HARİTA BİLGİSİ Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuş bakışı görünümüyle bir ölçek dahilinde küçültülerek düzleme aktarılmasıdır. Bir çizimin harita olabilmesi için ÖLÇEK + KUŞ BAKIŞI + DÜZLEME AKTARIM özelliklerinin tümüne sahip olması gerekir. Ölçek yoksa o çizim kabataslak küçültülmüş demektir ve kroki olur. Kuş bakışı özelliği yoksa yandan görünüm çizilmiştir ve profil olur. Düzlem üzerine değil de küre maketin üzerine aktarılmışsa küre olur. PROJEKSİYON SİSTEMİ Dünya nın şekli yuvarlak olduğundan düzleme aktarılırken şekil ve uzaklıklarda bozulmalar meydana gelir. Bu bozulmaları tamamen ortadan kaldırmak imkânsızdır. Fakat projeksiyon sistemi sayesinde en aza indirmek mümkündür. Konik Projeksiyon Silindirik Projeksiyon Şekiller bozulurken alanlar korunur. Orta enlemlerin çiziminde idealdir. Açıyı ve yönü koruyamaz. Ekvator dan kutuplara doğru gidildikçe bozulmalar artar. Açıyı ve yönü korur. Alanı koruyamaz. En doğru Ekvator u gösterir. - 6 -
Düzlem Projeksiyon Bu projeksiyon daha çok küçük alanların gösteriminde kullanılır. Kürede düzlemin değdiği yer en doğru gösterilir. Kutup ve çevresini çizerken veya İstanbul haritası için bu projeksiyon tercih edilir. ÖLÇEK Ölçeğin paydası ile ölçek arasında ters orantı vardır. Payda büyüdükçe ölçek küçülür. Payda küçüldükçe ölçek büyür. 1/1 > 1/10 > 1/100 > 1/1000 Büyük Ölçekle Küçük Ölçeğin Karşılaştırılması Büyük Ölçek Küçük Ölçek Ölçek paydası 1/20.000 1/400.000 Ayrıntıyı gösterme gücü Fazla Az Gösterilen alan Az Fazla Harita boyutu Fazla Az Haritadaki uzunluk Fazla Az Haritadaki alan Fazla Az Bozulma oranı Az Fazla Yukarıdaki 7 özellik ölçek değiştiğinde değişiklik gösterir. Ancak gerçek özellikler (gerçek alan, gerçek uzunluk, coğrafi koordinat, yükselti gibi) değişmez. - 7 -
PLAN Plan 1/1 ile 1/20.000 ölçek değerine sahiptir. En ayrıntılı, en büyük ölçekli harita plandır. Ayrıntıyı haritanın ölçeği belirler. Aynı büyüklükteki bir sayfaya Asya, Türkiye ve İstanbul haritaları çizilse en ayrıntılısı İstanbul haritası olur. Çünkü en az küçültülen İstanbul dur. Asya nın ayrıntısı az olur. Çünkü çok fazla küçültülmüştür. ÖRNEK: X haritasında 16 cm 2 yer tutan Van Gölü, Y haritasında 4 cm 2 yer tutuyorsa X daha büyük ölçekli ve daha ayrıntılı bir haritadır. X te daha az küçültülmüş olan Van Gölü daha doğru ve daha ayrıntılı görünür. A haritasında İstanbul-Ankara arası 10 cm, B haritasında 5 cm ölçülüyorsa A nın ayrıntısı ve ölçeği daha büyüktür. Daha az küçültülmüştür ve haritada daha uzun görünür. Harita - 1 Harita - 2-8 -
Harita - 3 Harita - 4 Yukarıdaki 1. haritada Beyoğlu (Haliç) semti gösterilmiştir. 1. haritada ölçek büyük, ayrıntı çok fazladır (cadde, köprü gösterilmiştir). 2. haritada ölçek küçük, ayrıntı azdır. Yalnız Beyoğlu nun sınırları ve bulunduğu yer gösterilmiştir. 3. haritada ölçek daha küçük, ayrıntı daha azdır. 4. haritada ise semtin sınırları ve bulunduğu konumun ayrıntısı kaybolmuştur. 4. harita en küçük ölçekli olanıdır. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR Fiziki Haritalar Fiziki haritalarda daha çok yeryüzü şekilleri, eğim, yükselti, dağların uzanış doğrultusu gibi özelliklere ve bilgilere ulaşılabilir. Fakat herhangi bir ilin sınırlarına, ilçelerinin hangileri olduğuna dair idari özelliklere ulaşılamaz. Siyasi Haritalar Siyasi haritalarda bir ilin sınırları, ilde bulunan ilçelerin hangileri olduğu, ülkedeki şehirlerin isimleri gibi bilgiler yer alır. Fakat yeryüzü şekilleri hakkında hiçbir bilgiye ulaşılamaz. - 9 -
