluklara neden olabilir.
10 11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği Oligopol piyasasında firmaların lider firmayı takip etmesi konusuna gelince, piyasada güçlü olan firma diğer firmaların olası tepkilerini de göz önünde bulundurarak fiyat konusunda bir karar alır ve diğer firmalar da fiyat konusunda bu güçlü firmayı takip ederler. Güçlü firma ya piyasadaki payı bakımından güçlüdür, ki bu firmaya hakim firma denir, veya malı diğerlerine göre daha ucuza üretebildikleri için güçlüdür.
11.5.Oyun Teorisi Oligopol piyasasında nasıl davranacağına ilişkin çeşitli modeller arasında oyun teorisi de önemlidir. 1937 yılında John von Neumann tarafından orta konulmuştur. Daha sonraları Profesör John Nash, oligopol teorisindeki karşılıklı bağımlılık durumunu yansıtan oyun teorisi üzerine çalışmalar yapmış ve Nash Dengesi diye bilinen teoriyi geliştirerek 1994 yılında Nobel Ödülü nü almıştır. Akıl Oyunları adı altında filmi de yapılmıştır. 11
11.5.Oyun Teorisi John Forbes Nash Jr., (1928-2015, ABD'li matematikçi. Lisans ve yüksek lisans eğitimini Carnegie Institute of Technology'de tamamladıktan sonra doktora yapmak için Princeton Üniversitesi'ne gitti. 21 yaşında hazırladığı doktora tezi, "Oyun Teorisi", ona uzun yıllar sonra, 1994'te Nobel Ekonomi Ödülünü kazandırdı. 12
13 11.5.Oyun Teorisi Her oyunda olduğu gibi oyun teorisinde de üç temel unsur bulunmaktadır. 1)Kurallar 2)Stratejiler 3)Ödentiler Mahkum Açmazı Ahmet ve Mehmet adlı iki hırsız bir evi soyarken polisler tarafından suçüstü yakalanırlar. Suçun cezası her ikisi için 3 er yıl hapistir. Savcı soruşturmayı derinleştirince bunların birkaç ay önce işlenen bir cinayetten de failleri olmasından şüphelenmektedir. Ahmet ve Mehmet ayrı koğuşlarda yatmakta ve birbirleri ile temasları bulunmamaktadır. Savcı her ikisi ile de ayrı ayrı görüşür ve cinayeti işlediklerini itiraf etmelerini ister. Eğer biri suçlu itiraf ederken, diğeri inkar ederse suçu itiraf eden 1 yıl hapis, inkar eden ise 20 yıl hapis cezası alacaktır.
11.5.Oyun Teorisi İkisi de itiraf ederse her biri 4 yıl hapis cezası, etmezlerse ortada bir kanıt olmadığı için yalnızca hırsızlık suçundan her biri 3 yıl hapis cezası alacaklardır. Bu durumda Ahmet ile Mehmet in vereceği karar ne olacaktır? Savcı onları yukarıda belirtilen kurallar çerçevesinde bir oyun oynamaya zorlamaktadır. Oyundaki stratejiler her birinin cinayeti itiraf etme konusunda verecekleri kararlardır; stratejileri, ikisinin de suçu itiraf etmesi; ikisinin de suçu inkar etmesi; Ahmet in suçu itiraf edip Mehmet in inkar etmesi; veya Ahmet in suçu inkar edip Mehmet in suçu kabul etmesidir. Bu stratejilerin sonuçları Tablo 11.1 deki gibidir. 14
11.5.Oyun Teorisi 15
11.5.Oyun Teorisi Oyun teorisine göre, oyunun dengesi oyunculardan her birinin diğerlerinin nasıl davranacağını göz önünde bulundurarak kendisi için en iyi kararı vermesi ile sağlanır. Mahkumların açmazı örneğinde, Ahmet ve Mehmet ortak bir strateji geliştirememektedirler. O zaman, biri inkar ederken diğeri itiraf ederse inkar eden 20 yıl hapis cezası alacaktı. Halbuki itiraf eden diğerinin inkar etmesi karşısında 1 yıl, onun da itiraf etmesi karşısında 4 yıl hapis yatacaktır. İki taraf ta birbirine güvenmemekte ve kendisi inkar ederken diğer tarafın itiraf etmesi durumunda 4 yıl hapis yerine 20 yıl hapis yatacağını düşünmektedir. Bu durumda Ahmet için en iyi strateji, Mehmet suçu itiraf da etse inkar da etse kendisinin suçu itiraf etmesidir. Aynı şey Mehmet için de geçerlidir. 16
17 11.5.Oyun Teorisi Oyunun dengesi ikisinin de suçu itiraf edip her birinin 4 er yıl hapis cezasına sahip olması ile sonuçlanmaktadır. Yani denge, bir oyuncunun diğerinin nasıl davranacağını bilmediği durumda kendisi için en iyi kararı vereceği dengedir. Bu denge Nash dengesinin özel bir şekli olup hakim strateji dengesi diye adlandırılır.
