ÝHALE YASASI ÜZERÝNE Uður BELGER - Ýnþaat Yüksek Mühendisi Ýnþaat yatýrýmý, yatýrýmcý veya malsahibi kim olursa olsun, uzun vadeli ve pahalý bir yatýrýmdýr. Ancak inþaat iþleri ekonomi alanýnda, gerek istihdam gerekse reel üretim açýsýndan lokomotif bir sektörü ifade eder, ve týkanmýþ ekonomilerini açmak için birçok siyasi iktidar inþaat sektörünü devreye sokarak çare ararlar. 1930 lu yýllarýnýn baþýnda Amerika Birleþik Devletleri, ekonomisinde meydana gelen 1929 çöküntüsünü New Deal ve ona baðlý TVA-Tennessee Vadisi Projesi gibi dev bir inþaat ve tarým projesini devreye sokarak aþmýþ bulunmaktadýr. Bizim henüz tamamlanmamýþ GAP projemiz gibi. Ancak her ekonomik uygulama gibi, Ýnþaat yatýrýmý da doðru karar verilmesi ve doðru (hem dürüst; hem de teknik açýdan hatasýz anlamýnda) uygulama yapýlmasý halinde faydalý ve kalkýndýrýcý olacaktýr. Doðru karar vermek siyasi tarafý aðýr basan bir eylemdir. Siyasi iktidarlar, kendi siyasi doktrinleri doðrultusunda, teknokratlar tarafýndan önlerine konan tercihlerin içinde bir seçim yapma durumundadýrlar. Siyasi iktidarlar böyle bir imtiyazý kullanýrken yurt çýkarlarýný kendi siyasi doktrinleri ile baðdaþtýrarak karar vereceklerdir. Yani siyasi iktidarlar tercihlerini kullanýrken, teknokratlarýn önlerine koyduklarý rasyonel çözümlerden ancak kendi doktrin ve vaadlerine en uygununu seçme imtiyazýna sahip olduklarýný unutmamalý, bu imtiyazý geliþigüzel, populist daha kötüsü kendi þahsi mali ve siyasi çýkarlarýný gözetecek þekilde kullanmamalýdýrlar. Siyasi iktidarýn doðru karar vermemesi, hatta tam tersi olarak yanlýþ karar vermesi, birbirlerini ardýþýk olarak izleyecek bir dizi kötülük ve bozukluðu tetikleyecektir. Dolayýsý ile baþtan yanlýþ verilmiþ bir yatýrým kararýnýn, sonraki yöntemlerin çok mükemmel olarak uygulanmasý halinde bile doðru sonuçlanmasý mümkün olamayacaktýr. Yanlýþ karar bir kere verildikten sonra, bunun yanlýþlýðýný bilen ve sezen tüm uygulayýcýlar da kendi görevlerinde suiistimallere kaçacak ve suiistimal ve yozlaþma giderek, kaide haline gelecektir. Yasa koyucu, karar verme mekanizmasýný, dürüst olduðunu varsaydýðý karar vericinin vicdan ve meþrebine büyük ölçüde terkederken, çýkacak karar nasýl olursa olsun, bunun uygulamasýný yürütenler üzerine çok sýký (kendi insiyatiflerini tamamen dumura uðratacak biçimde) ve katý bir müeyyideler dizisi getirerek iþi doðru sonuca ulaþtýracaðý sanýsýný gütmektedir. Halbuki, yanlýþ bir sistematiðin geçerli olduðu toplumlarda, üstyapý üzerinde sýký müeyyideler salmakla durumun düzeltilmesi hiçbir zaman mümkün olamamaktadýr. Paralel bir örnek verirsek: - Toplumun genel kültür ve terbiye seviyesini yükseltmezseniz; - Polisinizin bilgi ve görgüsünü arttýrmazsanýz; ve yeterli cihazlarla donatmazsanýz; - Yol standartlarýnýzý ve kalitenizi yükseltmezseniz; - Hatalara yol açan bazý ekonomik faktörleri düzeltmezseniz (külüstür vasýta ile ve aþýrý yükle yola çýkmak gibi) Trafik kanunundaki ceza hükümlerini astronomik rakamlara yükseltmek bir çözüm getirmeyecektir. Nitekim, getirmemektedir de. Bu örnek, bizim ihale sistemimiz için de aynen geçerlidir. Devletin ve Kamu Kuruluþlarýnýn mal satýnalma ve iþ yaptýrma yöntemini düzenleyen Yasa, Yönetmelik, Kural ve Teamüllerden oluþan bu sistem, altyapýnýn artýk kendi sýnýrlarý içinde düzeltilemez duruma gelmiþ olmasý nedeniyle, Ýhale Yasasýnýn Deðiþtirilmesi gibi üstyapý tedbirleri ile günün þartlarýna getirilememektedir. Diðer taraftan sistemin altyapýsýný oluþturan kurum ve kurallara, bunlara dokunulduðu