191 ÖRGÜTLERDE TEKNOLOJĠ YÖNETĠMĠNĠN KURUMSAL ETKĠNLĠĞĠ SAĞLAMADAKĠ ROLÜ VE TEKNOLOJĠ KABUL MODELĠ THE ROLE OF TECHNOLOGY MANAGEMENT IN ESTABLISHING INSTUTIONAL EFFICIENCY AND THE TECHNOLOGY ACCEPTANCE MODEL IN ORGANIZATIONS Yrd. Doç. Dr. Zekai ÖZTÜRK, Gazi Üniversitesi, Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi, ĠĢletme Eğitimi Bölümü, zozturk@gazi.edu.tr Öğr. Gör. Öznur ġaklak, Ahi Evran Üniversitesi, Kaman MYO, Ġktisadi ve Ġdari Programlar, osaklak@gmail.com, osaklak@ahievran.edu.tr Öğr. Gör. Özge YILMAZER, Ahi Evran Üniversitesi, Kaman MYO, Ġktisadi ve Ġdari Programlar, oyilmazer@ahievran.edu.tr Özet Teknoloji günümüzde baģ döndürücü bir hızla değiģmektedir. Bu değiģimle birlikte artan rekabet koģulları ve örgütlerin daha kaliteli üretim yapma ihtiyaçları, örgütler için teknolojik geliģmelere ayak uydurma gerekliliğini olmazsa olmaz hale getirmiģtir. Örgütlerin varlıklarını devam ettirebilmeleri büyük oranda yeni teknolojileri kabul edip, bu teknolojilere adaptasyon süreçlerini baģarıyla gerçekleģtirmelerine yani teknoloji yönetimindeki etkinliklerine bağlıdır. Bu geliģmelerle birlikte teknoloji yönetimi de yönetim biliminin geliģen bir dalı haline gelmiģtir. Bu çalıģmada örgütlerde teknolojinin önemi ve teknoloji yönetimi ile kurumsal etkinlik arasındaki iliģki, ileri teknoloji ve/veya ileri teknolojiye sahip ürünlerin benimsenmesi literatüründe, kullanıcıların ileri teknolojiyi benimseme davranıģı açıklanmakta kullanılan Teknoloji Kabul Modeli de (TKM), açıklanmak suretiyle ortaya konulacaktır. Anahtar Kelimeler: Teknoloji Yönetimi, Kurumsal Etkinlik, Teknoloji Kabul Modeli (TKM) Abstract Today, the technology advances incredibly. The increasing competition and need to manufacture products of good quality with this technology made it a must for the organizations to keep up with the technologic advancements. The continuity of the existence of the organizations is mostly related to their adopting new technologies and successfully completing the adaptation period, in other words, their efficiency in technology management. With these developments, technology management became a developing branch of the administrative sciences. In this study, the importance of technology in organizations and the connection between the technology management and institutional efficiency, the Technology Acceptance Model (TAM) relied on explaining the behaviors of customers in adopting advanced technologies, referred in the literature of adopting new technologies and/or products with new technologies will be explained and presented. Key Words: Technology Management, Institutional Efficiency, Technology Acceptance Model (TAM).
