K NC KISIM YERL VE YABANCI YATIRIMCILARIN YATIRIM KARARLARINI ETK LEYEN FAKTÖRLER N BEL RLENMES : ANKET VE DE ERLEND RME 83
84
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme 1. ARAfiTIRMANIN YÖNTEM VE ÖRNEKLEM SEÇ M stanbul Üniversitesi Bilimsel Araflt rma Projeleri Birimi taraf ndan desteklenen çal flma kapsam nda, stanbul Sanayi Odas n n belirlemifl oldu u en büyük 500 firma ve ikinci büyük 500 kuruluflu da içeren, her biri kendi sektörünü önemli ölçüde temsil yetene ine haiz, stanbul ili içinde faaliyet gösteren firmalardan 840 yerli ve yabanc firma temsilcisi ile yat r m kararlar n etkileyen faktörler üzerine görüflülmüfltür. Bunun yan s ra, 150 akademisyen de çal flman n örneklemi içerisine dahil edilmifltir. Son olarak; Hazine Müsteflarl, Maliye Bakanl ve Devlet Planlama Teflkilat gibi, konunun kamusal yönünü oluflturan kurulufllarda görevli üst düzey bürokratlarla da anket kapsam nda mülakatlarda bulunulmufltur. Çal flman n saha araflt rmas 3 Kas m 2007 ve 15 Aral k 2007 tarihleri aras nda gerçeklefltirilmifltir. Saha çal flmas nda stanbul ilinin seçilmesinin nedeni, yerli ve yabanc yat r mc lar aç s ndan en fazla yat r m yap lan iller aras nda birinci s rada yer almas d r. Elde edilen anket sonuçlar Excel ve SPSS prog ramlar kullan larak say sal verilere dönüfltürülmüfl ve yorumlanm flt r. Çal flmada afla daki varsay mlardan hareket edilmifltir; Yerli ve yabanc yat r mc lar n yat r m kararlar n belirleyen en önemli faktör ekonomik faktörlerdir. Vergisel düzenlemelerin bu konudaki a rl daha arka plandad r. Çal flmada ilk olarak Türkiye de yerli ve yabanc yat r mc lar yat r m yapmaya teflvik eden unsurlar n neler oldu u hipotezi s nanm fl bunu takiben vergi sisteminin ve vergisel unsurlar n yat r m kararlar n almadaki önem derecesi tespit edilmifltir. Ba ml De iflken Türkiye de Yerli ve Yabanc Yat r m Kararlar n Belirleyen Faktörler Ba ms z De iflken Ekonomik Faktörler Siyasi Faktörler Vergisel Faktörler Yasal Çerçeve ile lgili Faktörler Sektörel Faktörler Pazar pay na liflkin Faktörler Bürokratik Faktörler 85
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo 2. ARAfiTIRMANIN BULGULARI Anket çal flmalar na iliflkin yap lan kontroller sonucunda, 20 adet anket cevap formu, çal flman n kalitesi göz önünde bulundurularak de erlendirme d fl nda b rak lm flt r. Kalan 970 anket cevap formu üzerinden yap lan de erlendirmeler ve bulgular afla da gösterilmektedir. Grafik 1. Ankete Kat lanlar n Sektörel Da l m Anketimize kat lan yerli ve yabanc 840 firman n %46 s ticaretle ilgilenirken, %43 ü sanayi, %7,5 i hizmetler ve geri kalan kesim ise inflaat sektöründe faaliyet göstermektedir. Anketimizde yer alan yat r mc firmalardan hiçbiri tar m kesiminde yer almamaktad r. Grafik 2. Kat l mc Firmalar n Özsermaye/Yat r m Büyüklükleri 86
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Çal flmam zda yer alan firmalar öz sermaye/yat r m büyüklükleri bak m ndan üç kategoriye ayr lm flt r. Firmalar n büyük bir k sm n n 300 bin-1 milyon dolar aras nda öz sermaye/yat r m büyüklü üne sahip olduklar görülmektedir. Oransal bak mdan kat l mc lar n % 8,5 inin öz sermaye/yat r m büyüklü ü 300 bin dolar n alt nda kal rken, %34 ü 1 milyon dolar n üzerinde öz sermaye/yat r m büyüklü üne sahiptir. Grafik 3. Ankete Kat lan Firmalar n Yat r ma Yöneldikleri Piyasalar Çal flmam zda yer alan firmalar n %56,5 i yurt içine yönelik hizmet verirken, %41,5 i Avrupa ya, %1,5 i Uzak Do u ülkelerine ve son olarak % 0,5 i de Orta Do u Ülkelerine yönelik faaliyette bulunmaktad r. 87
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 4. Öz Sermaye/ Yat r m Büyüklüklerine Göre Hitap Edilen Piyasalar 100% 90% 80% 70% 1.5 4.4 38.2 44.3 35.3 60% 50% 40% 30% 20% 55.9 55.7 64.7 Orta Dogu Uzak Dogu Avrupa Yurtici 10% 0% 1 milyon Dolar üstü 300 Bin ve 1Milyon Dolar Arasi 300 Bin Dolar alti Söz konusu firmalardan özsermaye/yat r m büyüklü ü 300 bin dolar n alt nda olanlar faaliyetlerini daha çok yurt içine yönelik olarak gerçeklefltirirken, özsermaye/yat r m büyüklü ü 300 bin-1 milyon dolar aras ndaki kat l mc lar n yurt içine ve Avrupa piyasalar na yönelik hizmetleri birbirine daha yak n oranlarda seyretmektedir. Bu arada firmalar n özsermaye/yat r m büyüklükleri artt kça, hitap ettikleri piyasalar n çeflitlendi i de gözden kaçmamaktad r. Nitekim sözkonusu büyüklü ün 1 milyon dolar ve üzerinde oldu u firmalar yurt içi ve Avrupa piyasalar n n yan nda, Uzak Do u ve Orta Do u piyasalar na da aç labilmektedir. 88
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Grafik 5. Sektörlere Göre Hitap Edilen Piyasalar Insaat Hizmetler Sanayi Yurtici Avrupa Uzak Dogu Orta Dogu Ticaret 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kat l mc firmalar sektörler baz nda hitap ettikleri piyasalar aç s ndan de erlendirdi imizde, inflaat sektöründe faaliyet gösteren firmalar n çok büyük bir ço unlukla (%83) yurt içinde hizmet sunduklar, buna karfl l k hizmetler ve sanayi sektöründeki firmalar n ise a rl kl olarak Avrupa ülkelerine yöneldikleri dikkat çekmektedir. Hitap edilen piyasalar aç s ndan daha farkl bölgelere yat r m yapan sektör ise ticaret sektörüdür. Grafik 6. Yat r mc Gözüyle Türkiye deki Mevcut Koflullar Yat r m Yapmak çin Uygun mudur? 89
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Türkiye ekonomisi göstergelerinde 2001 krizinden sonra yaflanan olumlu geliflmeler yerli ve yabanc yat r mc lar aç s ndan Türkiye yi cazip hale getirmifltir. Finans alan nda ve sanayinin baz kollar nda sat n almalar artm fl, özellefltirmelerin de deste i ile afl r bir do rudan yabanc sermaye girifli olmufltur. Bununla birlikte, Uzak Do u ülkelerindeki likidite bollu unun sona ermeye bafllamas ve di er yandan ABD de tüketici kredilerinin geri ödenmesinde ortaya ç kan problemlerin kredi kurulufllar n zor durumda b rakmas, son dönemde dünya genelinde olumsuz bir hava yaratm flt r. Ayr ca, Türkiye nin içinde bulundu u co rafya nedeniyle ran ve Irak ta yaflanan siyasi gerginlikler ve terör problemi, 2007 y l ortalar na kadar süren iyimser havan n bu dönemden itibaren yerini daha ihtiyat gerektiren bir ortama b rakmas na yol açm flt r. Tüm bu geliflmeler yat r mc lar aç s ndan Türkiye deki yeni yat r m kararlar n belirsiz hale getirmifltir. Ankete kat lan firmalar n yar s ndan fazlas mevcut koflullarda Türkiye de yeni yat r m yapma konusunda ihtiyatl davrand n ortaya koymufltur. Grafik 7. Farkl Özsermaye/ Yat r m Büyüklüklerine Sahip Kat l mc fiirketlere Göre Mevcut Koflullar n Yat r m Yapmak çin Uygun Olup Olmad 90