zaman sistem domino taþlarý gibi yýkýlacaðýndan, dokunmaya kimse cesaret edememektedir. Þu sýralarda 2886 Sayýlý Ýhale yasasýnýn deðiþtirilmesi gündemde, Yeni önerilen yasada bazý organik deðiþmeler olacaðýný ve konuya daha çaðdaþ bir yaklaþým saðlanacaðýný sezmekteyiz. Fakat bize göre bu yetmeyecektir, çünkü yapýlan iþin, 2886 nýn çýkýþýnda da öyleydi bozulmuþ olan pastanýn süs kremasýný deðiþtirmekten öteye gitmeyeceði zahabýný taþýmaktayýz. Ýnþaat iþleri ile ilgili her husus, inþaat mühendisleri olarak bizler için, birinci derecede ilgi alanýmýza giren ve eðer problemler varsa çözüm üretmemiz gereken husustur. Bu baðlamda, ÝHALE YASASI da, kendi mesleðimizle içiçe ve çoðumuzun çok sýklýkla uygulamasýna katýldýðýmýzý bir üst yapý kurumudur. Bu yasanýn deðiþtirilmesinin bahis konusu olduðu, ve yeni yasa hazýrlayýcýnýn çeþitli kurum ve kuruluþlardan, hazýrlanacak yeni metin hususunda görüþ ve öneri talep ettiði bu dönemde ÝMO olarak bizim de ön safta söz söylememiz ve görüþ bildirmemiz gerekmektedir. Bu bizim görevimizdir. Biz bu konuyu detaylýca irdelemeye çalýþacaðýz. Ama, peþinen söylemek gerekirse, hazýrlanan ve taslak metnini görmek ve incelemek imkanýna sahip olduðumuz yeni yasa, deðiþtirilen 2886 sayýlý yasaya birtakým yeni kavramlar getirmekle birlikte: a) Sistemi olduðu gibi deðiþtirmek (bu konu ile ilgili tüm kurum, kuruluþ ve mevzuat) ve yeni bir felsefeye oturtmak, b) Siyasi otoritelerin keyfi uygulamaya dair baskýlarýný bertaraf edebilecek güce sahip olabilmek bakýmlarýndan yeterli bulmuyoruz. Bunu irdeleyelim: ÝNÞAAT ÝÞLERÝNÝN ÞAHIS ÖÐELERÝ Temel iliþkiler açýsýndan bir inþaatýn yapýlabilmesi için dört insan / kiþi öðesi gerekmektedir: 1. Mal sahibi ; (Yapým kararýný veren; Ýstenen þeyin tarifini ortaya koyan; yapým için finansmaný saðlayan ve yapýyý kullanmak üzere teslim alan) 2. Yapýmcý ; (Sahip olduðu bilgi ve deneyimi kullanarak ve finansmaný doðru derlendirerek, mal, hizmet ve teknikleri saðlayýp yapýyý meydana getiren) 12
TMH 3. Mühendis; (Gerek projelendirme gerek yapým sýrasýnda teknik bilgi ve disiplinleri saðlayarak, yapýnýn fen ve sanat kurallarýna göre yapýlmasýný gözeten) 4. Kontrollük; (Hem teknik hem mali açýdan yapým faaliyetini denetleyen ve yapýnýn ekonomi, fen ve sanat kurallarýna göre yapýlmasýný saðlayan) Yukarýda sayýlan tüm insan-öðeler bir yapým sürecinde birbirleri ile çok girift iliþkiler içindedirler ve yalnýzca ikisi arasýndaki iliþki baðlarýndan birini düzeltmek, hiç bir anlamda sistemi düzeltmiþ olmak sonucunu doðurmaz. Þöyle ki, Malsahibi ile Yapýmcý arasýndaki bir baþlangýç iliþkisini düzenleyen ÝHALE YASASI, yasanýn içerdiði diðer kurum ve iliþkilerin düzeltilmemesi halinde, yani, kontrolluk sisteminin düzeltilmesi, Müteahhitlik faaliyetinin kurumlaþtýrýlmasý, müteahhitmühendis þantiye þefinin yetki iliþkilerinin prensibe baðlanmasý vb. önlemlerinin de beraberce ele alýnarak sistemin ýslah edilmemesi halinde, eski tabirle yine KADÜK kalacaktýr. Bilindiði üzere doðru (hem teknik açýdan hem ahlak açýsýndan) ihale yapýlmasýnýn dört asli amacý bulunmaktadýr: a) istenilen hizmetin gerçek deðerinde yapýlmasýnýn temini; b) Hizmetin olmasý gereken/arzu edilen kalitede yapýlmasýnýn temini; c) Hizmetin zamanýnda yapýlmasýnýn temini; d) Haksýz rekabete meydan verilmemesi ÝHALE YASASI, yapým iþlerinde yer alan dört insanöðenin iliþkilerine bir düzen ve disiplin getirirken, yukarýda sayýlan dört amacý da saðlamak durumundadýr. Görüleceði üzere, yalnýzca yasanýn lafzýnda ve getirdiði bazý kurallarda