ÇOCUKLARIMIZ VE BİZ Gelengül Haktanır * İnsanların yetişme tarzlarında toplumsal etkilerin rolü büyüktür bu nedenle her toplumun bireyleri farklı kişilik yapısı gösterirler. Bu farklılıkların oluşmasında en önemli etken de aile yapılarının ve ebeveynlerin çocuk yetiştirme tutumlarının çeşitlilik göstermesidir. Ailedeki birey sayısı, ailenin sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik durumu, anne ve babaların kendilerine düşen görev ve sorumlulukların farkında olma düzeyleri, anne ve babaların kendi çocukluklarında yeterli ilgi ve sevgiyi alıp almama durumları ve insan olarak nitelikleri ve özellikleri gibi faktörler ailelerin çocuklarına karşı tutumlarını etkileyen faktörlerdir. Ebeveyn tutumlarını etkileyen etmenler konusunda farklı ülkelerde yapılan araştırmalarda farklı sonuçlar çıkmış olsa bile çocukluğunda sevgi, hoşgörü görmüş, demokratik ailelerde yetişmiş, öğrenmeye açık, insanları ve doğayı seven, sorumluluk sahibi, kişilik yapısı sorunlu olmayan bireylerin tutumlarının hangi toplumda olursa olsun sağlıklı ve istenen tarzda olduğu bulunmuştur. Çocukla ana-babasının iyi ya da kötü günleri birarada geçirmek amacıyla beraber olmaları aslında basit bir olaydır. Çocuğun bunda bir seçim hakkı yoktur. Ana-babanın çocukların nasıl bir insan olacağını tayinde seçim hakkı, başlangıçta çocuğunkinden de sınırlıdır. Ana-baba çocuk yapmayı planlarken bir seçim yapmakta fakat çocuğa geçirecekleri genleri planlayamamaktadırlar. Kalıtım ise hiçbir ana-babanın çocuğunun genotipini önceden açıkça bilemeyeceği kadar karmaşık bir olgudur. Ayrıca her çocuğun bebeklikten başlayarak kendine özgü bir mizaca ve davranış biçimine sahip olduğu bilinmektedir. Bütün koşulları aynı olsa bile, daha doğuştan neşeli, çevresine kolayca uyabilen, hayatın hergünkü gerçeklerine kolayca ayak uydurabilen bir çocuğa, bu nitelikleri bulunmayan bir çocuktan daha kolay bakılır. Anne-babanın kişilik ve karakter yapıları ne olursa olsun, gözüpek bir bebeğe karşı davranışı ile zayıf ve duygulu bir bebeğe karşı davranışı arasında ister istemez büyük bir fark olacaktır. * Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi İlköğretim Bölümü Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Türkiye Okul Öncesi Eğitimini Geliştirme Derneği Başkanı 1
Konuşma dilinde disiplin sözü, baskılı eğitim anlamında kullanılır. Dar anlamıyla disiplin, davranışı belirli kalıplara sokmak amacıyla uygulanan katı kuralları ve yöntemleri kapsar. Oysa geniş ve daha doğru anlamıyla disiplin öğretici; düzenli davranış ve yetkinlik kazandırıcı yetiştirme demektir. Bu anlamda kullanılınca disiplin tanımı çocuk eğitimindeki sağlıklı tutum ve kuralları içine alır. Çocuğa öğrenmesi, beceri kazanması ve yeteneklerini geliştirmesi için kılavuzluk edilen yüksek düzeyde sıcaklık ve ilgi gösterilen, psikolojik özerklik tanımanın yanısıra kontrolün de yer aldığı bu demokratik anne-baba tutumunda olumlu gelişmeler desteklenip