NOT Diğer harita çeşitleri ise nüfus, deprem, iklim, bitki örtüsü, karayolları, turizm gibi özel haritalardır. Tüm Haritalarda Bulunan Ortak Bilgiler 1. Coğrafi koordinatlar (matematik konum) bulunur. Örneğin İstanbul u gösteren farklı kullanım amacı taşıyan hari taların hepsinde İstanbul 29 D ve 41 K değerlerine sahiptir. 2. Tüm haritalarda ölçek olduğundan uzaklık ve alan hesaplamaları yapılabilir. 3. Yön tayini yapılabilir. 4. Saat hesaplaması yapılabilir. HARİTALARDA HESAPLAMALAR 1. Kesir Ölçekten Çizgi Ölçeğe Çevirme 1/500.000 ölçekli bir haritada 1 cm gerçekte 500.000 cm dir. Yani 1 cm gerçekte 5 km dir. Gerçek (Her 1 cm 5 km olacak şekilde çizilir.) ölçüler 500.000 defa küçültülmüştür. Gerçek uzunluk cm den km ye çevrilir. 5 sıfır silinir. 2. Çizgi Ölçekten Kesir Ölçeğe Çevirme Gerçek uzunluk km den cm ye çevrilir. Virgül kaldırılır ve 4 sıfır eklenir. - 10 -
NOT cm ile km arasında 5 birim vardır. 1 km 100.000 cm dir. 100.000 cm 1 km dir. 3.Uzunluk Hesaplaması Üsküdar-Ümraniye arasının gerçek uzun-luğu 8 km dir. Haritadaki uzunluk 2 cm dir. Ölçek ise 1/400.000 dir. a) Gerçek Uzunluğu Bulma Büyütme işlemi yapılır: 2x400.000=800.000 cm. cm, km ye çevrilir: 800.000 cm = 8 km. b) Haritadaki Uzunluğu Bulma Küçültme işlemi yapılır: km, cm ye çevrilir: 8 km = 800.000 cm. 800.0000 cm / 400.000 cm = 2 cm. c) Ölçek Bulma Orantı kurulur. Pay kısmında 1 bırakmak amacıyla paydaki rakam hem paya hem paydaya bölünür. 4. Çizgi Ölçeğin Haritalarda Kullanımı Adalı-Kıyıkent arası gerçek uzaklık bir kâğıt parçasıyla belirlenir. Bu kâğıdın bir ucu haritanın sol alt köşesindeki çizgi ölçek üzerinde 0 (sıfır) a yerleştirilerek ölçüm yapılır. Gerçek uzaklığın 200 km olduğu bulunur. - 11 -
5. Ölçek Karşılaştırma 1/200.000 ölçekli bir haritada 4 cm ile gösterilen bir yol 1/50.000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir? tarzındaki sorular şu şekilde çözülür: Ayrıntı 4 kat artmış. 200.000 den 50.000 e bir değişim var. Bu durumda yolun uzunluğu 4 kat daha küçülecek: 4 cm (yol) x 4 = 16 cm. Haritalarda Renklendirme Metodu Her renk bir yükselti basamağını temsil eder. Karada; 0 m - 500 m : Yeşil (Marmara Bölgesi) 500 m - 1000 m : Sarı (İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi) 1000 m - 1500 m : Turuncu 1500 m - 2000 m : Açık Kahverengi (Doğu Anadolu Bölgesi) 2000 m ve üstü : Koyu Kahverengi (Doğu Anadolu Bölgesi) Denizde; 0 m - 200 m : Açık Mavi 200 m den sonra : Koyu Mavi tonlar NOT Yeşil renk ova, turuncu platodur. demek yanlıştır. Renk, yükselti değeridir. - 12 -