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Ayn soruya kat l mc firmalar n özsermaye/yat r m büyüklü ü farkl l da dikkate al narak bak ld nda, söz konusu büyüklük artt kça firmalar Türkiye deki mevcut yat r m ortam n yeni yat r mlar aç s ndan %7.4 lük pay ile uygun bulmaktad r. Bunun yan s ra büyük firmalar n %52.9 luk k sm büyük bir pay ile yat r m ortam n n uygun olmad görüflüne sahiptir. Grafik 8. Farkl Sektörlerdeki Kat l mc fiirketlere Göre Mevcut Koflullar n Yat r m Yapmak çin Uygun Olup Olmad Sektörler aç s ndan ise, hizmetler ve sanayi sektörlerinin di er sektörlere nazaran mevcut koflullar yat r m yapmaya daha elveriflli bulduklar n belirtebiliriz. Bu hususta mevcut koflullar yat r m yapmaya hiç elveriflli bulmayan tek sektör inflaat sektörü olarak karfl m za ç kmaktad r. Nitekim, 2006 y l sonlar na kadar inflaat ve konut sektöründe yaflanan canl l k 2007 y l n n ortalar ndan itibaren yerini durgun bir konjonktüre terk etmifl ve konut fiyatlar nda ciddi gerilemeler gözlemlenmifltir. Bu piyasada yaflanan söz konusu durgunluk ve fiyatlardaki gerilemeler firmalar bu alanda yeni yat r m yapma konusunda ihtiyatl davranmaya sevketmektedir. 91
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 9. Yat r mc lar n Gelecekteki Yat r m Ortam na Yönelik Beklentileri Yat r mc lara, yat r m kararlar konusunda gelece e iliflkin beklentilerinin nas l oldu u soruldu unda, kat l mc lar n sadece %5 i yat r m ortam n n iyileflece i konusunda beklentiye sahipken, büyük bir ço unluk %52 lik pay ile yat r m ortam n n de iflmeyece i görüflüne kat lm fllard r. Ancak ankete kat lanlar n %43 ü ise yat r m ortam n n kötüleflece ini belirtmifllerdir. Grafik 10. Farkl Özsermaye/ Yat r m Büyüklüklerine Sahip Kat l mc fiirketlerin Gelecekteki Yat r m Ortam na Yönelik Beklentileri 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 35.3 58.8 47.8 5.9 5.2 1 milyon Dolar üstü 41.2 47.0 58.8 300 Bin ve 300 Bin Dolar 1Milyon Dolar alti Arasi Yatirim Yat r m ortami ortam kötülesecek kötüleflecek Yatirim Yat r m ortam? ortam ile ile ilgili ilgili belirgin belirgin bir de ifliklik bir degisiklik olmayacak olmayacak Yatirim Yat r m ortami ortam daha daha iyi iyi olacak 92
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Benzer bir biçimde, farkl özsermaye/yat r m büyüklüklerine sahip firmalar n yat r m ortam n n gelecekteki durumuna iliflkin beklentileri ise a rl kl olarak yat r m ortam na iliflkin bir de ifliklik olmayaca yönündedir. Büyük özsermayeli firmalar az da olsa yat r m ortam n n iyileflece i yönünde beklentilere sahiptir. Grafik 11. Farkl Sektörlere Göre Kat l mc Firmalar n Gelecekteki Yat r m Ortam na Yönelik Beklentileri Yat r m ortam daha iyi olacak Yat r m ortam ile ilgili belirgin bir de ifliklik olmayacak Yat r m ortam kötüleflecek Farkl sektörlerde yer alan firmalar n yat r m ortam n n gelecekteki durumuna iliflkin beklentileri yine a rl kl olarak yat r m ortam na iliflkin bir de ifliklik olmayaca yönündedir. Bu de erlendirmede en kötümser sektöre inflaat sektörü olarak görünürken en iyimser sektöre ise sanayi sektörü olarak karfl m za ç kmaktad r. Grafik 12. Yat r m Kararlar n Belirleyen Faktörler 93
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Çal flmam z n odak noktas n yat r m kararlar n belirleyen faktörler oluflturmaktad r. Ulusal ve uluslararas literatürde yat r m kararlar üzerinde etkili oldu u varsay lan kriterlerden hareketle haz rlanan soruya verilen cevaplar incelendi inde s ralaman n flu flekilde olufltu u görülmüfltür; 1. Ekonomik faktörler (%17,7), 2. Sektörel faktörler (%17,5), 3. Pazar pay na iliflkin faktörler (%17,3), 4. Vergisel faktörler (514,8), 5. Siyasi faktörler (%12,7), 6. Yasal çerçeve ve düzenlemeler (%12,0), 7. Bürokratik faktörlerdir (%8,0). Akademik çevre ve bürokratlar da bu soruya benzer flekilde yan t vererek ekonomik faktörleri yat r m kararlar n etkilemede ilk s raya yerlefltirmifllerdir. 1. Ekonomik Faktörlere liflkin Da l mlar Grafik 13. Ekonomik Faktörlere liflkin Belirleyicilerin Kendi çinde Da l m Ankete kat lan yerli ve yabanc firmalar yat r m kararlar n verirken öncelikli olarak ekonomik faktörleri dikkate almakta, söz konusu faktör içerisinde ise ekonomik istikrar ilk s rada gelmektedir. Bunun d fl nda yat r mc lar aç s ndan ifl gücüne kolay eriflim ve ifl gücü maliyetleri büyük önem tafl maktad r. Ayr ca faiz oranlar da yat r mc lar aç s ndan dikkate al nan faktörler aras nda yer almaktad r. 94
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Yine bürokrat kesim de yat r mc lar gibi ekonomik faktörler aras nda ekonomik istikrar n önemini vurgularken, akademisyenler ise ekonomik faktörler aras nda iflgücü ile ilgili unsurlar birinci s rada de erlendirmifllerdir. Konuyla ilgili yap lan pek çok yabanc araflt rmada da vurguland üzere, ülkenin genel makroekonomik göstergelerinde belirli bir zaman aral nda istikrar n mevcut olmas, hem yerli hem de yabanc yat r mlar aç s ndan yat r m ortam n cazip hale getirmektedir. Dolay s yla, ekonomik istikrar n sa lanamad, büyüme oranlar nda sürekli inifl-ç k fllar n yafland, ve ne zaman bir iktisadi krizin patlak verece i belli olmayan ülkelerin yat r mc lar için iyi bir yat r m yeri olmad n belirtmek gerekir. Yine, gerek kalifiye iflgücüne kolay eriflim gerekse iflgücü maliyetlerinin uygunlu u gibi, iflgücü ile ilgili faktörlere de neredeyse genel ekonomik istikrar kadar önem atfedildi i anlafl lmaktad r. Günümüzde ucuz ve kalifiye iflgücünün bulundu u ülkeler özellikle do rudan yabanc sermaye yat r mlar n çekme konusunda ilk s ralarda yer almaktad r. Çin, Hong Kong, Rusya, Hindistan v.b. devletler kalifiye ve ucuz iflgücü hususunda di er devletlere karfl üstünlük içerisindedir. Sözkonusu faktörlerin k sa sürede kolayl kla de ifltirilemeyece i de dikkate al nd nda, bu konuya bir an önce daha fazla önem verilmesi, Türkiye aç s ndan yat r m ortam n daha cazip hale getirecektir. Grafik 14. Farkl Özsermaye/ Yat r m Büyüklüklerine Sahip Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Ekonomik Faktörlerin A rl kl S ralamas 95