olumsuzlar düzeltilmeye çalışılır. İyi davranış örnekleriyle çocuğun toplumsal kuralları benimsemesi sağlanır. Ülkemizde anne-baba tutumları üzerinde yapılan çalışmalar gözden geçirildiğinde ebeveynlerin eğitim ve kültür düzeyi yükseldikçe tutumlarında biraz daha demokratikleşme görülse bile çoğunlukla aşırı koruyucu ve aşırı otoriter tutumların görüldüğü, hatta aynı ailede her iki tutum şeklinin de benimsenmiş olabildiği saptanmıştır. Aşağıdaki tablo, yapılan araştırma ve incelemeler sonucunda elde edilen bilgilerin bir derlemesidir. Bu tablo, hangi tutumları benimseyip bunun sonucunda hangi davranışları gösterirsek çocuklarımızın özelliklerinin nasıl olacağını bizlere özetlemektedir. TUTUMLARIMIZ & ÇOCUKLARIMIZ KABUL ETME - İZİN VERME Bağımsızlık Sempatiklik Aktiflik Yaratıcılık Düşmanlık Duygusunun Azlığı Güven REDDETME - İZİN VERME Uyumsuzluk Suçluluk Düşmanlık İhmalkarlık Güven X Güvensizlik KABUL ETME - KISITLAMA Bağımlılık Naziklik İtaatkarlik Uysallık Güvensizlik REDDETME - KISITLAMA Sosyal İçe Dönüklük Kavgacılık Kendine Düşmanlık Çekingenlik Güvensizlik 2
Aşağıda ise kendine güvenen veya güvenmeyen çocuk yetiştirmek için nasıl davranmamız gerektiği verilmiştir. KENDİNE GÜVENEN ÇOCUK YETİŞTİRMEK İÇİN; *Destekleme Güdüleme *Değer Verme *Kabul Etme *Gösterdiği Performansı Değerlendirme *Duyguların İfadesine İzin Verme *Yanında Olma,Yaşamı Birlikte Tanıma Fırsatları Yaratma KENDİNE GÜVENMEYEN ÇOCUK YETİŞTİRMEK İÇİN; *Kışkırtma *Yıldırma-Korkutma *Görmezlikten Gelme *Duyguların İfadesini Engelleme *Düşük Performansı ve Başarısızlığı Eleştirme *Reddetme *Alay Etme *Aşağılama *Ayırma-Yalnız Bırakma Güvenli ve ruh sağlığı yerinde bir çocuk yetiştirebilmek için öncelikle insanın gelişim özelliklerini bilmek, yaşam sevincini yitirmemiş olmak ve istemek gereklidir. Çocuğu bir yandan koruyup kollamak, her işi onun adına yapmak, aşırı sevgi ile boğmak bir yandan da otoriter tutumlarla onu kısıtlamak bir bireye yapılabilecek en büyük haksızlıktır. Böyle ailelerde yetişen çocukların çocukluk-gençlik ve yetişkinlik dönemlerinde kendine güvensiz, sorumluluk alamayan, pasif, hobisi olmayan buna karşılık fobileri olan, başarısız kişiler oldukları belirlenmiştir. İnsanlar her yaşta başkalarının onlara kendilerini özgür hissedecekleri şekilde davranmalarını isterler. Doğrusu da budur. Ancak her ortamın belli kuralları ve sınırlılıkları vardır. Dolayısıyla belli sınırlar içinde özgürlüğün yaşanabileceği çocuklara gösterilmelidir. 3
Anne ve babalar çocuklarını yetiştirirken elbette ki az veya çok hatalı davranışları olabilmektedir. Ancak genel olarak dikkat etmeleri gereken bazı kuralları izlerlerse yanlış davranışlardan kurtulurlar. 1.