İzohipsin Özellikleri 1. Aynı izohips eğrisinde bulunan tüm noktaların yükseltileri eşittir: a=b=c 2. X izohips eğrisi üzerinde değildir. 200 m - 400 m arasında herhangi bir değer olabilir. 200 m ve 400 m olamaz. 3. İzohips dairelerinin dışına gidildikçe yükselti azalır. Merkeze doğru gidildikçe yükselti artar. 4. Bir izohips haritasında sabit bir yükselti aralığı vardır. Yukarıdaki haritada eş yükselti aralığı sabit 200 m dir. 5. Eş yükselti aralığını ölçek (ayrıntı) belirler. 6. Yukarıdaki tepenin gösteriminde eş yükselti aralığı 100 m olabilirdi. Bu durumda ölçek daha büyük olacağı için ayrıntı artardı. 400 m olsaydı ölçek küçük olacağı için ayrıntı azalırdı. 7. Eş yükselti aralığı azaldıkça kullanılan izohips sayısı ve ayrıntı artar. 8. İzohips eğri sayısını ölçek ve yükselti belirler. - 13 -
I II III IV V İzohipslerde Yükselti Hesaplama 300-400 m 100-200 m 0-100 m 100-200 m 400-500 m a ve b noktalarının komşu özelliğine göre yükseltileri eşittir (100 m). Akarsuyun her iki tarafındaki ilk izohipslerin yükseltileri eşittir (a ve b gibi). NOT Akarsuyun sabit yükseltisi olmaz. X noktası akarsu üzerindedir. 0 (sıfır) m diyemeyiz. 0 (sıfır) m yalnızca kıyı çizgisi için kullanılır. X noktası ara değerdir. (0-100 m arası). ÖRNEK: N 0 m (Ada kıyı çizgisi) Y, K 250 m M 0-250 m arası bir değer Z 0-250 m arası bir değer L 500 m X 500 m (Adanın zirvesi) Yandaki şekilde görüldüğü gibi, bu konuyla ilgili sorularda iki bilinen verilir: 1. Kıyı çizgisi (0 m) 2. T merkezi (1000 m) Yapılacak ilk iş bu iki izohips çizgisi arasında kaç tane aralık olduğunu belirlemek olmalıdır (4 aralık var). Bu iki çizgi arasında 1000 m yükseklik olduğuna göre toplam yüksekliği aralık sayısına böldüğümüzde sabit yükselti aralığını bulabiliriz (1000 m / 4= 250 m). Demek ki sabit yükselti aralığı 250 m dir. - 14 -
İzohipslerde Eğim Yorumu Öyleyse; 1. X yolu daha kısa, Y yolu daha uzundur. İzohipsler birbirine yakın ise eğim fazla (dik yokuş); izohipsler birbirine uzak ise eğim azdır. Şekildeki dağın zirvesine X ve Y yollarından çıkmak müm kündür. Fakat X yolu Y yolundan daha eğimlidir. 2. X yolundan çıkmak daha zor, Y yolundan çıkmak daha kolaydır. 3. X yolunda yükselti farkı daha kısa mesafede gerçekleşir, Y yolunda ise uzun bir mesafede gerçekleşir. 4. X bölgesinden geçen bir akarsuyun akış hızı ve enerji potansiyeli daha fazla, Y bölgesinden geçen bir akarsuyun akış hızı ve enerji potansiyeli daha düşüktür. NOT İzohipslerde, iklim özellikleri yer almadığı için akarsuyun debisi ve rejimi hakkında bilgi elde edilemez. Eğer yukarıdaki şekil ada olsaydı X kıyısı daha derin, Y kıyısı daha sığ olacaktı. İzohipslerde Eğim Hesaplaması h x 100(veya 1000) L(000 ilave edilir, km den m ye çevrilir.) E: Eğim (% [yüzde] ya da [binde], h: Yükseklik farkı (m) L: Yatay mesafe farkı (km) h = 900 m L = 150 km (m ye çevrilir) E = %0 (binde) kaç? - 15 -
İzohipslerde Yeryüzü Şekillerinin Gösterimi Zirve: Nokta ile gösterilir. Yamaç: Dağ ve tepe gibi tüm yeryüzü şekillerinde bulunur. Sırt: Yamaçları birleştiren hattır. Dağ ve tepelerde bulunur. Zirveye doğru şeklinde gösterilir. Boyun: İki ya da daha fazla dağın arasında kalmış alçak sahadır. Akarsu geçerse boyun özelliğini kaybeder, vadi olur. Vadi: Akarsuyun V şeklinde aşındırmasıdır. İzohipsler vadinin olduğu yerlerde zirveye doğru şeklinde girinti yaparak uzanırlar. Kapalı Çukur (Çanak): Volkanik patlama sonucu aşınmış çukurlardır. Ok ( ) işareti ile gösterilir. Ok ( ) işaretinin başladığı noktadan yükselti azaltılır. Kara içlerindeki göller kapalı çukurdur. ) şeklindeki biriktir- Delta: Akarsuyun deniz kıyısında üçgen ( mesidir. - 16 -