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Özsermaye/yat r m büyüklü ü aç s ndan de erlendirildi inde ilk iki gruptaki firmalarda yat r m kararlar n etkileyen faktörlerin a rl kl olarak ekonomik faktörlerden olufltu u gözlemlenmektedir. Küçük özsermayeli gruplar ise ekonomik faktörleri a rl kl olarak ikinci s rada de erlendirmektedir. Grafik 15. Farkl Sektörlerde Yer Alan Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Ekonomik Faktörlerin A rl kl S ralamas Sektörel aç dan ise, hizmetler sektöründeki firmalar ekonomik faktörleri yat r m kararlar n etkilemede en yüksek yüzde ile birinci s raya yerlefltirmifllerdir (%28). nflaat sektöründe yer alan firmalar ise ekonomik faktörleri a rl kl olarak üçüncü s rada göstermifllerdir. 96
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Grafik 16. Farkl Sektörlerde Yer Alan Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Ekonomik Faktörler çinde Gösterilen Kalifiye fl Gücüne Verdikleri A rl k S ralamas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ticaret Sanayi Hizmetler Insaat 8 7 6 5 4 3 2 1 Yukar daki grafikten de izlenebildi i gibi, çal flmam zda özellikle emek-yo un çal flan hizmetler sektörü baflta olmak üzere ticaret ve sanayi sektörleri de kalifiye iflgücüne kolay eriflim olanaklar n yat r m kararlar n etkileyen ekonomik faktörler aras nda ilk s ralarda de erlendirmifllerdir. Bunun yan s ra, özellikle uzun dönemli yat r m kararlar nda getirinin zaman içerisindeki de erinin hesaplanmas nda önemli bir ölçüt olan faiz oran, yerli ve yabanc yat r mc lar aç s ndan yat r m karar al n rken göz önünde bulundurulan bir di er ekonomik faktördür. Belirli bir ülkede reel faiz oran n n yüksek olmas o ülkeye gidecek olan portföy yat r mlar n n miktar n artt r rken, do rudan yat r m miktar n azaltmaktad r. Bu aç dan de erlendirildi inde Türkiye nin hala yüksek reel faizlere sahip olmas, hem yerli hem de yabanc yat r mlar önünde bir engel teflkil etmektedir. 97
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo 2. Sektörel Faktörlere liflkin Da l mlar Grafik 17. Sektörel Faktörlere liflkin Belirleyicilerin Kendi çindeki Öncelik Da l m Yerli ve yabanc yat r mc lar aç s ndan ikinci s rada önem tafl yan sektörel faktörlerin kendi belirleyicileri aras ndaki da l m nda sektördeki karl l k ön s rada yer almaktad r. Ancak seçilmifl üç faktöre de yat r mc lar aç s ndan kendi içinde birbirine yak n de er verildi i görülmektedir. Bürokratlar n de erlendirmesi bu sonuçla örtüflürken, akademisyenler yerli sermaye ile ortakl k imkanlar na %39,3 oran ile birinci s rada önem vermektedir. Bilindi i üzere, gerek yerli gerekse yabanc flirketlerin öncelikli yat r m yapma nedeni, daha yüksek getiri/kar elde etmektir. flletmelerin varolma sebebi olan karl l k, ülkeler aras nda benzer yat r mlarda getiri farkl l klar n n olmas durumunda, ilgili sermayeyi yüksek getiri oran bulunan ülkeye çekmektedir. Yerli sermaye ile olabilecek ortakl k imkanlar ise, özellikle do rudan yabanc sermaye yat r mlar aç s ndan önem arz etmektedir. Yat r m yap lmas planlanan alanda mevcut güçlü bir yerli ortak, belirli risklerin daha oluflmadan ortadan kald r lmas n sa layacak, ilgili piyasa koflullar hakk nda daha net bilgiler edinilmesini kolaylaflt racakt r. Yan sanayiinin güçlü olmas ise, özellikle nihai ürünün son kullan c ya sunulmas nda yaflanabilecek aksakl klar bertaraf edebilecek nitelikte bir özelliktir. Bunun yan s ra üretimin kalitesi de bu unsura ba l d r. 98
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Özsermaye/yat r m büyüklü ü aç s ndan de erlendirildi inde, sektörel faktörler daha çok, daha düflük özsermaye/yat r m büyüklü üne sahip olan yat r mc larca önemsenmektedir. Grafik 18. Farkl Sektörlerde Yer Alan Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Sektörel Faktörlerin A rl kl S ralamas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ticaret Sanayi Hizmetler Insaat 7 6 5 4 3 2 1 nflaat sektöründe faaliyet gösteren firmalar n, yat r m kararlar n al rken sektörel faktörlere olan hassasiyetleri di er sektörlere nazaran daha yüksektir. 3. Pazar Pay na liflkin Da l mlar Grafik 19. Pazar Pay na liflkin Belirleyicilerinin Kendi çindeki Öncelik Da l m 99
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Türkiye de yat r m kararlar n üçüncü s rada belirleyen faktör olan pazar pay n kendi içinde de erlendirdi imizde hemen hemen ayn a rl kta olmakla birlikte, s ralaman n hitap edilen piyasan n büyüklü ü, pazardaki di er firmalar n konumu ve di er pazarlara co rafi yak nl k fleklinde gerçekleflti i görülmektedir. Bürokrat kesimde de ayn sonuçlar elde edilmifltir. Akademik çevrenin bu soruya verdi i yan t incelendi inde söz konusu faktörlerin s ralamas ayn olup yaln zca hitap edilen piyasan n büyüklü üne % 42,1 oran ile daha fazla önem atfedildi i ortaya ç kmaktad r. Sözkonusu faktörlerden hitap edilen piyasan n büyüklü ü ve di er piyasalara olan co rafi yak nl k, do rudan yap lacak üretime yönelik talebi esas alan faktörlerdir. Burada ilgili piyasan n büyüklü ünün yan s ra, ülkenin bölgesel ve di er uluslararas piyasalarla olumlu ba lant lar n n olmas, ürünlerin daha genifl bir co rafya taraf ndan talep edilece i anlam n tafl maktad r. Bu aç dan bak ld nda Türkiye nin co rafi anlamda tam bir köprü ülke konumunda olmas, Avrupa Birli i ülkeleri ve Sovyetler Birli i nden ayr lan yeni devletlerle olan yak n iliflkileri, ülkemizi hem yerli hem de yabanc yat r mlar için cazip k lmaktad r. Pazardaki mevcut firmalar n konumu ise, daha çok rekabeti ilgilendiren bir faktördür. Firmalar kendi faaliyet alanlar nda güçlü konumda olan baflka flirketlerin varl halinde o alana yat r m yapma hususunda isteksiz davranacaklard r. 4. Vergisel Faktörlere liflkin Da l mlar Grafik 20. Vergisel Faktörlere liflkin Belirleyicilerin Kendi çindeki Öncelik Da l m 100
