A. ENFLASYON VE İŞSİZLİK A.1. Enflasyon ve Tanımı: Fiyalar genel düzeyindeki sürekli arışlardır. Temel olarak oraya çıkış nedenleri üçe ayrılır: Birincisi, Maliye Enflasyonu üreim girdilerinin fiyaları yükselir ve fiyaların yükselmesi ile oraya çıkar. İkincisi, Talep Enflasyonu oplam alebin oplam arzı aşması durumunda oraya çıkar. Üçüncüsü, Fiya Enflasyonu, bazı firmaların ekel gücünden faydalanarak fiyalarını yüksek belirlemesi ile oraya çıkmakadır. Monearislere göre amamen parasal bir olgudur, Yeni Keynesyenlere göre oplam arz ve alebin dengelenmesi sürecinde oraya çıkan ikisadi bir olgudur. A.1.1. Enflasyonun Maliyeleri A.1.1.1. Beklenen Enflasyonun Maliyeleri a- Enflasyon, parlameno onayından geçmemiş bir vergidir. b- Elde para umanın maliyeini azalmak için paralar bankalarda uulur, bu da insanların daha sık bankalara gimesini gerekirir (ayakkabı eskime maliyeleri), c- Enflasyonun ekilerinden kurulmak için insanlar kaynaklarını gayri menkul yaırımlara yönlendirir. Ekonomideki kaynak ahsisi bozulur, d- Firmalar, sürekli fiyalarını değişirmek zorunda kalırlar (Menü Maliyeleri). Özellikle kamu kuruluşlarının fiya ayarlaması zaman almakadır ve bu durumda fiya ayarlamalarındaki gecikmeler, kaynakların ekin dağılımını ekiler. e- Nominal geliri aran bireyler, daha yüksek vergi dilimlerine girer. Tanzi Oliviera Ekisi: Verginin doğması ile ahsil edilmesi arasında geçen zaman arıkça, vergisini daha geç ödeyen bireylerin reel vergi yükleri azalmış olur. Gelir ve kurumlar vergisi, gelir elde edildiken yaklaşık bir yıl sonra ödenir. Oysa vergilerini kaynaka kesilme usulü ile ödeyen ücreliler hemen ödemekedirler. Gelir dağılımının bu şekilde bozulmasına Tanzi Oliviera Ekisi adı verilmekedir. A.1.1.2. Beklenmeyen Enflasyonun Maliyeleri a- Alacaklılardan borçlulara bir serve ransferidir. Örneğin ev kredilerinde uzun vadeli kredilerde görülür. Fisher Denkliği i = r + π e şeklinde ifade edilir. Enflasyon yükseldikçe, nominal faizler aynıyken, ödenen reel faiz düşecekir. b- Devlein borçlarının reel değeri azalır, c- Ücrelilerden firma sahiplerine doğru bir kaynak akarımıdır. A.2. Sagflasyon Bir ekonomide hem işsizliğin hem de enflasyonun bir arada görülmesidir. Ekonomide negaif bir arz şoku yaşanır (perol fiyaları yükseldi). Kısa dönem arz azalır. İşsizlik arar, am esnek piyasalar olduğu varsayımı alında çalışanlar, ücrelerinin düşmesine razı olurlar ve ekonomi dengeye gelir. Ancak sendikalar, işçi hakları gibi bazı kavramların gelişmesi ile çalışanlar, ücrelerinin düşmesine razı gelmeyecekler ve fiya arışları sonucu reel ücrelerinin azalması kadar nominal ücrelerinin de armasını iseyeceklerdir. Bu da firmalar için maliyelerin daha da arması anlamına gelecek ve isihdamı azalacaklardır. Sonuç olarak, uzun dönemde, aynı ekonomide hem işsizlik hem de enflasyon oluşacakır. A.3. Hiperenflasyon: Samuelson a göre aylık % 200 ü geçen fiya arışları, Cagan a göre aylık % 50 yi geçen fiya arışları, hiperenflasyondur. 1