Profil Çıkarımı İzohipsten profil çıkarımında 1. başlangıç yükseltisinin (A = 0 m), 2. bitiş yükseltisinin (B = 0 m), 3. soldaki tepenin en yüksek yerinin (150 m den fazla), 4. sağdaki tepenin en yüksek yerinin (250 m den fazla), 5. daha yüksek olan tepenin (sağdaki tepe), 6. izohipste kaç tepe olduğunun (iki tepe) belirlenmesi (sorunun çözümünde) önemlidir. ÖRNEK: K - L doğrultusunda çizilecek profilin yükselti farkı az olacaktır. Çünkü bu profilin geçtiği yerlerde yükseklik farkı yaklaşık 400 metredir. M - N doğrultusunda çizilecek profi lin yükselti farkı çok olacaktır. Çünkü bu profil hattın en batısındaki 1200 m lik sahadan ve hattın ortasındaki en alçak sahadan geçmektedir. - 17 -
NOT Haritalarda yeryüzü şekillerini göstermek için kullanılan diğer metodlar ise kabartma, gölgelendirme ve taramadır. Gerçek ve İzdüşüm Alan Gerçek Alan Bir yerin gerçek alanı hesaplanırken yeryüzü şekilleri dahil edilir. Örneğin Türkiye nin gerçek alanı 814.000 km2 dir. İzdüşüm Alan Bir yerin izdüşüm alanı hesaplanırken yeryüzü şekilleri dahil edilmez. Her yer düz sayılır. Örneğin Türkiye nin izdüşüm alanı 780.00 km2 dir. Türkiye nin yer şekillerinin engebeli olmasından dolayı gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasında 34.000 km2 lik fark ortaya çıkmıştır. Engebesi az olan Hollanda, Belçika, Danimarka, Mısır gibi ülkelerin gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark oldukça azdır. Engebesi fazla olan İsviçre, Afganistan, Nepal, İran gibi ülkelerde ise gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark oldukça fazladır. Türkiye de Edirne, Konya, Şanlıurfa gibi merkezlerde yer şekilleri sade olduğundan gerçek alanla izdüşüm alan arasındaki fark azdır. Yer şekillerinin engebeli olduğu Rize, Hakkari, Erzurum, Muğla gibi mer kezlerde ise gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark fazladır. EDAM YGS LYS Coğrafya da Kullanılan Kısaltmalar G Güney B Batı D Doğu K Kuzey KD Kuzeydoğu KB Kuzeybatı GD Güneydoğu GB Güneybatı DYK Doğu Yarım K. BYK Batı Yarım Küre KYK Kuzey Yarım K. GYK Güney Yarım K. KKN Kuzey Kutup Noktası GKN Güney Kutup Noktası KKD Kuzey Kutup Dairesi GKD Güney Kutup Dairesi YB Yüksek Basınç AB Alçak Basınç TYB Termik Yüksek Basınç TAB Termik Alçak Basınç DYB Dinamik Yüksek Basınç DAB Dinamik Alçak Basınç BAF Batı Anadolu Fay Hattı DAF Doğu Anadolu Fay Hattı KAF Kuzey Anadolu Fay Hattı m Metre km Kilometre YS Yerel saat OS Ortak saat YD Yengeç Dönencesi OD Oğlak Dönencesi - 18 -
ALASKA HAWAİ ADALARI KALİFORNİYA YARIMADASI EKVATOR KANADA KOLARADO VADİSİ Ş L DÜNYA'DAKİ ÖNEMLİ YERLER GRÖNLAND İZLANDA İSKANDİNAV YARIMADASI (İSVEÇ - NORVEÇ - FİNLANDİYA) LABRADOR YARIMADASI İBER YARIMADASI DOĞU AVRUPA ORTA ASYA BÜYÜK SAHRA BASRA KÖRFEZİ AMAZON HAVZASI KONGO HAVZASI HİNT YARIMADASI ÜMİT BURNU A N T A R K T İ K A SİBİRYA JAPONYA GÜNEY- DOĞU ASYA AVUSTRALYA YENİ ZELLANDA İ İ - 19 -