deðiþiklikle iþ bitmemekte, hatta baþlamamakta; öncelikle yasanýn iliþkilerini düzenlediði dört insan-öðrenin ýslahýný yapýlmasý gerekmektedir. Þimdi bu dört þahýs öðesini tek tek ele alarak bunlarda mevcut problemleri saptayalým ve bunlara çareler önerelim: MAL SAHÝBÝ Yurdumuzdaki yatýrýmcý, ister kamuya ister özel sektöre (veya kiþi) mensup olsun, bazý çok benzer (ortak) hatalý yaklaþýmlarý sergilemekte ve bunlar maalesef daha baþlangýçta iþin kaderini etkilemektedir. Bu yaklaþýmlarýn en önemlileri: - Ucuzluk en önemli kriterdir. En küçük rakamý teklif edene ben iþi veririm; sonra baþým aðrýmaz, (sorumsuzluk): - inþaat iþinden herkes anladýðý gibi ben de anlarým, dolayýsý ile planlamadan, bütçe ve proje hazýrlamaya kadar kendi ekiplerimle iþi kýsa yoldan hallederim, (bilgiçlik) - Ýþ ne zaman biterse bitsin ne kadar sürerse sürsün tahsisat ve bütçe sýnýrlarý içinde kalýndýðý sürece bir problem çýkmaz (ekonomik cehalet); - Kalite ve yüksek standart neyimize lazým babamýzda da bu imkanlar vardý? Bu fakir millet ancak bu kadar yaptýrabiliyor. (popülist pesimizm) Tabii, kamu kesimi yatýrýmcýsýn maruz kaldýðý siyasi baskýlar, tahsisat (para) azlýðý ve idare kýsýtlamalarýn getirdiði imgelem (muhayyile) noksanlýðý da ayrýca çok önemli üç faktör olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Gerçek olan bu handikaplarla MALSAHÝBÝ nin doðru bir hedefe yönlenmesi ve sonuca ulaþmasý çok zordur. Dolayýsý ile, KAMU SEKTÖRÜ yatýrýmcýsýnýn evvelemirde, kendisini hatalý ve ihtiyaç dýþý projelere soyunmaktan korumasý gerekmektedir. Bu da ancak Siyasi baskýlardan korunmakla mümkün olacaktýr. Böyle bir þeyin gerçekleþmesi, siyasi kadrolarýn da ýslahýný gerektireceðinden, hayli zor görünmektedir. Tabii Türkiye nin siyasi hayatýnda genel bir iyileþme saðlanýrsa, ki bu milletin son derecede yoðun bir arzusudur, hayli zor görünen böyle bir hedefe ulaþmak mümkün olabilir. Genel olarak böyle bir iyileþme gerçekleþmeden Türkiye nin ekonomik ve siyasi krizlerden arýnmasý zaten olasý deðildir. Genel perspektif içinde hakkýnda doðru karar verilmiþ ve planlamada yerini almýþ bir kamu yatýrýmý, gerçekleþmesinde en önemli handikabý da otomatikman aþmýþ olacaktýr; yani yeterli tahsisatý da saðlanmýþ bulunacaktýr. Tahsisatsýz iþ baþarýsýz olmaya mahkumdur. Dolayýsý ile kamu yatýrýmcýsýnýn, stratejik planlama içindeki fonksiyonu tamamlanmýþ ve iþ uygulamaya geçilmesi aþamasýnda gelmiþ bulunacaktýr. Ýþte bu aþamada önemli temel ve çok önemli yanlýþ, projelendirme, yapým ve denetim iþlerini yatýrýmcý Kurumun bizzat yüklenmesidir. Þimdiye kadar, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde teknik kadrolarýn oluþmamýþ olmasý ve var olanlarýn da zaten kamuda istihdam edilmekte olmasý dolayýsý ile zaruri bir uygulama olarak, on beþ yirmi yýl öncesine kadar hem eski alýþkanlýkla hem de serbest mühendislik ve müþavirlik firmalarýnýn bu ihtiyaca cevap veremeyecek kadar güçsüz olmalarý dolayýsý ile tercih edilen bir uygulama olarak, ancak son yirmi yýl içinde ise hem kamu sektöründe hem özel sektördeki ihtiyaçlara cevap verebilecek mühendislik-müþavirlik firmalarý oluþmuþ olmasýna raðmen gereksiz bir ýsrarla, kamu yatýrýmcý kurum ve kuruluþlarý kendi bünyeleri içinde çoðu zaman gereksiz yere istihdam ettikleri kabarýk kadrolar ile bu iþlevleri sürdürmeye çalýþmaktadýrlar. Bugün Türkiye de, uygulamaya yönelik projelendirme, yapým ve kontrollük hizmetlerinin tümüyle serbest mühendislik; müþavirlik ve denetim firmalarýna verilmesi artýk kaçýnýlmaz ve zaruri bir hal almýþtýr. Bunun çok önemli birkaç nedeni vardýr: - Kamu artýk yüksek vakýflý, bilgili ve uzmanlaþmýþ teknik kadrolarý istihdam edememektedir; bu kadrolar Serbest Mühendislik ve Müþavirlik (SMM) firmalarýnda veya Yapý Denetim Kuruluþlarýnda daha rahat yer bulmaktadýrlar. - SMM ler, ve YDK lar bürokratik protokol ve 13