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme Ankete kat lan firmalar vergisel faktörleri dördüncü s raya yerlefltirmifltir. Vergi faktörlerinin belirleyicileri aras nda ise genel vergi indirimleri %30,4 lük payla yat r mc lar taraf ndan birinci s raya konulmufltur. Vergi muafiyetleri ikinci s rada yer al rken, Türk vergi sisteminin yap s üçüncü s rada, vergi rekabeti için uygulanan politikalar dördüncü s rada yer alm flt r. Ülkemizde yat r mlar n teflvikine yönelik olarak gelir ve kurumlar vergisi alanlar nda gelir düzeyi düflük illerde, katma de er vergisinde ise sektörler veya ürün gruplar nda vergi indirimleri uygulanm flt r. Gerçekten de, hem yerli hem de yabanc yat r mc lar aç s ndan vergisel faktörlerin, di er faktörler kadar olmasa da yat r m kararlar n etkiledi i hususunda çal flmalar mevcuttur. Bu konuda vergi indirimleri genellikle geliflmekte olan ülkelerin s kl kla baflvurdu u bir yöntemdir. Nitekim OECD ülkeleri ve di er geliflmekte olan ülkeler aras nda yap lan bir çal flmada, geliflmekte olan ülkelerin yat r mlar çekmek için genel vergi indirimlerine baflvurma oran % 45 iken, sözkonusu oran geliflmifl ülkelerde % 5 olarak rapor edilmifltir (Goodspeed: 2006). Bu sonucun ortaya ç kmas nda genel vergi indirimine gidilmesinin, detayl bir vergisel düzenleme oluflturulmas na nazaran neredeyse bir çal flma gerektirmemesi ve çok daha zahmetsiz olmas etkin olabilir. Bunu yan s ra, genel vergi indirimleri kimi zaman izlenen uluslararas vergi rekabeti politikalar n n bir sonucu olarak da ortaya ç kabilmektedir. Nitekim Türkiye de 2006 y l nda getirilen yeni Kurumlar Vergisi Kanunu ile, söz konusu oran n %20 ye çekilmesi böyle bir stratejinin ürünüdür. Grafik 21. Farkl Özsermaye/ Yat r m Büyüklüklerine Sahip Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Vergisel Faktörlerin A rl kl S ralamas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 8,8 8,7 13,2 13,9 20,6 18,3 10,3 11,3 20,6 11,8 11,3 20,9 14,7 15,7 1 milyon Dolar üstü 300 Bin ve 1Milyon Dolar Arasi 23,5 11,8 29,4 11,8 17,6 5,9 300 Bin Dolar alti 7 6 5 4 3 2 1 101
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Özsermaye/yat r m büyüklü ü bak m ndan, çal flmam za ifltirak eden firmalar aras nda taraf m zca yap lan s n fland rmaya göre, orta ve büyük ölçekli kategorisinde de erlendirilen firmalar, yat r m kararlar n n al nmas nda vergisel faktörleri küçük ölçekli firmalara göre daha fazla önemsemektedir. Grafik 22. Farkl Sektörlerde Yer Alan Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Vergisel Faktörlerin A rl kl S ralamas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ticaret Sanayi Hizmetler Insaat 7 6 5 4 3 2 1 Sektörel bak mdan ele al nd nda ise, ticaret ve sanayi alan nda faaliyet gösteren firmalar, di er sektörlerdeki firmalara göre vergisel faktörlere daha a rl kl olarak önem vermektedir. Ticaret alan nda faaliyet gösteren firmalar n yaklafl k %20 si, sanayi alan ndaki firmalar n ise %14 ü vergisel faktörleri yat r m kararlar n n al nmas nda ilk s raya yerlefltirmifllerdir. Hizmetler ve inflaat sektörü ise vergisel faktörleri a rl kl olarak ikinci s raya yerlefltirmifllerdir. 102
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme 5. Siyasi Faktörlere liflkin Da l m Grafik 23. Siyasi Faktörlere liflkin Belirleyicilerin Kendi çindeki Öncelik Da l m Yerli ve yabanc firmalar n yat r m kararlar n etkileyen faktörler içinde beflinci s rada yer alan siyasi faktörlerin kendi içinde da l m na bakt m zda, siyasi istikrara birinci derecede önem verilmifl olup risk ve belirsizlikler ikinci, siyasetçiye güven ise üçüncü s rada yer alm flt r. Akademik ve bürokrat çevreden verilen cevaplar da, yat r mc lar n yan tlar yla tutarl d r. Gerçekten de, ülkenin siyasi istikrar düzeyinin yüksek olmas, piyasadaki mevcut aktörlerin ya da ilgili piyasada yer almak isteyen yat r mc lar n, yat r mlar n gelece ini daha net bir biçimde görebilmelerine yard mc olurken, onlar n daha ak lc yat r m planlar yapabilme olanaklar n artt rmaktad r. Ayr ca siyasi aç dan ülkenin güvenli ve istikrarl olarak alg lanmas, hem mevcut yat r mc lar ilgili ülkede tutarken, yeni yat r mlar n da ülkeye çekilmesini sa lar. Siyasi yolsuzluklar n çok fazla oldu u bir ülkede yat r m yapmak oldukça güçleflmektedir. Bu nedenle yasama gücünü ellerinde bulunduran siyasetçilerin, yolsuzluklarla an lmamalar, ülkenin yat r m ortam aç s ndan son derece önemlidir. Özellikle geçifl ekonomilerinde ve geliflmekte olan ülkelerde, siyasi yolsuzluklar n art k neredeyse kan ksan yor olmas ve siyasetçiye bu anlamdaki güven eksikli i, söz konusu ülkelerde yat r m potansiyelinin de erlendirilememesiyle sonuçlanmaktad r. 103
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 24. Farkl Sektörlerde Yer Alan Firmalar n Yat r m Kararlar n Belirlemede Siyasi Faktörlerin A rl kl S ralamas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ticaret Sanayi Hizmetler Insaat 7 6 5 4 3 2 1 Yat r m kararlar nda siyasi faktörlere en duyarl sektörün hizmetler sektörü oldu u anlafl lm flt r. Zira sözkonusu sektörde faaliyet gösteren anket kat l mc lar n n %50 ye yak n bir k sm siyasi faktörlerin yat r m kararlar n n al nmas hususundaki etkinliklerine ilk iki s rada yer vermifllerdir. Siyasi istikrar ekonominin tüm sektörleri aç s ndan önemli olmakla birlikte, bu alandaki herhangi bir istikrars zl k baflta turizm olmak üzere hizmetler sektöründe faaliyet gösteren pek çok yat r mc y olumsuz yönde etkilemektedir. 104
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme 6. Yasal Çerçeve ve Düzenlemelere liflkin Da l mlar Grafik 25. Yasal Çerçeve ve Düzenlemelere liflkin Belirleyicilerin Kendi çindeki Öncelik Da l m Ülkedeki yasal çerçeve ve düzenlemeler Türkiye de faaliyet gösteren yat r mc lar aç s ndan yat r m kararlar n belirlemede alt nc s rada yer almaktad r. Yasal düzenlemeler içinde en önemli husus hukuk sisteminin güvenilirli i olarak saptanm flt r. Akademisyen ve bürokratlar n de erlendirmeleri de bu sonuçla örtüflmektedir. fiirketler, yat r m yapt klar ülkelerdeki hukuk kurallar ile o ülkedeki ticari iliflkilerini kurmaya çal flmaktad rlar. Bu nedenle hukuk sisteminin düzgün ifllemesi, zaman nda ve adaletli kararlar n ç kmas yat r mc lar için büyük önem tafl maktad r. Bu hususta Türkiye nin iç hukukun yan s ra, taraflar n belirleyecekleri hakemler ve uygulanacak hukuk kurallar n n taraf iradelerine b rak ld tahkim yöntemini etkin biçimde uygulamas durumunda, özellikle yabanc yat r mlar çekebilece i ve bölgede Eski Sovyetler Birli i ülkelerinden ayr lan ülkeler için de merkez haline gelebilece i yönünde görüfller de dile getirilmektedir (Wegen, 2007). Fikri ve s nai mülkiyet haklar n n etkin flekilde korunmas, yarat c l n teflviki, teknolojik geliflmelerin endüstriye uygulanmas, ülkedeki yabanc sermayenin art fl, ulusal ve uluslararas ticaretin geliflmesi ile gerek ulusal gerekse uluslararas pazarda rekabet gücünün artmas nda son derece büyük önem tafl maktad r. Bu anlamda AB ye tam üyelik görüflmeleri çerçevesinde Türkiye de önemli ad mlar n at lm fl ve at l yor olmas özellikle yabanc yat r mlar aç s ndan bir tercih nedenini oluflturmaktad r. 105