A.3.1. Hiperenflasyonun Nedenleri: (a) Fiya para siseminin geçerli olması, (b) Devlein sürekli büçe açığı vermesi ve bu açıkları para basarak finanse emesidir. Büçe açıklarının nedenleri ise (b) 1 Savaşlar ve ihilaller, (b) 2 Zayıf ve ecrübesiz hükümelerin oplumsal dengeleri sağlayamaması, (b) 3- Dış Şoklar, A.3.2. Hiperenflasyonun Durdurulması: (a) Sıkı para ve maliye poliikaları uygulanması ve oplumsal muabaka önemlidir, (b) Döviz kurunun isikrarlı hale geirilmesi, (c) Kamu harcamalarının kısılması, kamu mallarının fiyalarının gerçek değerlerine çekilmesi, vergilerin arırılması (d) Yerli paranın isikrar kazanması, paradan sıfır aılması, (e) Yurdışından döviz bulunması ve borçların öelenmesi, (f) Gelirler poliikası uygulanması (Ücre ve fiya konrolleri). A.4. İşsizlik A.4.1. Açık ve Gizli İşsizlik: Açık İşsizlik: bir kişinin para kazanmak ve geçimini emin emek üzere her hangi bir işinin olmamasıdır. Gizli İşsizlik ise, bir kişinin açık şekilde işsiz görülmemesine rağmen gerçeke üreime kakısı olmamasını ifade eder. Şaye bir işyerinde bir kısım işçiler işen çekildiği halde üreim azalmıyorsa, gizli işsizlik var demekir. A.4.2. İradi Gayri İradi İşsizlik: İradi İşsizlik: bir işçinin marjinal ürününe eşi olan ücrei reddemesidir. Gayri İdari İşsizlik: Piyasa ücre düzeyinden çalışmaya razı olan insanların iş bulamamasını ifade eder. Sebebi nominal reel rijiliklerdir. μ + z A.4.3. Doğal İşsizlik Oranı: U n = Ekonomide reel ücreler ve fiyalar genel seviyesi α üzerinde değişim yönünde baskı yaramayan işsizlik oranıdır. NAIRU da denilmekedir. Mark up ve kurumsal yapı güçlendikçe, doğal işsizlik seviyesi armakadır. Ücrelerin işsizliğe duyarlı olması (ne ücre olursa olsun hemen iş bulayım) yani alfanın büyümesi de doğal oranı azalacakır. A.5. Phillips Eğrisi: İngiliz ikisaçı W. Phillips, 1861 1913 yılları için İngilere özelinde bir araşırma yapmış ve nominal ücrelerle işsizlik oranı arasında ers yönlü bir ilişki olduğunu oraya koymuşur. Bu ilişkinin 1913 1957 yılları arasında da isikrarlı bir şekilde devam eiğini görmüşür. g W = α ( u u Ücrelerdeki arış, cari isihdam arıp doğal seviyeyi geçerse (sıfır eksenini) ücre arış oranı düşmeye başlayacakır. Alfa, ücrelerin işsizliğe duyarlılığını gösermekedir. Daha sonra Lipsey, işgücü alep fazlası ile işsizlik oranı arasında ers yönlü bir ilişki kurmuşur. İşgücü alep fazlası büyüdükçe ücrelerin oransal arışı da armakadır. Yani işgücü alebi arıkça işsizlik de azalacakır. Daha sonra Samuelson ve Solow, orak çalışmalarında ücreler yerine enflasyonu koyarak analizlerini gerçekleşirmişlerdir. Bunun yanında Samuelson ve Solow a göre, Phillips eğrisine * ) 2