sýnýrlamalara tabi olmadýklarýndan, daha özgün ve ufku geniþ tasarýmlara yönelebilme imkanýna sahiptirler; - Kadro esnekliðine sahip olan SMM ler ve YDK larda üretilen proje ve diðer hizmetler, KAMU da sabit ve deðiþmez kadrolar ile sürdürülen hizmete kýyasla çok daha ekonomiktir. - Özellikle inþaat mahallindeki etkili denetim, gerek bilimsel gerekse pratik açýdan, KAMU nun kendi bünyesinden tahsis ettiði çoðu zaman yetersiz kontrol elemanlarýnca yeterli düzeyde saðlanamamaktadýr. Bu konuda çok daha fazla organizasyon kabiliyetini haiz SMM ler ve YDK ise bu denetimi olmasý gereken düzeyde (doðruluk, kalite ve nefaset) saðlayabilme þansýna çok daha fazla sahiptirler. Bu konuda son söz olarak, kamu inþaat yatýrýmlarýnýn saðlýklý olarak sürdürülebilmesi için, kamu yatýrýmcýsýnýn projelendirme, yapým ve denetim iþlerini bizzat yürütmeye çalýþmak yerine, bunlarýn güvenilir mühendislik, müþavirlik ve denetim kuruluþlarýnca yürütülmesini saðlamaya yönlenmesi gerektiðini ve kamu nun inþaat faaliyetinin planlanmasý ve mali denetimi ile yetinmesinin en rasyonel sonucu saðlayacaðýný söylemekle yetinelim. YAPIMCI Halihazýr uygulamada YAPIMCI, müteahhit genel tanýmý içinde kuruluþ, iþleyiþ ve becerisi, zayýftan güçlüye, çok geniþ bir spektrumda yayýlan bir zümre olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Bugünkü uygulamada mahalli ticaret odasýna Müteahhit olarak kaydýný yaptýrýp belediyeye kayýtlý bir bürosu olan herkes (kiþi ve tüzel kiþiler) Müteahhittir. Bayýndýrlýk Bakanlýðýnca verilmiþ KARNE si olmasa bile, tüm özel sektör iþlerini ve belirli bir rakamýn altýnda deðeri olan KAMU iþlerini yapar. Bahis konusu, ister kamu, ister özel inþaat olsun, iþ verilmesinde yegane geçerli kriter ucuzluk olduðu için, teþkilatý en küçük olan, makine ekipmaný bulunmayan ve teknik bilgi, görgü ve ahlaký en düþük seviyede olan Müteahhit, küçük ve bazý orta çaplý iþleri kýrdýðý fiyatla götürmekte ve böyle bir haksýz rekabet ile diðer, bu imkanlarý sýrtýnda taþýmaya gayret gösteren ve genel giderleri þiþen, meslektaþlarýný ifna edebilmektedir. Daha büyük iþlerde ise, ihale kanunda ve ona ek olarak çýkarýlan Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý yönetmeliklerinde yer alan, Uygun Teklifin Tayininde Kullanýlacak Kriterler de baþlýca aranan yeterlilik unsurlarý: 1. Uygun sýnýf ve büyüklükte KARNE sahibi olmasý: 2. Benzer iþ bitirmiþ olmasý; 3. Yeterli organizasyona sahip olmasý 4. Yeterli makine-ekipmana sahip olmasý 5. Mali açýdan iþi yüklenebilecek güçte olmasýnýn tam bir hakkaniyetle tespit olunmasý gerekir iken, bu unsurlarýn var ve geçerli olup olmadýðý, bozukdüzen ihale uygulamalarý içinde, kaðýt üzerinde kontrol edilmekte ve çoðu zaman hatalý sonuçlarýn çýkmasýna neden olmaktadýr. Sýrasý ile bakacak olursak, Karne sahibi olmanýn veya sahip olunan karnenin deðerinin arttýrýlmasýnda en önemli faktörler, devlette görevli teknik eleman olmak, devlete (hangi kalitede olursa olsun, inþaat hangi iliþki içinde bitmiþ olursa olsun) inþaat yapmýþ olmak (devlete 250 m² lik köy okulu yapmýþ olmak, özel sektöre 40.000 m² ultra-modern bir fabrika yapmaktan daha geçerlidir), ve istenilen belgeleri bol imzalý-mühürlü olarak sunmaktýr (gerçeði yansýtmalarý þart deðil). Benzer iþ bitirmiþ olma kriteri için ise Müteahhitten son hakediþ sureti ya da iþ bitirme belgesi sureti istenmektedir. Halbuki bu bilgiler Müteahhit Deðerlendirme Raporu ile iþveren idareye veya benzer yatýrýmcý kamu kuruluþlarýna birinci elden (kontrollük tarafýndan) bildirilmiþ ve müteahhit siciline iþlenmiþ bulunmaktadýr. Bilgisayarlarýn her alanda etkili bir biçimde günlük hayata girmiþ olduklarý bir ortamda Ýdarelerin bilgi kontrolünde bu derecede çaresiz kalmalarý anlaþýlabilir gibi deðildir. Ýdarelerin birbirlerine bilgi aktarmada gösterdikleri direnç veya yetersizlik, ihaleye çýkan idareleri güvenilirliði çok þüpheli olan ve kontrolü kýsa zaman içinde mümkün olmayan bir takým belgeler ile karar verme zorunda býrakmaktadýr. Ayrýca idarelerin kendi kontrol elemanlarýnca verilen ve yapýlan hizmetin kalitesi, müteahhidin tutumu ve sorumluluk bilinci, ve önemli birçok deðerlendirme kriterini içermesi gereken müteahhit deðerlendirme raporlarýna itibar etmemeleri, bunun yerine, yapýlan hizmetin sadece parasal büyüklüðü ve yapým süresini bildiren bir takým belgelerin noter kopyalarýný kaale almalarý, bu iþin ne kadar hafife alýndýðýný göstermektedir. Yani, bir müteahhidin birtakým iþleri almýþ, yapmýþ (taþerona da yaptýrmýþ olabilir) ve bitirmiþ olmasý, bir takým belgelere dayanýlarak saptanmakta ve baþka hiçbir araþtýrmaya baþvurmadan bu belge üzerinde inceleme, yeterlik için yeterli sayýlmaktadýr. Ama, yapým sýrasýnda o müteahhidin muhatabý olan idarelere ne gibi problemler yarattýðý ve sancýlar verdiði ve yaptýðý iþlerin kalitesinin ne olduðu kimin umurunda... Sýradaki üçüncü ve dördüncü kriterin karþýlanmasýnýn beyan esaslý olduðunu ve yalan ve sahteciliðin çok yaygýn olduðu ülkemizde düzmece belgeler ve yalan taahhütlerle aþýlabildiðini ifade etmek hiç de abartýlý olmayacaktýr. Sýradaki son kriter, herhangi bir banka þubesi müdürü tanýþýklýðý ile rahatlýkla aþýlabilecek bir engeldir. Ciddi ve etkili bir inþaat denetimi yapýlmayan ülkemizde, teminat mektuplarýnýn paraya tahvili nadirattan karþýlaþýlan bir olasýlýk teþkil ettiði cihetle, bankalar meslekle uzak yakýn ilgisi olmayan kiþilere veya tüzel kiþilere de (kaðýt üzerinde saðlam bir teminat almak kaydý ile) teminat mektubu vermekte tereddüt etmemektedirler. Hele, þimdiye kadar fona devredilen bankalar ile kamu bankalarýnýn bu husustaki tutumlarý þayaný dikkattir. Yukarýdaki tartýþma aslýnda tek boyutlu bir tartýþmadýr ve tartýþmanýn asýl unsuru olan MÜTEAHHÝT in kalitesine dayanmaktadýr. Kamu kurum ve kuruluþu ne kadar 14
TMH aksarsa aksasýn, MÜTEAHHÝT bilgi, görgü, deneyim, ahlak ve yetenekleri ile geçerli bir kurum olma durumunda ise iþler iyi yürüyecek ve hizmet aksamayacaktýr. O takdirde, MÜTEAHHÝT liðin kurumsallaþtýrýlmasý ve bir disipline sokulmasý kaçýnýlmaz bir zaruret olarak karþýmýzda durmaktadýr. Ýster Anayasa mahkemesince iptal edilen 595 sayýlý KHK olsun isterse yeni gündeme gelen Ýhale Kanunu tadilatý olsun bu yasal düzenlemelerin iþletilebilme þansý, ancak MÜTEAHHÝT liðin bir disipline sokulmasý ve seviye kazandýrýlmasý ile var veya orantýlý olacaktýr. Bu da demektir ki, süratle ve acilen hem YASAL olarak hem PRATÝK te MÜTEAHHÝTLÝK mesleðine bir statü kazandýrýlmasý þart görünmektedir. Kanun mu çýkartýlacaktýr, meslek odasý mý kurulacaktýr, mevzuat mý zenginleþtirilecektir, behemehal yapýlmalý ve OTOKONTROL saðlanarak dürüst uygulamanýn önü açýlmalý ve bu alandaki haksýz rekabete son verilmelidir. Bu yapýlmadan ÝHALE KANUNUNDA