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 26. Yat r mc lar n Türkiye de Faaliyetlerini Sürdürürken Karfl laflt klar Sorunlar Yat r mc lar n faaliyetlerini sürdürürlerken karfl laflt klar sorunlara bakt m zda ilk üç s ray düflük talep seviyesi, sektördeki yüksek rekabet gibi piyasa koflullar na yönelik unsurlarla, sat fllar ve ücretler üzerindeki vergilerin yüksekli i gibi vergisel faktörler ve son olarak yolsuzluk ve rüflvet gibi piyasan n fleffafl na yönelik faktörlerin oluflturdu u görülmektedir. Özellikle yap lan çal flman n saha araflt rmas k sm n n 2007 aral k ay ile 2008 in ocak ay bafllar na rast gelmesinin talep düflüklü ü gibi bir sonucun ilk s rada yer almas nda etken oldu unu belirtebiliriz. Zira sözkonusu dönemde dünya ekonomisinde yaflanan geliflmelerin de etkisiyle oluflan belirsizlik ve risk ortam n n, sat n alma seviyesinde k sa dönemli bir olumsuz etki meydana getirme ihtimali göz önünde bulundurulmal d r. Bununla birlikte 2000-2001 y llar ndan itibaren titizlikle uygulanmaya çal fl lan ve s k bir mali disiplin program içeren IMF destekli ekonomi politikalar n n da, iç talepte bir daralmaya yol açma ihtimalinden söz edilebilir. fiöyle ki; sözkonusu kriz y llar nda oluflturulan IMF destekli ekonomik program n en önemli hedeflerinden biri kronik enflasyonla mücadele etmek ve hedeflenen faiz d fl fazlay yaratabilmektir. Bu nedenle uygulamaya konulan s k para ve maliye politikalar 106
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi: Anket ve De erlendirme çerçevesinde belirlenen ücret ayarlamalar, iç talep üzerinde daralt c bir etki meydana getirmifltir. Yeni haz rlanacak ekonomik programlarda, bu hususa dikkat edilmesinin yat r m ortam n n canlanmas na katk da bulunabilece i kanaatini tafl maktay z. Sat fllar üzerinde Katma De er Vergisi ve Özel Tüketim Vergisi gibi yüksek oranl vergilerin varl yat r mc lar faaliyetlerini sürdürmede zorlayan faktörler aras nda bafl çeker niteliktedir. Ancak bu konuda da baz ilerlemeler kaydedilmektedir. Örne in, 30 May s 2007'de Resmi Gazete' de yay mlanan ve 1 Ocak 2008 den itibaren yürürlü e giren lokanta, kebapç, ayaküstü yemek yenilen yerler, pastane, kafeterya, k raathane, otel, motel, pansiyon, tatil köyleri ve ''her fley dahil'' fiyat uygulanan konaklama yerleri ile sade, meyveli ve kolal gazozlarda KDV oran n n %18 den %8 e inmesi hakk ndaki Bakanlar Kurulu Kararnamesi nin ilgili sektörleri biraz da olsa rahatlataca düflünülmektedir. flgücü maliyetleri ise, özellikle ülkenin yat r mlar çekme aç s ndan rekabet gücünü olumsuz etkileyen bir faktör olarak nitelendirilmektedir. Bu nedenle, yat r mc lar iflgücü maliyetleri daha düflük olan ülkeleri tercih etmektedir. Yak n zamanda yap lan bir araflt rmaya göre Türkiye deki iflgücü maliyetleri 2006 y l nda 7,40 Euro/Saat civar ndad r (MESS, 2007). Bu oran 2006 y l nda do rudan yabanc sermaye yat r mlar n en çok çeken ülke olan Çin de 1,10 Euro/Saat iken, AB ye yeni üye olan devletlerden Bulgaristan da 1,50 Euro/Saat, Çek Cumhuriyeti nde ise 6,40 Euro/Saattir ( MESS, 2007). Yolsuzluk ve rüflvet ise, piyasalardaki ifl risklerini ya yüksek risk primine dönüfltürmek suretiyle artt rmakta ya da iflletmeler üzerine ek bilgi maliyetleri yüklemektedir. Bu nedenle baflta OECD, AB ve Dünya Bankas gibi bir çok uluslararas organizasyon ülkelerin yolsuzluklarla mücadelesinin o ülkedeki yat r m ortam n iyilefltirdi i yönünde aç klamalarda bulunmaktad r. Uluslararas saydaml k örgütünün verilerine göre Türkiye aç s ndan her ne kadar bu konuda küçük de olsa bir ilerleme sözkonusu ise de, yeterli olmad aç kt r. OECD nin 2008 y l n n hemen bafl nda duyurdu u rüflvetle mücadele raporunda Türkiye ile ilgili olarak, yolsuzluklarla mücadelede ülkenin isteksiz göründü ünün ima edilmesi bu alanda daha çok ad m at lmas gereklili ini ortaya koymaktad r. 107
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 27. Yap lan Yat r mlar n Ekonominin Hangi Alanlar na Katk da Bulundu u Çal flmam za ifltirak eden yerli ve yabanc yat r mc lar m z, öncelikle daha kaliteli ve ucuza ürün sunmak suretiyle ekonomiye katk da bulunduklar n belirtirlerken, yine önemli bir k sm da istihdama olan katk lar n n daha önemli oldu unu vurgulam fllard r. Ülkenin sermaye birikimine katk da bulunma ve vergi gelirlerini artt rma seçenekleri ise hemen hemen ayn öneme sahip olarak s ralanm fllard r. Grafik 28. Yat r m Kararlar n n Verilmesinde Teflviklerin Önem S ralamas 108
kinci K s m - Yerli ve Yabanc Yat r mc lar n Yat r m Kararlar n Etkileyen Faktörlerin I. Bölüm Belirlenmesi: - Katma De er Anket Vergisinde ve De erlendirme stisnalar Kat l mc lar m z n %18,2 si sa lanan kredi kolayl klar n, verilen teflvikler içerisinde önem bak m ndan ilk s raya yerlefltirirken, %15,1 i endüstriyel girdilerdeki indirimler/ gümrük muafiyetlerini teflvik olarak daha önemli bulduklar n, % 12,6 s ise temettü ve karlar n transferinde düflük stopaj uygulamas v.b. uygulamalar mühim gördüklerini dile getirmifllerdir. Burada kredi kolayl klar özellikle yerli yat r mc lar aç s ndan daha büyük bir önem arz ederken, karlar n transferinde olabilecek düflük stopaj uygulamas v.b. teflvikler daha çok yabanc yat r mc lar ilgilendirmektedir. Grafik 29. Yat r m Kararlar n Etkileyen Vergi ve Benzeri Yükümlülükler Sosyal güvenlik kesintileri alan nda sa lanacak teflvikler yat r m kararlar nda en çok küçük ölçekli iflletmelerce önemsenmektedir. Küçük ölçekli iflletmeler kay t alt nda çal flt r lan iflçilerin maliyetlerinden büyük ölçekli flirketlere göre daha fazla etkilendiklerinden bu alanda yap lacak herhangi bir teflvik özellikle kay t d fl istihdam engelleme konusunda özendirici olacakt r. 109