11.6.Piyasada Yoğunlaşma ve Piyasa Yapısı Bir piyasa yapısının bir uçta tam rekabet diğer uçta monopol arasında nerede yer aldığını anlamak için piyasa yoğunlaşma düzeyine bakılır. Piyasada yoğunlaşma, az sayıda firmanın piyasadaki toplam satışların önemli bir kısmına hakim olması durumudur. Piyasada yoğunlaşma yüzeyini ölçmede kullanılan en önemli ölçü, P4=dört firma yoğunlaşma oranı dır. Dört-firma yoğunlaşma oranı, piyasadaki en büyük dört firmanın piyasadaki toplam satışların % kaçına sahip olduğunu gösterir. 18
19 11.6.Piyasada Yoğunlaşma ve Piyasa Yapısı Bu oran tam rekabette sıfır denecek kadar az, monopolde yüzde 100 dür. Genelde, monopolcü rekabet piyasasında bu oran %40 dan az, oligopol piyasasında %40 dan fazla olup oran arttıkça en büyük dört firmanın piyasa hakimiyeti de artmaktadır. Oligopol piyasasında yalnızca iki, üç veya dört firma bulunuyorsa yoğunlaşma oranı %100 olacaktır.
20 11.7.Ölçek Ekonomileri ve Yoğunlaşma Yoğunlaşma ve oligopol piyasasını ortaya çıkmasındaki en önemli neden ölçek ekonomileridir. Bir sektördeki üretimde önemli düzeyde ölçek ekonomileri bulunuyorsa, bir veya az sayıda birkaç firma bütün piyasa talebini en ucuz maliyetle karşılayabilir. Ölçek ekonomileri bütün piyasa talebini karşılayacak miktarlara kadar devam ediyorsa genellikle piyasaya tek bir firma veya iki firma hakim olur.
21 11.7.Ölçek Ekonomileri ve Yoğunlaşma Çoğu zaman ölçek ekonomileri piyasa talebinin tümünü karşılayacak miktara kadar devam etmemekte ve belli bir noktadan sonra ortalama maliyet artmaya başlamaktadır. Bu durumda piyasaya tek bir firma hakim olmayacak, ölçek ekonomilerinden yararlanıp birbiri ile rekabet halinde olan az sayıda firma hakim olacaktır. Uluslararası ticaretin genişlemesi ve AB gibi daha büyük pazarların ortaya çıkması bir yandan bazı sektörlerde ölçek ekonomilerinden daha fazla yararlanmasına olanak sağlarken, diğer yandan monopolleşmeyi önleyip az sayıda firmanın birbiri ile sıkı bir rekabet içinde olmasını sağlamaktadır.
22 11.8.Oligopol Piyasası ve Etkinlik Oligopol piyasası için yönetilen en önemli eleştiri, oligopol piyasasında da firmaların, monopol ve monopolcü rekabet piyasalarında olduğu gibi, kaynakları en etkin bir biçimde kullanmamalarıdır. Yani, firmalar dengede marjinal maliyetin fiyata eşit olduğu (MC=P) noktadaki üretimi gerçekleştirememekte, fiyatın marjinal maliyetten fazla (P>MC) olduğu daha düşük bir miktarı üretip bunu tam rekabete göre daha yüksek bir fiyattan satmaktadır.
23 11.9.Ölçek Ekonomileri ve Karlılık Yapılan araştırmalara göre oligopol piyasasındaki firmaların ölçek ekonomilerinden faydalanarak maliyetlerini düşürdüğü ve çoğunlukla bu yoldan kar sağladıklarını ortaya koymaktadır. 11.10.Araştırma ve Geliştirme Oligopol piyasasında firmalar araştırma ve geliştirmeye (AR-GE) çok önem verirler. AR-GE, ölçek ekonomilerden daha geniş çapta yararlanılması, karlılığın artmasına, fiyatların azalmasına ve piyasanın ayakta kalabilmesi ve diğer firmalarla rekabet edebilmesi önemli ölçüde AR-GE mücadelesinde geri kalmamaya bağlıdır.
24 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net