deðiþiklik yapmak bozuk kumaþla elbise dikmeye benzeyecektir. MÜHENDÝS Þimdiye kadar ki bozuk düzen içinde, mühendis daima ezilen ve kullanýlan adam olmuþtur. Ýnþaat iþleri hayli bir zamandan beri (iþtah açýcý bir ekonomik pasta oluþturmaya baþlamasýndan beri) mühendissiz yürütülmeye, mühendisin görevleri ve dolayýsý ile yetkilileri de mühendis dýþý disiplinlerden gelenlere, ya da mühendis seviyesinde tahsili olmayan teknik elemanlara, yüklenmeye çalýþmýþtýr. Mühendisin iþsiz kalmasý pahasýna, kenara itilmesi ve toplum tarafýndan mühendis yerine baþka elemanlarýn ikame olunmasý, mühendisleri de sanki mühendis çokluðu varmýþ gibi endiþe ve telaþa düþürmüþ kendi aralarýnda haksýz rekabete sürüklemiþtir (imzacý mühendisler ve hiç bilmediði, uðramadýðý yüzlerce fenni mesuliyeti deruhte edenler gibi). Bugün dahi, inþaat iþlerini düzeltmek ve ýslah etmek için çýkarýlan mevzuat hükümleri yukarýdaki yaklaþýmla yozlaþtýrýlmakta ve güya mühendisi koruma kisvesi altýnda mühendis açýkça istismar edilmektedir. (iptal edilen 595 sayýlý KHK nin müteahhidin mühendis þantiye þefi çalýþtýrma mecburiyeti, Mühendisin beher inþaattan 250-300 milyon net ücret alabileceði en çok iki veya üç inþaatta þantiye þefliði üstlenmesi yerine, Müteahhidin lehine olarak beherinden 50 milyon net ücret alabileceði on, on beþ inþaat soyunmasý yolunu zorunlu kýlmaktadýr. Ýleri sürülen gerekçe de, tatbikatçý mühendisin hakkýný korumaktýr!... Halbuki, yüzlerce inþaatýn fenni mesuliyetini üstlenmek ile, on-on beþ inþaatýn ÞANTÝYE ÞEFLÝÐÝ ni üstlenmek ayný oyunun getirdiði çarpýk sonuçlar deðil midir?) Sonuç olarak denebilir ki, mühendislik tahsil ve bilgisinin gerekil ve uygun olduðu her pozisyonda behemehal mühendis çalýþtýrýlmalý kendisinden Mühendisçe uygulama istenmeli, ve buna mukabil mühendis yetkisi kendisine tanýnmalýdýr. Bunun için yeni mevzuat ve kurallara gerek yoktur, mevcut yasa ve yönetmeliklerin titizlikle uygulanmasý yeterlidir. KONTROLLÜK Ýhale uygulamalarýndaki çarpýklýðýn, birinci derecede amillerinden biri de kontrollük kurumunun doðru ve seviyeli iþlememesidir. Kalitenin mutlak olarak arandýðý, sözleþme þartlarýnýn titizlikle izlendiði, metraj ve ataþmanlarýn doðru ve dürüst olarak yapýldýðý, nefasetin ýsrarla istendiði, sapmalara, yozluklara ve hýrsýzlýða müsaade edilmediði iþler için, anormal tenzilatlar ile iþe teklif vermek mantýken mümkün deðildir. Caným ben devletime hibede bulunmak istiyorum, zararýna iþ yapacaðým... diyen üç kaðýtçý müteahhidin artýk kalmadýðý, ciddi kontrollük yürütülen bir iki uygulamadan sonra hemen görülecektir. Geçmiþte ve halihazýrda, yedi sekiz mühendisin müteahhitlik kadrosunda sürekli olarak yer aldýðý büyüklükteki bazý iþler, kamunun çaresizliði içinde, ayda bir kere inþaata uðrayan bir mühendis ve þantiyede sürekli görevli bir inþaat teknikeri tarafýndan denetlenmiþtir veya denetlenmektedir. Yazýnýn baþ kýsmýnda ifade ettiðimiz gibi kamu veya özel sektör, inþaatlarý mal sahibi kim olursa olsun, behemehal serbest ve seviyeli denetim kuruluþlarý tarafýndan denetlenmeli ve bu denetim gerçek anlamda üst düzey bir kalite anlayýþýný sergilemelidir. Kalite ve nefasetin objektif ve bilimsel olarak arandýðý bir inþaatta suiistimal olmasý mümkün deðildir, olmayacaktýr da. *** Üç teklif alýrým, en ucuz teklif verene veririm arkadaþ! veya Gazeteye ilan veririm, kapalý zarfla verilen teklifleri toplarým, komisyon huzurunda açarým, diðer tüm formalite evraký da tamamsa en ucuz teklif verene iþi veririm. Ben memur adamým, yarým