İnsanlar aynı gelişim aşamalarından geçerek büyür ve gelişirler. Ancak her insanın kendine özgü bir gelişim hızı ve kişiliği vardır. Bu nedenle genel gelişim özelliklerini bilmekle birlikte çocuğun gelişimini dikkatlice izlerken başkaları ile karşılaştırmadan ele almak gerekir. Anneler, babalar ve diğer yetişkinler çocukları çok beğendikleri kişilere benzetmeye çalışmamalıdırlar. Genetik olarak onlara benzer olabileceğini de unutmamalıdırlar. Yani sakin, insan ilişkilerinde pasif, lider değil de izleyici durumundaki bir ebeveynin, çocuğundan çok farklı beklentiler içinde olmaması gerekir. 2.Çocuk her zaman başarılı olmayabilir. Başarısız olduğu durumlarda onun güvenini sarsacak şekilde davranmak da, hayal kırıklıklarına karşı sürekli korumak da aynı derecede sakıncalıdır. Hatalarından çok başarılarını dile getirirken bazı şeyleri becerememenin normal olduğu anlatılmalıdır. Tersliklerle karşılaşmak ve uğraşmak problem çözme gücünü geliştirecek, özgüvenini artıracaktır. 3.Anne ve babalar çocuklarını eğitirken davranışları uyumlu olmalıdır. Çocuklarını paylaşmadan, tutarlı davranmalıdırlar. Birbirlerinin hatalı davranışlarını çocuğun olmadığı bir ortamda konuşup anlaşmaları gerekir. Aksi takdirde çocuk kime güveneceğini bilemez, saldırgan ve güvensiz olur. 4.Çocuğun her davranışına her zaman tepki verilmemelidir. Onun da kızgın olabileceği, düşmanca davranabileceği unutulmamalıdır. Başkalarına ve kendine zarar vermediği sürece bu durumlarda fazlaca karışmamak gerekir. Duygularını açıklamasına, neden öyle düşündüğünü anlatmasına fırsat tanınmalıdır. Olaylar birlikte yorumlanıp doğru davranışın ne olması gerektiği örneklerle anlatılmalıdır. 5.Yetişkinler çocuğu eğitirken kızgınlık ve kırgınlık duyabilirler. Fakat bu duygularını kontrol altına almalı ve çocuğa ağır sözler söyleyip fiziksel ceza vermeden sakinleşip, bir kez daha düşünüp öyle davranmalıdırlar. 6.Çocuğun her istediğini, istediği anda sağlamamalıdır. Bir şeyi elde etmek için çaba göstermesi gerektiğini öğretmeli bundan zevk alması sağlanmalıdır. Her istediğini elde etmeye alışan çocuk ileride çok kolay hayal kırıklığına uğrayabilir. 7.Yetişkinlerin de hata yapabileceği, özür dilemelerinin gerektiği öğretilmelidir. 4
8.Tutulamayacak sözler verilmemelidir. Çocuğu baştan savmak için o anda yumuşak davranıp sonra sertleşmek çocuğun güvenini kırar ve bunu genelleyip bütün insanlara güvenmeyebilir. 9.Çocuklara kararlı ve doğal bir ilgi ve sevgi göstermek gerekir. Yetişkinlerin her türlü davranışlarında tutarlı olmaları çocukların neden-sonuç ilişkilerini daha iyi anlamalarını, bağımsız karar alabilmelerini ve kendilerine güvenmelerini sağlar. 10.İnsanların yaşamları boyunca faydalı işlerle ilgilenmelerinin ve çok çalışmalarının onları saygıya layık yapacağı öğretilmelidir. Okumanın ve öğrenmenin insana kazandırdığı değerler gösterilmelidir. 11.Çocuklar yakın çevrelerindeki ilişkileri ve insanları taklit ederek öğrenirler. Onlara ahlak kurallarını, toplumsal değerleri, dürüstlüğü ve objektif davranmanın yararlarını anlatırken yetişkinler de bunlara layık olacak şekilde davranmalı, iyi model olmalıdırlar. 12.