bakılarak poliika önermeleri daha sağlıklı biçimde yapılabilir. Şaye ekonomide enflasyon düşürülmek iseniyorsa, bunun ne kadar işsizlik maliyei yükleyeceği görülecekir. π = λ(y * Y ) Çıkı, doğal çıkıyı geçiğinde, enflasyon oranı lamda (λ) oranda armakadır. + Enflasyon (π) 0 İşsizlik (U) PC Şekil 1: Phillips Eğrisi A.6. Fisher Ekisi (Eşiliği) i r + π e Fisher e göre, ekonomideki para arzı arışı kısa dönemde likidie ekisi ile faiz oranlarını düşürür. Düşen faiz oranları, yaırım harcamalarını ve oplam alebi arırır ancak ekonomi am isihdamda olduğuna göre gelir ekisi ile nominal faiz oranları yükselmeye başlar. Yani para arzındaki arış oranı kadar ekonomide enflasyon olur ve enflasyon oranı arışı amamen nominal faiz oranlarına yansır. Şaye enflasyon oranı ve faiz oranları yüksekse (%15-20 den fazlaysa) şu formül kullanılır: (1+i) = (1+r) (1+π e ) Büyüme İşsizlik İlişkisi: Büyüme oranı, poansiyel çıkının büyüme rendini aşığında işsizlik oranı azalmakadır. Bu sav Okun Yasası olarak bilinmekedir. Bir ekonomide büyüme 2,25 puanın üzerine çıkarsa işsizlik, bu orandan sonraki her 1 puanlık büyüme için 0,5 puan azalacakır. Δ U = - 0,5 (Y Y p ) = - 0,5 (Y 2,25) B. MONETARİST (PARASALCI) İKTİSAT B.1. Adapif (Uyarlanıcı) Bekleniler Teorisi (P. Cagan) P e = P e -1 + α (P -1 P e -1) + P e -2 + α (1-α) (P -2 P e -2) +. İnsanların bir enflasyon beklenileri var. Bu bekleniler geçmişeki değerlere bakarak oluşur. Ancak daima insanlar yakın geçmişe daha fazla ağırlık verirler. Bekleniler yavaş uyarlanır. Burada alfa geçmiş haalardan alınan dersi ifade emekedir ve düzelme kasayısıdır. Bir diğer önemli noka, burada beklenilerde sisemaik haa söz konusudur. B.2. Beklenilerle Deseklenmiş Phillips Eğrisi: Friedman a göre A nokası ekonominin am isihdam durumundaki doğal işsizlik oranıdır ve fiyalar üzerinde bir baskı söz konusu değildir. Ekonomi am isihdamda olduğuna göre para arzındaki arış sadece fiyalar genel seviyesini arıracakır. Dikka edilirse Keynes e para arzı arışı önce ahvil piyasalarını sonra faiz oranlarını oradan da reel ekonomiyi ekiliyordu. Friedman ise doğrudan bir ilişki kurmakadır. Burada işverenler ile işçiler arasında bir eksik bilgi modeli kurulmakadır. Fiyalar genel seviyesi armışır ve işverenler bu değişimi çabuk fark ederler. Zira izledikleri mal demei daha sınırlıdır. Ancak çalışanların fiyalar genel seviyesindeki değişimi hemen fark emeleri güçür çünkü 3
çok çeşili mal ükemekedirler. Çalışanlar nominal ücrelerinde % 5 arış iserken fiyalar genel W seviyesinin % 10 gerçekleşmesi ile işverenlerin reel maliyeleri azalacakır ( ). P Doğal İşsizlik Oranı π π 1 B C %2,5 A PC 1 PC 2 U Şekil 2: Beklenilerle Deseklenmiş Phillips Eğrisi İş gücünün parasal yanılgı içerisinde olması (İşçi Yanılma Modeli) ile kısa dönemli arz eğrisi poziif eğimli olmakadır. Bu durumda firmalar daha fazla işçi isihdam edecekler ve işsizlik azalacakır. Ancak belirli bir süre sonra çalışanların yanıldıklarını fark emeleri ile fiyalar genel seviyesindeki arış kadar ücre arışı isemeleri ile firmaların maliyeleri yükselecek ve Phillips Eğrisi ekrar am isihdam düzeyine dönecekir. Dikka edilirse para arzındaki arış, sadece fiyalar genel seviyesinde bir arışa neden olmuşur. Kısa dönemde para arzındaki arış, para aldanması-yanılgısından dolayı işsizliği azalmışır. Ancak zamanla çalışanların bunu fark emeleri ile ekrar doğal işsizlik oranına geri dönülmüşür. Şaye verimlilik arışı yaşanırsa reel ücreler aracakır. Diğer bir deyişle, kısa dönemde