müfettiþe hesap veremeyeceðim iþi yapmam. Yarýn teknik, hak, hukuk unutulur evrak üzerinden inceleme yapýlýr, evrak düzgünse ve en ucuz teklife iþ verilmiþse ben parçayý kurtarýrým Yýllardýr ihale konularýna yukarýdaki anlayýþ hakim oldu. Evrak tamamsa, en ucuz fiyat tesbit edilmiþse konu bitmiþtir sayýldý ve dosyasý kapandý. Ama, iþ bitti, bitmedi; iyi oldu, olmadý; beklenilen bütçeyle tamamlandý, tamamlanmadý; bu ihale komisyonunu hiç ilgilendirmedi. Böyle anlayýþ ve yaklaþýmdan dolayý binalar göçtü, uçaklar düþtü, yollar kaydý, hatta daha basitinden, binanýn cephesinden sac levha koptu kaldýrýmda yürüyen insanlarý biçti... Tüm bu iþler, muhtemelen formalitelere tam bir biçimde uygun evrak ve kuyudat ile gerçekleþtirilen ihalelerde, EN UCUZ teklif verene ihale edilmiþ iþlerdi. Peki aksayan ne idi?... Ýhale Kanunu mu? Yoksa Ýhale Kanununu hazýrlarken dayanýlan mantýk mý? Yoksa ihale mevzuatýnýn arkasýnda yatan felsefenin, þekilciliði ön plana çýkaracak biçimde yanlýþ yorumlanmasý mý? Yazýmýzýn baþýnda da söylediðimiz gibi tüm bu mevzuatýn amacý, KAMU nun (veya onun adýna hareket edenlerin) veya MAL SAHÝBÝNÝN bazý mal hizmetleri, kalite, tarif ve standartlarýna uygun nitelikte, öngörülen vakit dilimi içinde hizmete girecek þekilde, ve o iþ (mal veya hizmet) için en uygun fiyatla satýn almasýdýr. 15
Buradaki en önemli kriter mal veya hizmet in NÝTELÝÐÝ dir. Aslýnda kontrolü ve denetlenmesi (hele inþaat iþlerinde) en zor olaný da budur. Ýyi bir denetim, iþin büyüklüðüne baðlý olarak, bir kiþi veya kocaman bir teknik teþkilat olarak nitelikli (bilgili, deneyimli, ahlaklý ve dengeli) insan gücünün istihdamýný gerektirir. Bu bizatihi pahalý bir iþlemdir. UCUZCULUÐU hedefleyerek yola çýkanlar için, iyi kontrolluða yapýlacak harcama, iyi kontrolluðun kendi maliyeti üzerine çekeceði iþi kötü ve ucuza yaptýrmama maliyeti ile beraber dayanýlmaz bir pahalýlýk oluþturacak (!) ve müfettiþe hesap verilmesini fevkalade zorlattýracaktýr!... Ýkinci önemli kriter zaman dýr. Her yatýrým belirli bir hizmet veya faydayý saðlamak üzere yapýlýr. Zamanýn ekonomik deðeri, her toplumun ileriliði ve geriliði ile doðru orantýlýdýr. Ayrýca, zamanýn ekonomik deðeri o toplumun ileri veya geri oluþu ile de sebep-sonuç iliþkisi içindedir. Zamanýnda gelmeyen para para olmadýðý gibi, zamanýnda tecelli etmeyen adalet, adalet deðildir, zamanýnda görülmeyen hizmet te hizmet deðildir. Ýþte o zaman bunlarýn (efficient) yararlý ve verimli bir biçimde saðlanabilmesi için meydana getirilmesi gereken altyapý (bina, yol, elektronik donaným, v.s.) ne kadar çabuk oluþturulabilirse, amaca o kadar çabuk ulaþýlmýþ olur. Ýnþaat iþlerinde, alaydan yetiþmiþ bir inþaatçýnýn hasýr þapkasýný giyip tahta iskemleyi inþaatýn karþýsýna atýp iki usta (her iþ elinden gelen), üç amele ile, tüm inþaatý klasik-konvansiyonel yöntemlerle üç senede ve kaðýt üzerinde ucuza bitirmesi, ekonomik bir ucuzluk deðil bilakis malsahibi/kamu için EKONOMÝK ZARAR dýr. Rakamsal ucuzluða gelince, bu da, enflasyonist ortamda ve yýl aþýrýya uzanan süreli iþlerde, mukayesesi dahi doðru dürüst kabil olmayan bir paradoks oluþturur. Varsayalým ki enflasyon yýllýk %75 tir, (a) yýlýnýn baþýnda bir iþi ihale ediyorsunuz, (x) firmasý iþi 11 ayda sabit götürü bedele 100 milyar TL na yapacaðýný söylüyor; (y) firmasý ise iþi kamunun ilan ettiði birim fiyat listelerini kullanarak yapýlan keþfe (80 Milyar TL) %20 tenzilatla ve yýl içi fiyat farklarý ve yýl sonu eskalasyona tabi olarak 18 ayda bitirebileceðini söylüyor. Ýþi ikinci firmaya verdiðimiz takdirde: Ýþin yapým (sözleþme) bedeli : 64.000.000.000.