192 1. TENOLOJĠ KAVRAMI VE ÖRGÜTLERDE TEKNOLOJĠ Teknoloji kelimesi sanat anlamına gelen Yunanca techne kelimesinin, bilim anlamına gelen logia kelimesi ile birleģtirilmesinden meydana gelmiģtir (Cardullo, 1996: 3). GeniĢ anlamda teknoloji tanımlaması ise, mal ve hizmetlerin üretimi, geliģtirilmesi ve kullanımında doğrudan doğruya uygulanabilecek bilimsel ve deneysel bilgiyi kapsamı olarak tanımlanmaktadır (Vayvay ve Yakut, 2001: 137-142) Teknoloji tanımlamaları incelendiğinde, teknoloji kavramının üç önemli boyutunun olduğu görülmektedir. Bunlar bilgi, bilginin uygulanmasını sağlayan araçlar ve bu kullanım sonucunda kazanılan deneyimlerdir (GümüĢoğlu ve Doğan, 1994: 60). BaĢlangıçtaki bilgi, sürecin baģlamasına yardımcı olurken, araçlar bu bilginin verimli bir Ģekilde kullanılmasını sağlamaktadır. Deneyimler ise sürecin tekrar baģlaması durumunda bilgi ve araçların daha verimli nasıl kullanılabileceği ile ilgili bilgilerdir. Teknoloji dünyadaki hızlı değiģimin en temel etkenidir. Örgütler yapılarına göre çeģitli teknolojiler kullanmakta ve buna paralel teknolojik yenilik üretebildikleri oranda lider duruma geçebilmektedir. Bilginin çığ gibi büyüdüğü bilgi çağı sürecinde teknolojik yenilik üretim hızı artmıģtır. Teknolojik yenilik örgütlere, üretim, pazarlama, yönetim gibi alanlarda yoğun olarak kullanılmaya baģlayan yenilikçi teknolojiler, iģletmelere üstün ürün kalitesi, müģteri memnuniyeti ve beğenileri doğrultusunda ürün çeģitliliği gibi yararlar sağlamaktadır (Barutçugil, 1981:5-7). 2. KURUMSAL ETKĠNLĠK VE TEKNOLOJĠ YÖNETĠMĠNĠN KURUMSAL ETKĠNLĠKTEKĠ ROLÜ Dünyada yaģanan küresel değiģimler örgütleri daha etkin olmaya itmektedir. Kurumlar hizmetleri sunarken daha hızlı, daha kaliteli ve en az maliyetli yolları bulmaya çalıģmaktadır. Kurumların hizmet ettikleri kitlelere en iyi hizmeti sunabilmelerinin önündeki en büyük engellerin baģına kurumların yanlıģ örgütlenme biçimleri gelmektedir. Bu biçimlerin yeniden düzenlenmesi kurumsal etkinliğin baģarısıyla doğrudan iliģkilidir. 2.1. Etkinlik Kavramı Etkinlik kavramının genellikle örgütlerin performanslarının ölçülmesinde kullanılan örneğin; verimlilik, karlılık, kalite vb. gibi kriterlerle aynı anlamda kullanıldığı görülmektedir. Etkinlik kelimesi performans kelimesi ile tam olarak aynı anlamda olmamalarına rağmen, aynı anlamda kullanılmaktadır (Yıldırım, 2000: 59). Etkinlik kavramının ile ilgili tanımlara bakıldığında, mevcut imkanların en iyi kullanımı, mevcut bir imkanın en yararlı Ģekilde kullanılması Ģeklinde tanımlara rastlanmaktadır. Etkinlik genelde zaman kaliteli yönetimle de eģ anlamlı olarak kullanılmaktadır. Etkinlik, mevcut imkanların en iyi kullanımı ile ilgili olduğu halde; optimalite, belli tercihlere ulaģma sorunu ili ilgilenmektedir. Bireyin veya toplumun amaçlarını dikkate almaksızın herhangi bir soruna etkin bir çözüm bulunabilirse de, optimal bir çözüm için mutlaka bireyin ve toplumun amaçlarını dikkate almak gerekir ( SavaĢ, 2000: 30). 2.2. Kurumsal Etkinlik Kurumsal etkinlik; örgütlerin amaçlarına ulaģmasında kullandığı kaynaklarını ve mevcut güçlerini değerlendirmesi, dıģ çevre ile olan iliģkilerini dikkate alması ve kurumsal yapılarını bu yönde düzenlemesidir. Uygulama sonuçlarının belirlenmesinde her birimin ya da departmanın sonuçlara ya da amaçlara katkısı incelenmektedir.