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo Grafik 30. Yat r mc lar aç s ndan daha çok zorluk yafland düflünülen ilk üç kamu kuruluflu Yerli ve yat r mc lar aç s ndan yat r mlar n yaparken hangi ilk üç kamu kuruluflunda zorluk çekiyorsunuz sorusuna verilen cevaplarda, %61.5 lik pay ile Belediyeler birinci s raya konulmufltur. Daha sonra Gümrükler ve D fl Ticaret Müsteflarl en çok birinci s rada zorluk çekilen kamu kurulufllar olarak gösterilmifltir. kinci s rada en çok zorluk çekildi i söylenen kamu kurulufllar ise s ras yla Türk Patent Enstitüsü, Türk Standartlar Enstitüsü ve Maliye Bakanl d r. SONUÇ VE ÖNER LER Ulusal ekonomilerin dünya piyasalar ile bütünleflmesi ve iktisadi karar süreçlerinin dünyadaki sermaye birikimine yönelik dinamikler ile belirlenmesi küreselleflme olgusunun oluflturdu u yeni ekonomik düzenin bir parças d r. Bafllang çta ekonomide serbestleflme, ihracata dönük büyüme modeli olarak sunulan bu yeni dönüflüm kendi amac n aflarak yeni bir de iflime neden olmufl, ulus devlet anlay fl ve örgütlenme biçimi afl nd r lmaya bafllanm flt r. Böylece büyük sermayenin hiçbir zorlukla karfl laflmadan dünya pazarlar nda dolaflabilece i yeni bir ekonomik düzen oluflmufl ve ulus devletlerin hareket alan daralt larak, politikalar önemli ölçüde k s tlanm flt r. Günümüzde uluslararas sermaye, ulus devletten kaynaklanan hiçbir bask ile karfl laflmadan küresel bir pazara ulaflabilmekte ve sonuçta ülkeler aras nda sermaye faktörünün önemi giderek artmaktad r. 110
Sonuç ve Öneriler Bu düzende sermaye art k kendi ülkesinde de il dünyan n herhangi bir yerinde yat r m karar verebilmek için özgür bir hale gelmifltir. Özellikle 1990 l y llarda geliflmifl ülkelerdeki faizlerin belirgin bir flekilde düflmesi ve geliflmekte olan ülkelerdeki düflük vergi oranlar, yüksek faiz oranlar ve kur politikalar, sermaye hareketlerinin geliflmekte olan ülkelere kaymas n n önemli nedenleridir. Bu durum yat r mlar aç s ndan özellikle k sa vadeli sermaye hareketlerini ön plana ç karm flt r. Sermaye ak fl n uyaran etkenlerin de iflmesi bu ülkelere akan sermayenin niteli ini, kaynaklar n ve sonuçlar n da de ifltirmifltir. 1990 l y llarda geliflmekte olan ülkelere akan sermaye daha seçici, ak flkan, k sa vadeli ve spekülatif bir nitelik kazanm flt r. Son y llarda ise uluslararas do rudan yat r mlar n dünya ekonomisindeki h zla artan hacmi ve belirleyici rolü, ülkelerin bu yat r mlara daha fazla ilgi göstermesine neden olmufltur. 2000 y l nda uluslararas do rudan yat r mlar (UDY) 1.4 trilyon dolar ile rekor seviyesine ulaflm flt r. Bu tarihten sonra 2003 y l na kadar düflüfl e ilimine giren UDY ak mlar 2004 y l ndan itibaren yeniden artmaya bafllam flt r. 2006 y l nda da yaklafl k %38 oran ndaki art flla 1.3 trilyon ABD dolar seviyesine ulaflm flt r. Bu rakam 2000 y l ndan sonra gerçekleflen en yüksek UDY ak m d r. Dünya genelinde devam eden ekonomik büyüme UDY lerin artmas nda büyük paya sahiptir. Di er yandan, uluslararas birleflme ve sat n almalardaki art fl, yeniden yat r ma dönüfltürülen kazançlardaki art fl, geliflmekte olan ve geçifl dönemi ekonomilerindeki yeni (greenfield) yat r mlarda art fl, artan do al kaynak ihtiyac ve emtia fiyatlar na ba l olarak, do al kaynak istihraç sanayilerinin faaliyetlerinde art fl; UDY lerin 2006 y l nda rekor seviyede artmas na neden olmufltur. Türkiye de ekonomisinde 2001 y l ndan sonra yakalanan istikrar ortam ve iktisadi büyümenin son 22 çeyrekte artan bir seyir izlemesi, yat r m ortam n n iyilefltirilmesi, AB ile tam üyelik müzakereleri sürecinin öngürülebilirlik üzerindeki etkisi, di er yandan dünya ekonomisinde do rudan yabanc sermaye yat r mlar aç s ndan olumlu geliflmelerin olmas ve 2000 y l nda sonra dünya genelinde uluslararas do rudan yat r mlar aç s ndan ikinci rekor düzeydeki rakamlar n yakalanmas, Türkiye ye gelen UDY miktar n n artmas n sa layan nedenler aras ndad r. 2003 y l ndan itibaren ülkemizde, yabanc sermaye girifli yönünde önemli say labilecek geliflmeler gözlenmektedir. 1985 y l ndan beri ülkeye giren do rudan yabanc sermaye toplam na bak ld nda, bu toplam n yaklafl k 111
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo %70 e yak n 2003-2006 dönemini kapsayan son dört y lda gerçekleflmifltir. Türkiye ekonomisi özellikle 2005 ve 2006 y llar nda uluslararas do rudan yat r m çekme performans bak m ndan rekor bir seviyeyi yakalam flt r. 2006 y l nda Türkiye ye gelen do rudan yabanc sermaye dünyadaki di er ülkelerdeki geliflmelerle paralellik gösterse de 2006 y l nda tüm dünya ülkelerine yap lan do rudan yabanc yat r mlardaki y ll k art fl %34.3 iken Türkiye de bu oran %105.7 olarak gerçekleflmifltir. Türkiye ekonomisinde yeterli tasarruf fazlas yarat lamad için do rudan yabanc yat r mlar ülkemiz aç s ndan büyük önem tafl maktad r. Ancak yabanc sermaye gidece i ülkeyi belirlerken baz kriterleri göz önüne almakta ve uluslararas firmalar n bir ülkeye veya bir sektöre yat r m yapma karar al rken hangi faktörleri de erlendirdikleri konusu ön plana ç kmaktad r. Firmalar, yat r m yapacaklar alanlar belirlerken öncelikli olarak ekonomik koflullar de erlendirmekte, bunun yan s ra pazar koflullar, sektörel faktörler, yasal düzenlemeler, siyasi faktörler ve benzeri koflullar da dikkate almaktad r. Bunlar n d fl nda, vergi sisteminin yat r m ortam n daha cazip k lacak flekilde düzenlenmesi ve özellikle istihdam, karl l etkileyecek kurumlar ve kar transferi vergileri ile d fl ticaret üzerinden al nan vergilerdeki farkl l klar, yat r m karar n etkileyen unsurlar olarak kabul edilmektedir. Türkiye ekonomisinde de yat r m ortam n iyilefltirme yönünde önemli ad mlar at lmaktad r. lk olarak ekonomik faktörler ba lam nda ülkedeki ekonomik istikrar n sa lanmas na önem verilmifl ve ekonomik büyüme oran istikrarl bir art fl trendine girmifltir. Enflasyon rakamlar önemli ölçüde düflürülmüfl ve mali disiplin çerçevesinde kamu kesimine iliflkin veriler düzeltilmifltir. Bu ba lamda kamu aç klar düflürülmüfl kamu borçlar ve bütçe üzerindeki faiz yükü azalt lm flt r. Ekonomik anlamda yaflanan bu düzelmelerin yan s ra ekonomi genelinde özel kesimin tasarruflar n n düflmesi ve borç yükünün artmas, iflsizlik oran n n hala yüksek olmas ve en önemlisi enerji fiyatlar ndaki art fl ile ithalata dayal yat r mlardaki art fl n d fl ticaret aç klar n art rmas cari ifllemler aç klar n n oldukça artmas na neden olmufltur. Ekonomik performanstaki iyileflmelerin yan s ra kamu kesimi yat r mlar teflvik için yap sal düzenlemeleri gerçeklefltirmeye devam etmektedir. Yasal anlamda yat r mlar teflvik edici düzenlemelerle birlikte vergisel anlamda da reform niteli inde düzenlemelere gidilmifltir. Ancak kendi ülkemizde yapt m z geliflmelere paralel olarak dünya ekonomisindeki geliflmeler de ekonomimizi etkileyici faktör olarak görülmesi gerekir. Özellikle ABD de 112