-TL (a) yýlý ve (b) yýlý (b) yýl için fiyat farklarý : 22.000.000.000.-TL yýl için fiyat farklarý Eskalasyon F.F. : 30.000.000.000.-TL Toplam : 116.000.000.000.-TL olacaktýr. Þimdi, hangisi daha mantýklýdýr? Ýhaleyi 11 ayda 100 Milyar TL na bitirebilecek þekilde mi yoksa, 18 ayda 116 milyar TL na bitirebilecek þekilde mi ihale etmek daha doðrudur? Bu kararý verecek kiþi veya grubun konuyu çok iyi biliyor olmasý gerekir. Biz yine de þu hususlarý belirterek görüþlerimize nokta koyalým. Yeni ihale yasasý, a. Ödeneði olmayan, b. Tatbikat Projeleri olmayan, c. Keþfi yapýlmamýþ d. Arsasý veya inþaat yeri tam saptanmamýþ, yatýrým projelerinin ihaleye çýkarýlmamasýný öngörmektedir. Bunlarýn hepsi doðru ve olmazsa olmaz ön þartlardýr. Ancak, yeni yasa taslaðýnda hem bu ön þartlara istisnalar getirerek hadiseyi gevþeten ve sulandýran, ancakla baþlayan, hükümler bulunmakta hem de böyle bir yasanýn umulan faydayý getirmesi için gerekli olan yan yapýlarýn oluþturulmasý için yaptýrýmlar getirmemektedir. Yasa nasýl olursa olsun o yasadan istenen faydanýn saðlanabilmesi için behemehal daha önce deðindiðimiz dört insansal öðenin, o seviyeye çekilmesi/yükseltilmesi gerekmektedir. Yani, Malsahibi, Yapýmcý, Mühendis ve Kontrolluk bu yasanýn gerektirdiði düzeye çekilemezse, ki bu meslek içi eðitim, teþkilatlanma, yasal altyapý ilave ve tadilleri (mevzuat tahkimatý) demektir. Yasayý nasýl tadil ederseniz edin sonuç almak çok zor olacaktýr. Varsayalým ki, bir projeyi fikren geliþtirdiniz ve yatýrýma yöneleceksiniz. Paranýzý ayýrdýnýz, yer seçimini doðru ve ekonomik/sosyal gereksinimleri gözönüne alarak yaptýnýz, ehil meslek adamlarýna mükemmel bir proje hazýrlattýnýz, doðru bir metraj ve keþif çalýþmasý yaptýnýz, iþin gerçek keþif bedelini (gizli) bir kasaya kapattýnýz, kontrolluk olarak çok iyi bir mühendislikmüþavirlik firmasý tayin ettiniz, doðru kriterlere göre sýnýflandýrýlmýþ ve örgütlenmiþ (yasal kuruluþ) yapýmcýlara uygun hazýrlýk zamaný tanýyarak ihaleye davet ettiniz, yeterlik irdelemesini zaten doðru beyana mecbur olan böyle bir örgütün üyeleri üzerinde yürüttünüz ve sonuç olarak verilen teklifleri sizin kasanýzda kilitli GERÇEK KEÞÝF BEDELÝNE alttan yaklaþarak en yakýn teklifi verene iþi verdiniz. Bu ideal bir seçim deðil midir? Kamunun ve ihale merciinin uzun vadeli çýkarlarý en uygun biçimde böyle korunmuyor mu? O takdirde yukarýdaki varsayýmý gerçek kýlacak önlemleri, ki bunlarýn arasýnda Ýhale Yasasýnýn çaðdaþlaþtýrýlmasý da var, hemen ve süratle alma mecburiyetimiz vardýr. Halihazýr ihale yasasý tadilatýnda genel prensipleri yumuþatan ve sulandýran istisnalara yer verilmemesi doðru olacaktýr. Ýhale iþlerinde evvelemirde siyasi ve populist baskýlarýn bertaraf edilmesi elzemdir. Zaten inþaat yatýrýmlarýnýn durduðu bir ortamda böyle bir sýklýðýn iþ hacmini daraltacaðý kanaatini, bu satýrlarýn yazarý taþýmamaktadýr. Ancak, kumaþýn kötü olduðu durumda terzinin nasýl yapabileceði bir þey kalmýyorsa, müteahhitin/yapýmcýnýn bir disipline alýnmadýðý (tescili, klafisikasyonu, mertebesi bir örgüte baðlanmadýðý) durumlarda da ihale kanunu-tadilatý istenen faydayý saðlamayacak bir metin olarak kitaplýk rafýnda tozlanmaya mahkum olacaktýr. Ýnþaat iþlerinin en önemli kiþisi ÝNÞAAT MÜHENDÝSÝ nin düzeyinin yükseltilmesi için ise, ÝMO, kendine düþen sorumluluðun bilinci içinde, gereken meslek içi eðitim çalýþmalarýna ciddi olarak eðilmiþtir ve bu konudaki çalýþmalarýna devam etmektedir. 16