Çocukları ön planda tutmak, aile yaşamını onun isteklerine uygun olarak planlamak (çocuk merkezli aile) doğru değildir. Hep el üstünde tutulmaya ve isteklerinin karşılanmasına alışmış çocuk toplum içinde kendine dönük ve bencil bir kişilik gösterir. İnsan ilişkilerinde de başarısız ve dengesiz olur. Ailenin ihtiyaçları ve yaşam planı bütün aile bireyleri ile birlikte konuşulmalı ve tartışılmalıdır. En önemli ve öncelikli ihtiyacın ne olduğuna karar verilirken çocuk da fikrini söyleyebilmeli ve yetişkinler ona konuyu saptırmadan nedenleri doğru bir şekilde açıklamalıdırlar (aile merkezli aile). 13.Çocuklara doğayı tanıtmalıdır. Çevrelerindeki canlı ve cansız varlıkları sevmek ve korumak öğretilmelidir. Çocuğun özellikle yakın çevresindeki yetişkinler birbirlerini severek ve birbirlerine saygılı davranarak ona örnek olmalıdırlar. Bu davranışların bir süre gerçekleştirilmesi çocuğun istendik yönde gelişmesini sağlayamaz. Bu nedenle davranışlarda tutarlılık ve süreklilik ebeveynler için anahtar kelimeler olmalıdır. Sevgi dolu, mutlu ve sağlıklı yaşamlar dileğiyle, Gelengül Haktanır Haktanır, G. 2010. Çocuklarımız ve Biz. Geçmişten Geleceğe Okul Öncesi Eğitim. Ankara: MEB OÖE Gen. Md. Yayını. s:178-182. 5
ANNE BABALAR İÇİN OKUNMASI ÖNERİLEN KİTAPLAR 1. Gerçekten Beni Duyuyor Musun? Leyla Navaro. Remzi Kitabevi 2. Çocuğunuzla Söyleşin. Bir Eğitimcinin Annelik Serüveni Şermin Külahoğlu. Ezgi Kitapevi 3. Çocuğunuza Sınır Koyma, Robert J. Mackenzie, Çev. Dr. Hande Gürel Hyb Yayıncılık 4. Sesimi Duyun Benim De Sesim Var Doç. Dr. Serdar M. Değirmencioğlu. Kök Yayıncılık 5. SOS- Ana Babalara Yardım Lynn Clark Çev. Gültekin Yazgan. Sunuş. Yankı Yazgan. Evrim Psikoloji Dizisi 6. Çocuğa Hayır Demek Çözüm Değil Mark L.Brenner Çev. Rahime Demir. Hayat Eğitim Dizisi 7. Çocuğunuzu Keşfedin. Dr. Lawrence Williams Çev. Miyase Koyuncu. Hayat Yayıncılık 8. Üç Psikolojik Soru Kadir Özer. Sistem Yayıncılık 9. Ben Değeri Tiryakiliği Duygusal Gelişimle Baş Edebilme Kadir Özer. Sistem Yayıncılık 10. İletişimsizlik Becerisi Kadir Özer. Sistem Yayıncılık 11. Çocuklukta İlişkiler Ana Baba, Kardeş ve Arkadaşlar Nuran Hortaçsu. İmge Kitabevi 12. Toplumsal Cinsiyet Doç.Dr.Zehra Y. Dökmen. Sistem Yayıncılık 13. Çalışan Anne Ve Çocuk Prof.Dr.Binnur Yeşilyaprak. Morpa Yayınları 14. İletişim Çatışmaları ve Empati Prof.Dr.Üstün Dökmen. Sistem Yayıncılık 15. Başa Çıkılamayan Çocuklar Prof.Dr Füsun Akkök. Özgür Yayınları 16. Bayan Perşembeler Prof.Dr Füsun Akkök. Özgür Yayınları 17. Bilişsel Süreç Yaklaşımıyla Sosyal Beceri Öğretimi Yard. Doç. Dr. İlknur Çifci Prof. Dr. Bülbin Sucuoğlu. Kök Yayıncılık 18. Dil Gelişimi ve Eğitim Servet Bal - Nergis Güven. Epsilon Yayınevi 19. Çocuğunuz Sizden Ne Bekliyor Yankı Yazgan - Şule Yazgan. Kapital Kitapları Çocuk Dizisi 20. Ye yemeğini..kes Sesini Ebeveyn-Çocuk Anlaşmazlıklarına Değişik Bir Yaklaşım Michel Ghazal. Varlık Yayınları 21. Ana-Baba Okulu Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 22. Çocukta Dış Disiplin mi? İç Disiplin mi? Thomas