Sonuç ve Öneriler yaflanan konut kredisine iliflkin sorunlar ve buna ba l olarak finansal piyasalarda yaflanan çalkant lar dünya büyüme rakamlar ile birlikte ülkemizdeki ekonomik dengeleri de etkileyecektir. Dünya genelinde Amerikan ekonomisine iliflkin beklentilerin ve geliflmelerin, küresel geliflmeleri büyük ölçüde belirleyece i; buna karfl n, di er ülkelerin küresel geliflmelere katk s n n söz konusu ülkelerin Amerikan ekonomisindeki geliflmelerden ne ölçüde etkilendiklerine ba l olaca düflünülmektedir. Bir di er deyiflle, küresel geliflmeler, özellikle Avrupa ülkeleri ve Asya ülkelerinin Amerikan ekonomisindeki geliflmelere efllik edip etmeyece ine göre flekillenecektir. Bu çal flmada da önümüzdeki dönemde ülkemizde yat r m yapacak veya yapmakta olan yerli veya yabanc flirketlerin yat r m kararlar n etkileyecek faktörler belirlenmeye çal fl lm flt r. Çal flman n anket de erlendirmelerinde yat r mc lar n yat r m kararlar n belirlemede en önem verdikleri husus ekonomik faktörler olarak ç km flt r ve faktörler önem s ras na göre afla daki gibi s ralanm flt r; 1. Ekonomik faktörler (%17,7), 2. Sektörel faktörler (%17,5), 3. Pazar pay na iliflkin faktörler (%17,3), 4. Vergisel faktörler (514,8), 5. Siyasi faktörler (%12,7), 6. Yasal çerçeve ve düzenlemeler (%12,0), 7. Bürokratik faktörlerdir (%8,0). kinci k s mda yer alan anket bulgular do rultusunda ortaya ç kan sonuçlar dikkate ald m zda yeni yat r mlar n artt r lmas na iliflkin olarak flu hususlara dikkat çekebiliriz; Çal flmam za kat l mc olarak ifltirak eden yerli ve yabanc firmalar n en fazla önem verdikleri ekonomik sorunlar aras nda düflük talep seviyesi bafl çeker görünmektedir. Uygulanan ekonomik programlarda talep üzerinde k s tlay c etkiler yaratan politikalar n a rl klar n n azalt lmas, yat r m ortam n n daha cazip hale dönüfltürülmesi için önem arz etmektedir. 2000-2001 y llar nda yaflanan kriz ortam n n etkilerinin bertaraf edilmesi için IMF deste inde haz rlanan politikalarda uygulamaya konulan s k para ve maliye politikalar çerçevesinde belirlenen ücret ayarlamalar n n, iç talep 113
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo üzerinde oluflturdu u daralt c etki devam etmektedir. IMF ile hali haz rda sürdürülen stand-by anlaflmas n n süresinin may s ay nda doluyor olmas talep üzerinde iyilefltirici yönde politikalar n gündeme al nmas konusunda önemli bir f rsat oluflturmaktad r. Yine hukuk sisteminin düzgün ifllemesi, zaman nda ve adaletli kararlar n ç kmas da kat l mc firmalar m zca önemsenen hususlardand r. Bu hususta Türkiye nin iç hukukun yan s ra, taraflar n belirleyecekleri hakemler ve uygulanacak hukuk kurallar n n taraf iradelerine b rak ld tahkim yöntemini etkin biçimde uygulamas durumunda, özellikle yabanc yat r mlar çekebilece i ve bölgede Eski Sovyetler Birli i ülkelerinden ayr lan ülkeler için de merkez haline gelebilece i yönünde görüfller dile getirilmektedir. Kat l mc firmalar m z n yat r m kararlar n n al nmas ve mevcut yat r m ortam n n iyilefltirilmesi hususunda önem atfettikleri bir di er konu ise iflgücü maliyetlerinin yüksekli idir. Gerçekten de, sektörel bazda rekabet içerisinde oldu umuz bir çok ülke ile karfl laflt r ld nda Türkiye de iflgücü maliyetlerindeki art fl dikkat çekmektedir. Türkiye deki iflgücü maliyetleri 2006 y l nda 7,40 Euro/Saat civar nda hesap edilmektedir. Bu rakam Çin de 1,10 Euro/Saat iken, AB ye yeni üye olan devletlerden Bulgaristan da 1,50 Euro/Saat, Çek Cumhuriyeti nde ise 6,40 t r. Bu nedenle, özellikle sosyal güvenlik kesintileri alan nda sa lanacak teflvikler, iflgücü maliyetlerinin rahatlat lmas aç s ndan önemlidir. Türkiye ile ilgili olarak, çeflitli raporlarda yolsuzluklarla mücadelede ülkenin isteksiz göründü ünün ima edilmesi bu alanda daha çok ad m at lmas gereklili ini ortaya koymaktad r. Bu alanda at lacak ad mlar, piyasalarda yolsuzluklar n meydana getirdi i ifl risklerini azalt lmas na yard mc olarak, yat r m ortam n n iyileflmesine katk sunacakt r. Vergisel alanda dünya ülkeleri aras nda do rudan yabanc yat r mlar çekmede k yas ya bir rekabet yaflanmaktad r. Vergi rekabeti çerçevesinde gerçeklefltirilen vergi indirimleri ülkeler aras ndaki bu mücadelenin en belirgin fleklini oluflturmaktad r. Zira yapt m z anket sonuçlar yat r mc lar aç s ndan vergi indiriminin önemini aç k bir biçimde ortaya ç karmaktad r. Türkiye, özellikle son y llarda Gelir ve Kurumlar vergilerinde yapt düzenlemelerle vergi indirimi alan nda dünyadaki geliflmelere önemli ölçüde uyum sa lam fl bulunmaktad r. Ancak dünya ülkelerine bak ld nda yabanc yat r mlar çekmede vergi indirimlerinin yan s ra di er vergisel tedbirlere de önem verildi i görülmektedir. Özellikle Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Letonya, 114