193 Kurumsal etkinlik, örgüt amaçlarının olası en az maliyetle, en yüksek derecede gerçekleģtirmeyi ifade etmektedir. Kurumsal etkinliğin sağlanmasında çalıģanın davranıģsal etkinliği önemlidir. Örgüt tasarımlarının, kurumsal değiģim ve organizasyon geliģtirme programlarının temel amacı kurumsal etkinliği sağlamaktır. Yönetim bilimciler, kurumsal etkinlik kavramının tanımlanmasının güç olduğunu ifade etseler de, birçok araģtırmacı kurumsal etkinlik kavramının, tanımlayabileceğini ve çok geniģ bir perspektifte örgüt amaçlarını bütünsel biçimde yansıttığını söylemektedir (Campbell ve Associates, 1988: 262). 2.3. Örgüt Kavramı ve Örgütsel Etkinlik Örgüt; iģletme iģlerini ve çalıģmalarını düzenleyen birlik gösteren ve yüksek kurullardan oluģan sistem yada ortak amaçları gerçekleģtirmek için iģlerin yapısına ve dağıtımına iliģkin süreçtir (Aldemir, 1985: 201). Günümüz toplumları bilgi toplumu ve aynı zamanda bir örgütler toplumu haline gelmiģtir. Ġster iģ dünyasında, ister dıģında olsun, bir örgütün amaç ve iģlevi, uzmanlaģmıģ bilgileri ortak bir amaç halinde bütünleģtirmektir. Örgütün fonksiyonu, bilgiyi çalıģmaya, aletlere, ürünlere, süreçlere, iģin tasarımına uygulamaktır. Örgütsel etkinliğin tanımı, örgütsel amaçlara ulaģma, onları elde etme derecesi olarak yapılmaktadır. Yani, örgüt önceden saptadığı amaçlara ne denli ulaģabiliyorsa, o kadar etkindir sonucuna varılabilir(aldemir, 1985: 201). Ġlk örgüt kuramları, etkinliği belirlemeye yetecek ölçütler olarak;"kârın en yüksek seviyeye çıkartılması","yüksek verimlilik" "olarak ifade etmiģlerdir (Schein, 1978: 145). Örgütlerde kurumsal etkinliğin ölçülmesi zor bir süreçtir. Örgütün belirli sınırlarda çizilmiģ ve somut bir amacı varsa etkinliğin ölçülmesi daha basit bir hal alır (Etzioni, 1969: 10). Kurumsal etkinlikle ile ilgili bir dizi ölçüt ele alınmaktadır. Etkinlik düzeyinin belirlenmesinde, aģağıda belirtilen ölçütlerden çoğunluğunun olup olmadığına dikkat edilmelidir. Kalite Doyum Verimlilik Karlılık, DıĢsal çevreden yararlanma düzeyi Ġstikrar Büyüme Genel etkinlik Hazırlıklı olma Motivasyon Kurumsal amaçların içselleģtirilmesi ÇalıĢma kalitesi Esneklik Organizasyon içi iklim Adaptasyon
194 2.4. Kurumsal Yönetimde Bilgi ve Teknoloji Yönetimi Tüm örgüt üyelerine, hizmet kalitesi ve kurumsal etkinliğin sağlanmasında bir takım sorumluluklar düģmektedir. Etkin olmayanın ayakta kalamadığı bilgi çağında, ifade edilen etkinlik ölçütlerine uyum sağlamanın yöntemi, bilgi çağının gereği olan bilgi ve teknolojiye sahip örgütler oluģturmaktır. Bu nedenle, bilgi ve teknoloji yönetiminin etkin yönetiminin, rekabet ortamında kurumların rekabetçi üstünlüklerinin sağlanması kapsamında ele alınan kurumsal etkinlik ve hizmet kalitesi amaçlarının gerçekleģtirilmesinde merkezi rol oynadığı bir gerçektir. Bilgi teknolojileri yardımıyla örgütlerde yenilikçi kurumsal hedeflere ulaģma sorunları, çoğu zaman uygulamaya iliģkin bir sorun olarak değerlendirilir (Myers, 1994: 55). Bilgi teknolojilerinin katkı sağladığı kurumsal amaçlardan; kurumsallaģmanın sağlanması, iģ akıģının hızlandırılması, kurum içi ve kurum dıģı kesintisiz iletiģiminin tesis edilmesi, ürün ve hizmetlerin geliģtirilmesi, müģteriler ve satıcılarla iliģkilerin geliģtirilmesi gibi kavramlar sıralanabilir. Hizmet kalitesi ve bilgi-teknoloji yönetimi; Kaliteli hizmet, bilgiye nitelikli eriģimle sağlanabilir. KüreselleĢen rekabet koģullarını algılayan örgütler, çalıģma yaģamı kalitesi ile hizmet kalitesi arasındaki önemli ayrımı yapabilmektedirler. Ayrıca, bilgi çağına uyum gösteren örgütler müģteri tatminini sağlamanın en temel aracının hizmet kalitesi olduğunu bilirler. Etkin karar verme ve yüksek kaliteli müģteri hizmetleri sunma doğrultusunda, örgütün gereksinim duyduğu bilgi tabanı koordineli bir biçimde sağlanamadığı yada kullanılamadığı zaman sunulan hizmet, maliyeti ve zaman kullanımı önem kazanmaktadır. Bu sebeple örgütler bilgi teknolojilerinden, müģteri isteklerini esnek ve uygun bir biçimde karģılamada da büyük ölçüde faydalanmalıdırlar (Booth ve Philip, 1998: 37). Kurumsal etkinlik ve bilgi-teknoloji yönetimi; Kurumsal etkinlik, örgüt faaliyetlerinin amaçlarına ulaģma derecesini olarak, bilgi teknolojileri kavramı ise, kurumsal sorunları çözmeye