Phillips Eğrisi negaif eğimliyken, uzun dönemde dikey bir şekil almakadır. ( π π 1) = λ( Y Y*) βz veya π = λ( Y Y*) + αeπ βz C. YENİ KLASİK EKOL (RASYONEL BEKLENTİLER OKULU) C.1. Rasyonel Bekleniler Hipoezi J. Muh un gelişirdiği bir hipoezdir. İkisadi ajanlar bilgiyi en iyi şekilde ve inandıkları şekilde kullanırlar. Örneğin ajanlar enflasyonun parasal bir olgu olduğuna inanıyorsa, para arzına ilişkin mevcu üm bilgiyi değerlendirir. Rasyonel bekleniler alında rasyonel ajanın enflasyon beklenisi şöyledir, e P = E( P : Ω 1) P : Gerçekleşen enflasyon oranı, E bekleni operaörü abi, E ( P Ω 1) mevcu 1 döneminden devralınan üm bilgi alında P gerçekleşen enflasyon seviyesine ilişkin beklenidir. Ajanlar haa yapabilir, çünkü mevcu bilgi eksikir. İkisadi ajanlar zaman içinde sisemaik haa yapmazlar. Haalarından ders çıkarırlar. e P = P + ε Burada rassal haa eriminin oralaması sıfır ve geçmiş dönemlerle ilişkisi de yokur. Temel eleşirisi, bilgiyi maliyesiz ve ekonomik akörlerin hepsinin doğru ve uarlı ekonomik modeller kurabilmesini kabul emesidir. 4
C.2. Dinamik Zaman Tuarsızlığı Yeni Klasik Ekonomislere göre; hükümelerin uyguladıkları iradi para poliikaları, bir ekonomide enflasyon eğilimine sebep olmakadır. Dolayısıyla para poliikası yapıcısı olan merkez bankaları belirli bir kurala (Friedman Kuralı) bağlanmalıdır. Sıkı bir kurala bağlı para poliikası sonucunda merkez bankalarının sürpriz enflasyon yapma iseği durdurulacak ve zaman uarsızlığı problemi de böylece çözülmüş olacakır. Zaman Tuarsızlığı; daha önce açıklanan (-1 zamanda) para poliikası hedeflerine parasal oorienin zamanında ulaşamamasını ya da bilinçli olarak bu hedeflerden sapmasını ifade emekedir. Bu uarsızlığı engellemek için Friedman, sabi kurallı para poliikası önermişir. Friedman ın önerdiği para arzının sabi bir oranda arırılması kuralı; akif para poliikasının makro ekonomik değişkenleri uzun dönemde olumsuz ekilediği varsayımı üzerine bina edilmişir. Aynı şekilde Barro-Gordon modelinde de veri ekonomik yapı içerisinde bir sabi arış kuralı, ekonomideki zaman uarsızlığı ve enflasyon eğilimi problemlerini çözecekir. Para poliikası için yapılan bu önerilerin, iradi poliikalardan emelde iki farkı vardır. Birincisi Friedman a göre; para poliikası yapıcısının bir kurala bağlı hareke ememesi onu daha fazla akif davranmaya eşvik edecek, bu durumda ekonomide isikrarsızlık meydana gelecekir. İkincisi; Barro-Gordon a göre, iradi poliikalar enflasyon eğilimini arırmakadır ancak arışma, isikrar sağlayıcı kurallardan sapma poliikalarının da bir geirisi olabileceği nokasındadır. Şaye Friedman ın söyledikleri doğru kabul edilirse para poliikası oluşurulmasının emeline (dinamik) zaman uarsızlığı yerleşirilmekedir. Faka Barro ve Gordon un iddia eiği gibi kurala uyma ile kuraldan sapmanın cazibesi arasında bir değiş-okuş varsa kurala bağlı bir para poliikası çok ercih edilemeyebilecekir. Merkez bankalarının zaman uarsızlığını çözmelerinin bir yönemi de Saygınlık İibar Kredibilie dir. Yeerli bir zaman aralığında (ve yeerli