Sonuç ve Öneriler Litvanya, Malta, Estonya, Polonya, Slovakya gibi ülkelerde vergi indirimlerinin yan s ra yat r m indirimi ve vergi tatili gibi uygulamalar ön plana ç kmaktad r. Ülkemizde ise yabanc yat r mlar çekmeye yönelik olarak Gelir ve Kurumlar vergilerinde oransal anlamda yap lan düzenlemelerin haricinde belirgin nitelikte baflka herhangi bir tedbire baflvurulmad görülmektedir. Sistemimizde mevcut olan ve ço u zaman yabanc yat r mlar teflvike yönelik vergisel tedbirler olarak adland r lan indirim ve istisna uygulamalar n n ço u, esasen teknik gerekçelerle getirilmifl uygulamalar olup ço u dünya ülkelerinde zaten yürürlükte bulunmaktad r. Söz konusu uygulamalar bu anlamda Türkiye aç s ndan bir rekabet üstünlü ü yaratmamaktad r. Türkiye nin do rudan yabanc yat r mlar çekmede rekabet gücünü art rabilmesi bak m ndan yat r m indirimi uygulamas n n tercihli bir yap ile ve büyük yat r mlara yönelik olarak sistemimize yeniden dahil edilmesi büyük bir önem tafl maktad r. Yine rakibimiz konumundaki birçok ülkede ön planda olan ve ülkemizde sanayi yat r mlar nda hiç rastlamad m z vergi tatili uygulamalar na da sistemimizde yer verilmesi gerekmektedir. Vergisel alanda Türkiye nin rekabet gücünü art rma potansiyeline sahip tedbirlerden biri de zararlar n nakline iliflkindir. Türkiye de firmalar aç s ndan zararlar n sonraki y llara nakli 5 y l ile s n rl tutulmufl olup, geriye nakil uygulamas na ise hiç yer verilmemifltir. Dünya ülkelerine bak ld nda ise zararlar n nakli konusunda çok daha esnek uygulamalar n varl dikkat çekmektedir. Zararlar n ileriye nakline iliflkin olarak baz ülkelerde zamansal k s t 5 y l ile s n rl kalmay p 20 y la kadar ç kar l rken (ABD), baz ülkelerde ise zararlar n ileriye nakline süresiz imkan sa lanm flt r (Azerbaycan, Ürdün). Yine baz Avrupa ülkelerinde ve Amerika da ileriye nakil ile yetinilmemifl zararlar n geriye nakli uygulamas na da sistemde yer verilmifltir (ABD, Hollanda). Bu anlamda Türkiye nin rekabet gücünü art rabilmesi bak m ndan zararlar n geriye nakline imkan sa lan rken, ileri nakil uygulamas nda daha toleransl bir çerçeve çizilmelidir. 115
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo ANKET SORULARI Bu çal flma, stanbul Üniversitesi Bilimsel Araflt rma Projeleri kapsam nda Vergi Yap s ndaki De iflimin Yat r mlar Üzerindeki Etkisi konulu projede kullan lmak üzere haz rlanm flt r. Anket, Türkiye de yat r m yapan ve merkezi stanbul da bulunan yerli ve yabanc 1000 flirket ile yap lmaktad r. Ankete kat ld n z için teflekkür ederiz. 1-) Hangi sektörde faaliyet gösteriyorsunuz? Ana Sektör Tar m Ticaret Sanayi Hizmetler nflaat Di er 2-) Üretiminizi hangi piyasalara yönelik yap yorsunuz? Yurtiçi Avrupa Uzak Do u Orta Do u Rusya ve BDT Amerika Di er Alt Sektör 3-) Türkiye nin içinde bulundu u mevcut ekonomik ve siyasal koflullar dikkate al nd nda, bu koflullar yeni yat r m yapmaya uygun buluyor musunuz? a-) Evet b-) Hay r c-) Belirsiz 4-) Türkiye deki yat r m ortam n n gelece ine yönelik beklentileriniz afla daki seçeneklerden hangisiyle örtüflmektedir? a-) Yat r m ortam daha iyi olacak b-) Yat r m ortam ile ilgili belirgin bir de ifliklik olmayacak c-) Yat r m ortam kötüleflecek 116
Anket Sorular 5-) Mevcut flartlarda ve yak n bir gelecekte yeni bir yat r m yapmay düflünüyor musunuz? a-) Evet b-) Belirsiz c-) Hay r 6-) Bilançonuzdaki öz sermayeniz veya yat r m büyüklü ünüz nedir? Yüksek Orta Düflük 1 milyon Dolar üstü 300 Bin ve 1Milyon Dolar Aras 300 Bin Dolar alt 7-) Afla da belirlenen konu bafll klar çerçevesinde yat r m kararlar n z etkileyen faktörleri s ralay n z. (En önemli faktör 1 olmak üzere s ralama yap n z) Ekonomik Faktörler Sektörel Faktörler Pazar Pay Yasal Çerçeve ve Düzenlemeler Vergisel Faktörler Siyasi Faktörler Bürokratik Faktörler Di er 8-) Yat r m kararlar n z etkileyen faktörleri her grubu kendi içinde de erlendirmek üzere s ralay n z. (En önemli faktör 1 olmak üzere s ralama yap n z) a) Ekonomik Faktörler Kalifiye iflgücüne kolay eriflim flgücü maliyetlerinin uygunlu u Girdi maliyetlerinin ucuz olmas Geliflmifl fiziki ve teknik altyap Mevcut ekonomik ve politik istikrar Ülkenin orta ve uzun vadede büyüme potansiyeli Faiz Oranlar Kur politikalar Di er 117
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo b) Sektörel Faktörler Sektördeki karl l k Yerli sermaye ile ortakl k imkanlar Yan sanayinin yeterince geliflmifl olmas Di er c) Pazar pay Hitap edilen piyasan n büyüklü ü Pazardaki di er firmalar n konumu Di er pazarlara co rafi yak nl k Di er d) Yasal Çerçeve ve Düzenlemeler Fikri ve s nai mülkiyet haklar n n korunmas Hukuk sisteminin güvenilirli i Devlet taraf ndan sa lanan teflviklere iliflkin düzenlemeler Temettü ve di er karlar n ana flirkete transferinin kolayl Di er e) Vergisel Faktörler Vergi indirimleri Vergi Muafiyetleri Türk vergi sisteminin yap s Vergi rekabeti için uygulanan politikalar Di er f) Siyasi Faktörler Risk ve Belirsizlik Siyasi stikrar Siyasetçiye Güven Di er 118
Anket Sorular 9-) Türkiye de faaliyetlerinizi sürdürürken karfl laflt n z sorunlar belirtiniz. (En önemli sorun 1 olmak üzere s ralama yap n z) Temel Altyap Sorunlar Yüksek Hammadde ve Girdi Maliyetleri Finansman Sorunlar Lojistik ve Ulaflt rma Sorunlar flgücünün Kalitesindeki Sorunlar Piyasa Koflullar (Düflük Talep Seviyesi) Sektördeki Yüksek Rekabet Kurumlar Vergisinin Yüksekli i Ücretler Üzerindeki Vergilerin Yüksekli i Sat fl Üzerindeki Vergilerin Yüksekli i Fikri Mülkiyet Haklar n n Korunmamas Terör ve Güvenlik Sorunlar Yolsuzluk ve Rüflvet Kamu dareleri le liflkiler Kurumlar aras ndaki eflgüdüm sorunu Di er Sorunlar 10-) Türkiye de yapt n z yat r mlar n, ekonominin daha çok hangi alan na katk da bulundu unu düflünüyorsunuz? (En çok katk sa lad n z alana 1 demek suretiyle, önem derecesine göre s ralay n z) Türkiye deki istihdama katk da bulunuyorum Daha kaliteli ve daha ucuza ürün sunuyorum Devlete vergi geliri sa l yorum Sermaye birikimine katk da bulunuyorum Yeni teknoloji getiriyorum hracat geliri art fl na katk da bulunuyorum Yapt m üretimle, benzer nitelikteki mallar n ithalat n azaltmak suretiyle döviz tasarrufu sa l yorum. Di er 119
Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi stanbul smmmo 11-)Hangi Teflvikler sizin için daha önemlidir? (En önemli unsur 1 olmak üzere, s ralama yap n z) Endüstriyel Girdilerdeki ndirimler/ Gümrük Muafiyetleri Fabrika, Makine ve nflaat Malzemelerindeki ndirim / Muafiyetler Yerli Üretim çin Tarife Korumalar Temettü ve Karlar n Ana fiirkete Transferindeki Düflük Stopaj Uygulamas Kurumlar Vergisi ndirimleri Yat r m ndirimi Hazine Arazisi Tahsisi Kredi Kolayl Di er 12-)Afla daki vergi ve di er yükümlülük türlerinden hangilerinde meydana gelecek bir de ifliklik yat r m kararlar n z daha çok etkiler? (En çok etkili olaca n düflündü ünüz yükümlülük 1 olmak üzere, s ralama yap n z) Kar Pay Vergileri (Temettü) Ücret Stopaj Kurumlar Vergisi Katma De er Vergisi Özel Tüketim Vergisi D fl Ticaretten Al nan Vergiler Sosyal Güvenlik Kesintileri Di er 120