yönelik, donanım, yazılım, iletiģim ağlarının kurulmasını ve iģletilmesini sağlayacak insan kaynakları ve üretilen bilgileri iģe dönüģtüren kullanıcıların oluģturduğu sistem biçimi olarak bilinmektedir. Bilgi teknolojileri kullanımı ile kurumsal etkinliğin artması ve kurumsal etkinliği yüksek daha nitelikli bilgi teknolojileri tasarımı, uygulaması ve iģletimini elveriģli durumuna getirmektedir. Bilgi teknolojileri örgütlerde değer zincirini dönüģtürerek, kurumsal etkinliği ve rekabetçi niteliğine katkı sağlamaktadır (Porter ve Millar, 1985: 28). Bilgi teknolojileri, maliyetlerdeki azalıģ, verimlilik artıģı olarak örgütlerde etkinliğin artıģına fayda sağlar. Bilgi teknolojileri bu faydayı verileri kaynağında toplama, aracıları dıģarıda tutma, iģlevlerin yürütülmesinde düzenlik sağlama, fırsatlardan tam olarak yararlanma yollarıyla sağlanmaktadır. Örgütlerin ana fonksiyonları arasında olan, girdi temini, üretim, çıktı yönetimi, pazarlama yönetimi, satıģ yönetimi, hizmet yönetimi, sahip oldukları destek hizmetleri arasında örgütlenme, insan kaynaklarının yönetimi, üretim teknolojisi ve satın alma yer almaktadır. Bilgi teknolojileri; örgütlerde maliyetleri düģürmek ve mevcut ürün ve hizmet hattına yenilerini katmak suretiyle yeni fırsatlar sağlamaktadır. Toplam kalite yönetimi uygulamaları, hizmet kalitesinin dıģında sistem kalitesi, insan kaynakları kalitesi ve kurumsal kaliteyi de amaçladığı için kurumsal etkinlik düzeyini olumlu biçimde etkilemektedir. Kurumsal etkinlik düzeyinin öğrenilmesi, geçmiģten öğrenme yaklaģımıyla yanlıģ uygulamaların belirlenmesi ve etkinlik düzeyini geliģtirmeye yönelik araģtırmaların yapılması, öğrenen örgüt felsefesinin ana amaçları arasında yer alır.
195 3. TEKONOLOJĠ KABUL MODELĠ Günümüzde, üreticiler ve tüketiciler ileri teknolojilerle hayatın her alanında karģı karģılaģmaktadır. Bunun sebebi, teknolojinin, bilimin bir uygulaması ve her türlü mal ile hizmetin içerisinde yer almasıdır. Günümüzde sık kullanılan ileri teknoloji (high technology) kavramı ise, programlanabilir entegre kullanılması (Szajna, 1996: 90) olarak ifade edilmektedir. Ġleri teknoloji kavramı ile birlikte, bilimsel ve teknik bilgiye dayalı ileri teknolojili mallar üretme yoluyla elde edilen kârlar sayesinde sanayi, bilimsel ve teknik bilgiyi yönlendirebilecek bir hal almıģtır. Teknolojinin geliģiminde bilimsel bilgi kullanılmakta ve geliģen teknoloji yeni buluģlara katkıda bulunmaktadır. Tüm bu geliģmeler, bir yandan yeni pazarların geliģmesini sağlarken, diğer taraftan sözü geçen yeni pazarlarda, üreticilerin ve tüketicilerin bilgi teknolojilerini ve/veya ileri teknolojileri benimseme sorunlarıyla karģılaģılmaktadır. Bu nedenle, kullanıcıların ileri teknolojiyi benimsemeleri konusuna açıklık getiren çalıģmalar yapılmaktadır. Kullanıcıların teknoloji karģısındaki davranıģlarını açıklamaya yönelik çalıģmalara (Rogers, 1976; Davis, 1989; Davis ve diğerleri, 1989) yer verildiği literatür taramaları sonucu söylenebilir. Bu modeller, Rogers ın 1960 yılında geliģtirdiği Yeniliğin Yayılması Teorisi (Moore ve Benbasat, 1991) ile ilk olarak geliģmeye baģlamıģtır. Bunun arkasından 1975 yılında Ajzen ve Fishbein (1975) tarafından ortaya konulan Nedensel Hareket Teorisi (TRA) gelmiģtir. (Davis ve diğerleri, 1989). Daha sonra, Teknoloji Kabul Modeli (TAM; Davis ve diğerleri, 1989) ortaya konmuģ ve 1991 yılında PlanlanmıĢ DavranıĢ Teorisi (TPB; Ajzen 1991) ile Teknoloji Kabul Modeli geniģletilmeye baģlanmıģtır. Bahsettiğimiz bu modeller belli açılarda birbirleriyle farklılık gösterirken, bir taraftan da temelde kullanıcıların teknoloji konusundaki inanç ve algılarının, kullanım davranıģları üzerine etkilerini incelemeye yönelik olarak ortak bir paydada birleģmektedirler. Kullanıcıların teknolojik bir ürünü benimsemesini açıklayan teoriler ve modeller içerisinde, Teknoloji Kabul Modeli, bireylerin bilgi teknolojilerini benimsemelerini etkili biçimde açıklayan ve bu yönde davranıģları öngören model olarak karģımıza çıkmaktadır (Lee ve diğerleri, 2003). Modele göre, bireylerin bilgi sistemlerini benimsemeleri, algılanan fayda (AF) ve algılanan kullanım kolaylığı (AKK) olmak üzere iki temel değiģken ile ifade edilmektedir (Davis ve diğerleri, 1989). Bu iki değiģken (ġekil:1) de görülmektedir.