düşük bir faiz oranında) para poliikası yapıcısı, düşük enflasyon oranını hedefleyerek opimal bir şekilde saygınlığını gelişirebilir. Barro ya göre yukarıdaki iki ayrıma göre, merkez bankasının iki ayrı şekilde davranabileceği varsayılabilir: ilk olarak merkez bankası düşük enflasyon için önceden açıklanan bir kurala bağlı hareke edebilir. İkinci olarak merkez bankası kurala bağımlı değildir ve sürpriz bir enflasyondan elde edilecek kazançlar ile enflasyonun maliyeleri arasındaki değiş-okuşa göre iradi davranışlar göserebilir. Hanehalkı ve firmalar; doğrudan merkez bankasının ne yapacağını bilmeseler bile (rasyonel bekleniler hipoezi ile) piyasadaki verilerden harekele çeşili makro ekonomik büyüklükleri ahmin edebilmekedirler. Buna bağlı olarak merkez bankasının sürpriz enflasyon poliikası ile uzun dönemde ekonomideki diğer akörleri yanılması söz konusu olamayacakır. Ancak Barro merkez bankasının herhangi bir kuralı sadakale uygulaması halinde ekonomideki akörlerin güvenini kazanacağını ve merkez bankasının hedeflerine ve açıklamalarına iibar edilmeye başlanacağını vurgulamışır. Böylece merkez bankası; saygınlığını arırmak için daha önceden açıklamadığı poliika davranışlarına girmeyecek, diğer bir deyişle zaman uarsızlığına yönelmeyecekir. Yeni Klasik Ekonomislerin emel önerileri, merkez bankasının siyasal iradeden bağımsız ancak diğer arafan yasal düzenlemeler ile bağımlı kılınmasıdır. 5
Açıklamaya inanıldı: Çalışanlar ve işverenler düşük ücre arışı konusunda anlaşılar Merkez Bankası para arzı arış oranını azalacağını açıkladı Emek Piyasası alernaifleri Açıklamaya inanılmadı: Çalışanlar ve işverenler ücreleri yüksek belirlediler. Düşük Arış Yanılma Yüksek Arış Oranı Merkez Bankası alernaifleri SONUÇLAR Düşük Arış Yüksek Arış Oranı 1-Düşük enflasyon oranda 1-Yüksek enflasyon orandan daha düşük 1-Düşük enflasyon orandan yüksek 1-Yüksek enflasyon oranda Özelersek, yeni klasik analize göre, i. para arzında beklenen bir arış reel çıkı ve isihdamda bir eki yapmaz, ii. yalnız beklenmeyen para sürprizi reel değişkenleri kısa dönemde ekiler. (uzun dönemde para yine yansızdır. C.3. Dezenflasyonun (Enflasyonu Düşürmenin) Maliyei Sacrifice Raio (Fedakârlık Oranı): ani enflasyon poliikaları sonucunda milli gelirde meydana gelen azalmanın enflasyondaki azalmaya oranıdır. Phillips Eğrisi ile ifade edilecek olursa, enflasyonu düşürmenin işsizlike meydana geirdiği arışın oranıdır. Yeni Klasik Ekole göre, şaye ekonomideki karar birimleri rasyonelse ve merkez bankasının poliikaları kredibil ise, enflasyon işsizlik arasındaki Trade off kopar ve enflasyon, işsizliğe neden olmadan düşürülür. Bunun için Yeni Klasikler, Cold Turkey (Şok Poliika) önerisi gelişirmişlerdir. Yani enflasyonda % 10 düşüş açıklaması, şaye güvenilir ise, büün akörler beklenilerini bu orana göre ayarlarlar. Monearislere göre Phillips Eğrisi kısa dönemde negaif eğimli, ancak uzun dönemde dikey eksene paraleldir. Ancak Yeni Klasiklere göre, kısa ve uzun dönemde Phillips Eğrisi daima dikey eksene paraleldir. 6