Gordon. Sistem Yayıncılık 23. İlköğretimde Sosyal Becerilerin Geliştirilmesi Ana - Baba El Kitabı Füsun Akkök. Özgür Yayınları 24. Yüksek EQ'lu Bir Çocuk Yetiştirmek Anne - Babalar için Duygusal Zeka Rehberi Lawrence E. Shapiro. Varlık Yayınları 25. Çocuklar, Büyükler ve Tavşanlar Erdal Atabek. Altın Kitaplar 26. Mış Gibi Yaşamlar Doğan Cüceloğlu. Remzi Kitabevi 27. E.A.E. Etkili Anababa Eğitiminde Uygulamalar Thomas Gordon. Sistem Yayıncılık 28. E.A.E. Etkili Anababa Eğitimi. Aile İletişim Dili Thomas Gordon. Sistem Yayıncılık 29. Çocuk Psikolojisi Prof.Dr. Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 30. Çocuk Eğitimi El Kitabı Prof.Dr.Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 31. Ana-Baba ve Çocuk Prof.Dr.Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 32. Eğitim ve Gelişim Özellikleriyle Okul Çağı Çocuğu Prof.Dr.Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 33. Çocuğunuzun İlk 6 Yılı Prof.Dr.Haluk Yavuzer. Remzi Kitabevi 34. Ergenlik Psikolojisi Prof.Dr. Adnan Kulaksızoğlu. Remzi Kitabevi 35. Benliğini Arayan Çocuk Virginia Axline, Çev: Elkin Besin.Atlas Yay. Paz. 36. Ergen ve Çocukla İletişim Prof.Dr. Nilüfer Voltan Acar. Nobel Yayınları 6
37. Okul Öncesi Eğitime Giriş Editör: Prof. Dr. Gelengül Haktanır. ANI Yay. Ankara. 38. Zihnin Araçları Editör: Prof. Dr. Gelengül Haktanır. ANI Yay. Ankara. 39. Haktanır, G. ve Akgün, E. 2010. Aile Görüşmeleri İçinde: Aile Eğitimi ve Erken Çocukluk Eğitiminde Aile Katılım Çalışmaları Editör: Prof.Dr. Fulya Temel. Ankara: Anı Yayıncılık. s: 263-289. 40. Haktanır, G. 2010. Modern Dünyada Çocuk Olmak. İçinde: Geçmişten Geleceğe Okul Öncesi Eğitim. Ankara: MEB OÖE Gen. Md. Yayını. s:170-177. 41. Haktanır, G. 2010. Çocuklarımız ve Biz. İçinde: Geçmişten Geleceğe Okul Öncesi Eğitim. Ankara: MEB OÖE Gen. Md. Yayını. s:178-182. 42. Haktanır, G. 2007. Okul Öncesi Dönemde Çevre Eğitimi İçinde: Çevre Eğitimi Ankara: Türkiye Çevre Vakfı Yayını. No:178, s:11-34. 43. Haktanır, G. 2005. Çocuk Cinselliği İçinde: Okul Öncesi Eğitimde Güncel Konular Editörler: Prof. Dr. Ayla Oktay ve Dr. Özgül Polat Unutkan. İstanbul: MORPA Kültür Yayınları. s: 147-162. 44. Güven, N., Temel, F., Haktanır, G. 2002. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi İçinde: Aile ve Çocuk Eğitimi.0-6 Yaş Arasında Çocukları Bulunan Ailelere Yönelik Temel Bilgiler MEB Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü ile UNICEF Koordinatörlüğünde sürdürülen Türkiye'de Aile ve Çocuk Eğitimi Programları Çerçevesinde Erken Çocukluk Eğitimine Bütüncül Yaklaşım" Projesi Kitabı. Ankara: Ajans-Türk Basın ve Basım A.Ş. s: 29-57. Cinsel Gelişimlerini Anlamalarında Kolaylık Sağlamak Üzere Çocuklarınıza Almanız Önerilen Kitaplar; 1.Ben Nereden Geldim (6 yaş ve üstü için). Sistem Yayıncılık 2.Bana Neler Oluyor (Ergenlik dönemi için). Sistem Yayıncılık 3.Cinsellikle İlgili Merak Ettikleriniz (Ergenlik dönemi sonrası için).sistem Yayıncılık 7