196 ġekil 1: TKM, AF, AKK Kaynak: Lee, Y., Kozar, K. A., ve Larsen, K. R. T. (2003). The technology acceptance model: Past, present and future. Commun. Assoc. Inf. Syst., 12, 752-780. 3.1. Algılanan Fayda (AF) Ve Algılanan Kullanım Kolaylığı (AKK) Algılanan fayda (AF), kullanıcının bilgi teknolojilerini kullanarak iģ performansını artırma derecesine olan inancıdır. Algılanan kullanım kolaylığı (AKK) ise, kullanıcının bilgi teknolojilerini kullanırken daha az zorlanacağına olan inancı olarak ifade edilmektedir (Davis, 1989). AF ve AKK kavramlarının temelleri, bilgisayar destekli bilgi sistemlerinin kullanımına iliģkin çalıģmalara dayandırılmaktadır (Robey, 1979; Schewe, 1976). Bilgi sistemleri üzerine yapılan bu çalıģmalarda yer alan araģtırma sonuçları, kullanıcıların bilgi sistemlerine ve bilgisayarlara karģı oluģan tutumlarının, davranıģları üzerine önemli etkileri olduğunu ortaya çıkarmıģtır. Buna ek olarak, kullanıcı algılarının da, davranıģların üzerine etkileri saptanmıģtır (Robey, 1979). Schewe'ye (1976) göre, bilgi sistemlerine yönelik kullanıcı algılarının, sistemi kullanması üzerine doğrudan etkisi vardır. Teknoloji Kabul Modelinin, algının, davranıģ üzerindeki etkilerini vurgulayan bu çalıģmalar yardımıyla, algılanan fayda ve algılanan kullanım kolaylığının, tüketicinin teknolojik ürünleri tercih etmesi üzerine etkilerinin olabileceği ortaya çıkarılmıģtır. 3.2. Teknoloji Kabul Modeli, Tarihsel GeliĢimi Teknoloji Kabul Modelini içeren çalıģmaları giriģ, doğrulama (geçerlilik), geniģleme ve detaylandırma dönemi olmak üzere dört döneme ayırarak açıklamak mümkündür.
197 ġekil 2: TKM nin GeliĢimi Kaynak: Lee, Y., Kozar, K. A., ve Larsen, K. R. T. (2003). The technology acceptance model: Past, present and future. Commun. Assoc. Inf. Syst., 12, 752-780. GiriĢ dönemi; Davis ve diğerlerinin (1989) ilk olarak modeli ortaya çıkarmıģlardır. Nedensel Hareket Teorisi (TRA), Teknoloji Kabul Modelinin temelini oluģturmaktadır. Nedensel Hareket Teorisine göre (TRA), davranıģsal eğilimleri, tutumlar ve kiģisel normlar oluģturmaktadır. DavranıĢsal eğilimler de gerçek davranıģı etkilemektedir. Teknoloji Kabulü Modelinde, bu teorinin tutum ve davranıģ iliģkisi kullanılmıģtır. Ancak tutumların iki inançtan (algılanan fayda ve algılanan kullanım kolaylığı) etkilendiği ortaya konulmuģtur. TKM de, algılanan fayda ve algılanan kullanım kolaylığı kullanıcıların ileri teknolojiye sahip bir mal veya hizmeti kullanmaları yönündeki tutumlarını etkilemektedir. Kullanıcının bu tutumları, davranıģsal eğilimlerini ve eğilimleri de gerçek davranıģa dönüģmektedir (Davis ve diğerleri, 1989). Bu model ġekil:3 de görülmektedir. ġekil 3: Teknoloji Kabul Modeli Kaynak: Davis, F. D., Bagozzi, R. P. ve Warshaw P. R. (1989). User Acceptance of Computer Technology: A Comparison of Two Theoretical Models. Management Science, 35(8), 982-1003. Teknoloji Kabul Modeli kapsamında modelde kullanıcıların teknolojiyi benimsemelerini inceleyebilmek, teknolojik bir mal veya sistemi, kullanması veya satın alması doğrultusundaki davranıģsal eğilimlerini belirlemek amacıyla bir ölçek geliģtirilmiģtir(davis, 1989). Teknoloji Kabul
198 Modeli doğrultusunda oluģturulan bu ölçeğin amacı, literatürde yer alan karmaģık teknolojilerde, yeniliğin yayılması modelinin eksik kaldığını tespit etmiģlerdir ve geçerliliği konusunda eksikleri olan ölçekler yerine, geçerliliği olan bir ölçek oluģturmaktır. Ölçek oluģturulurken, kullanıcıların kabulü için temel olan iki kavramın tanımlarından yola çıkılmıģtır. Bu tanımlar doğrultusunda ve literatürde yer alan çalıģmalar ıģığında ölçeğin soruları belirlenmiģ ve ön test uygulanmıģtır. Teknoloji Kabul Modelinin, teknolojik ürün kullanımını baģarılı bir Ģekilde açıkladığı düģünülmüģ ve bu nedenle günümüze kadar yüzlerce çalıģmada bu modele yer verilmiģtir. GiriĢ dönemi içerisinde modelin ilk oluģturulmasının incelenmesinin yanı sıra diğer modellerle de karģılaģtırmaları yapılmıģtır. Yine bu dönemde eğitim, internet üzerinden alıģveriģ, sağlık v.b. alanlarda modelle ilgili çalıģmalar yapılmıģtır. Doğrulama dönemi; Teknoloji Kabul Modelinin güvenilirlik ve geçerlilik analizleri bu dönemde yapılmıģtır. Analizle sonucunda, algılanan fayda ve algılanan kullanım kolaylığı ölçeklerinin geçerli ve güvenilir olduğunu saptanmıģtır. Szajna (1996) ya göre, Teknoloji Kabul Modeli, bilgi sistemlerinin benimsenmesini açıklayabilen değerli bir modeldir. GeniĢleme dönemi; Doğrulama döneminde modelin geçerli ve güvenilir olduğu görülmüģtür. GeniĢleme döneminde modelin yapısını çeģitlendirmek amacıyla, farklı değiģkenler modele eklenmiģtir. Teknoloji Kabul Modeline, zamanla bir takım öncül değiģkenler (algılanan fayda ya da algılanan kullanım kolaylığını etkileyen) eklenmiģ ve bu değiģkenlerin algılanan fayda ve algılanan kullanım kolaylığı üzerine etkileri incelenmiģtir. GeniĢleme döneminde modele eklenen bu değiģkenleri sıralayacak olursak; davranıģsal eğilim, davranıģ, örgütsel destek, sisteme yönelik eğitim, tamamlayıcı malın ulaģılabilirliği, bilginin sistem ile ilgili olması, kredibilite, öz yeterlilik, algılanan finansal maliyet, kültür, deneyim, eğitim düzeyi, cinsiyet, kullanıcı sayısı, sosyo- ekonomik çevre, değer, duygusal yapı, algılanan haz, kaygı, sonuçların kanıtlanabilirliği, eğlence, subjektif normlardır.. Lee ve diğerleri (2009) yaptıkları çalıģmada, Teknoloji Kabul Modeli kullanarak, kullanıcıların yaģam tarzının teknolojik ürün satın alma davranıģı üzerine etkilerini incelemiģlerdir. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre, modayı takip eden kullanıcıların teknolojik ürünü benimseme oranı, diğerlerine göre daha yüksektir. Bunun yanı sıra, boģ zamanını değerlendirmeyi seven kullanıcı da, teknolojik ürünleri diğerlerine göre daha fazla benimsemektedir. Elliot ve Fu (2008), AraĢtırmalar göre, algılanan kullanım kolaylığı ve algılanan fayda, kullanıcıların teknolojik ürünü tercih etmelerindeki tutum ve eğilimlerini etkilemektedir. Bir diğer çalıģmada Teknoloji Kabul Modeline, teknolojik bir ürünün tamamlayıcı malının ulaģılabilirliliği eklenmiģtir. ÇalıĢmada yazarlar, bu değiģkenin teknolojik ürün satın alma eğilimi ve algılanan kullanım kolaylığı üzerine olumlu etkilerinin olduğunu tespit etmiģlerdir. Detaylandırma dönemi; Detaylandırma döneminde, modelin farklı tipleri oluģturulmuģ ve modele eleģtiriler getirilmiģtir. Bu dönemde model, Teknoloji Kabul Modeli 2 (TAM2) adını almıģtır. Venkatesh ve Davis, 2000 TAM 2 modelinde, algılanan faydayı etkileyen temel değiģkenlere odaklanılmıģtı. Bu değiģkenler, subjektif normlar, imaj, çıktı kalitesi, sonuçların kanıtlanabilirliliği ve algılanan kullanım kolaylığıdır. TKM geliģtirmeye devam eden çalıģmada algılanan faydayı etkileyen değiģkenler ile birlikte, algılanan kullanım kolaylığını da etkileyen bir takım değiģkenlerle ilgili açıklamalarda bulunulmuģtur. Bu değiģkenler modele eklenerek TAM 3 oluģturulmuģtur. TAM3, bir kullanıcının bilgi teknolojilerini benimsemesi ve kullanmasında etkili olabilecek değiģkenleri ortaya koyan, bir modeldir. TAM 3 modeli, kiģinin karar verme sürecini, dayandırma ve düzeltme adı verilen iki kavrama dayandırmak ve algılanan kullanım kolaylığını etkileyen değiģkenler üzerinde yoğunlaģmaktadır. (Venkatesh, 2000). Kullanıcılar tercih edecekleri ürün ya da sisteme iliģkin bilgi edinemediği durumlarda, kendisine bir takım dayanak noktaları belirlemekte ve bu dayanak noktalarına göre ürün ya da sistem hakkında değerlendirmelerde bulunmaktadır. Ancak, kiģi daha sonra edindiği deneyimlerle birlikte kafasında oluģan bu değerlendirmeleri, edindiği yeni bilgiler sayesinde netleģtirir (Venkatesh, 2000).
SONUÇ VE ÖNERĠLER 199 Günümüzde artan bilgi üretimi teknolojik geliģimi sağlamasının yanında insan, örgüt ve toplumlar arası iliģkileri daha karmaģık bir hale getirmiģtir. Diğer taraftan kiģilerin, örgütlerin yaģamlarında önemli değiģimlere sebep olan teknolojik geliģmeler, sadece fiziki yönünü oluģturan makine teçhizat değil, örgüt ve yönetim tarzlarını da içine alan bir bilgi yönüne de sahiptir. Örgütler, teknolojik geliģmelerin hızla devam ettiği ve rekabetin küreselleģerek günden güne arttığı bir ortamda varlıklarını sürdürmek ve büyümek zorundadırlar. Bunun yanında, örgütler dıģarıdan gelebilecek tehditlerden kaçınmanın yanında, fırsatları da değerlendirebilmelidir. Örgütler gerek üretim teknolojisi yönünde, gerekse yönetim teknolojisi yönünde alacağı isabetli kararlarla ve yeni teknolojileri sayesinde rekabet üstünlüğü kazanır ve faaliyetlerini sürdürebilirler. Aynı zamanda teknolojik geliģmelere önderlik eden iģletmelerin, genelde rekabet Ģansları da yüksek olmaktadır. Örgüt yöneticilerinin en önemli görevleri arasında örgüt faaliyetlerinin devamlılığının sağlanması ve büyümesi için gerekli olan stratejik kararları alınması gelmektedir. Özellikle teknolojik kararların alınması önemli bir süreç olup, Teknoloji Yönetimi kavramını gündeme getirmektedir. Rekabet Ģartları teknolojinin stratejik olarak yönetilmesini olmazsa olmaz hale getirmektedir. Teknoloji yönetiminin örgütlerde etkinliği için; teknoloji yönetimi uygulamaları ile sağlanan kurumsal geliģme sürecinin süreklilik kazanmasında yöneticiler önderlik etmeli, kurumsal sorunların saptanması sürecinde çalıģanlardan sağlanan bilgiler dikkate alınmalı, teknoloji yönetiminin öngördüğü değiģimlere karģı oluģması muhtemel direnmeler planlanmalı ve giderilmelidir. Bu sürecin düzgün iģleyebilmesi, yani örgüt içerisinde yeni teknolojilerin benimsenmesi ve kullanılmasının kolay sağlanabilmesi için kullanıcıların teknolojik bir ürünü benimsemesini açıklayan teori ve modeller içerisinde güvenilirliği defalarca test edilmiģ ve bir çok araģtırmaya da referans olmuģ Teknoloji Kabul Modelinden (TKM), ve modelin iki temel değiģkeni olan Algılanan Fayda (AF) ve Algılanan Kullanım Kolaylığından örgütlerde yeni teknolojilerin benimsenmesi sürecinde faydalanabilineceği yukarıda yapılan açıklamalar sonucunda görülmektedir. Örgüt tarafından kolayca benimsenen teknolojilerde kurumsal etkinliğin sağlanmasına büyük katkıda bulunacaktır.
200 KAYNAKÇA ALDEMĠR, M. C., (1985): Örgütler ve Yönetimi, Makro bir YaklaĢım, Ġzmir, 11-12, 201-202. BARUTÇUGĠL, Ġ.S., (1981): Teknolojik Yenilik ve AraĢtırma GeliĢtirme Yönetimi, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa. BOOTH, M. E. And PHILIP, G., (1998): Technology, Competencies and Competitiveness: The Case for Reconfigurable and Flexible Strategies, Journal of Business Research, 41:37. CAMPBELL, J. P., CAMPBELL, R. J. And ASSOCĠATES., (1988): Productivity in Organizations: New Perspectives from Industrial and Organizational Psychology, Jossey & Bass Inc. CA, 262-264. CARDULLO, M. W., (1996): Introduction of Managig Technology, Jonh Wiley & Sons Inc., New York, 1-170, 170-179. DAVIS, F. D., BAGOZZI, R. P. ve WARSHAW P. R., (1989): User Acceptance of Computer Technology: A Comparison of Two Theoretical Models, Management Science, 35(8), 982-1003. ELLIOTT, M. T. ve FU, F. Q., (2008): Consumer Acceptance of Technology Products: The Impact of Tactical Selling Approaches, Marketing Management Journal, 18(2), 47-64. ETZIONI A., (1969): Modern Örgütler, ODTÜ Yayınları, Ankara, 10. GÜMÜġOĞLU, ġ., ve DOĞAN, Ü.,(1994): Teknoloji ve Verimlilik Kültürü Ġle Yükseköğretim Kurumları Arasındaki ĠliĢkiler, 9 Eylül Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Ġzmir, 9(2):51-70. LEE, Y., KOZAR, K. A., ve LARSEN, K. R. T., (2003): The technology acceptance model: Past, present and future, Commun. Assoc. Inf. Syst., 12, 752-780. MYERS, M., (1994): Dialectical Hermeneutics, Information Systems Journal, 5:51-60. PORTER, M. E., And MILLAR V. E., (1985): How Information Gives You Competitive Advantage, Harvard Business Review, 28. ROBEY, D., (1979): User attitudes and management information system use, Management Journal, 22(3), 527 538. Academy of SAVAġ, F. V., (2000): Piyasa Ekonomisi ve Devlet, Liberte Yayınları, Ankara, 30. SCHEIN, E. H., (1978): Örgüt Psikolojisi, TOSUN M., Türkiye ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara 173:145. SCHEWE, C.D., (1976): The management ınformation system user: an exploratory behavioral analysis, Academy of Management Journal, 19(4), 577 590. SZAJNA, B., (1996): Empirical evaluation of the revised technology acceptance model, Management Science, 42(1), 85 93. VAYVAY, Ö. ve YAKUT, L., (2001): Teknoloji Yönetimi ve EĢ zamanlı Ürün GeliĢtirme, II. Ulusal Üretim AraĢtırmaları Sempozyumu 8-9 Kasım 2001, Bildiriler, Ġstanbul, 137-142. VENKATESH, V. ve DAVIS, F. D., (2000): A Theoretical Extension of the Technology Acceptance Model: Four Longitudinal Field Studies Management Science 46(2), 186 204.
201 YILDIRIM, Ġ.,(2000): Bürokratik Ġsraf ve Nedenleri Kavramsal Bir YaklaĢım, Türk Ġdare Dergisi, Ankara, 427: 59.