İŞLETMEYE GİRİŞ SAĞLIK KURUMLARI İŞLETMECİLİĞİ ÖN LİSANS PROGRAMI YRD. DOÇ. DR. GÜLTEKİN ALTUNTAŞ İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ SAĞLIK KURUMLARI İŞLETMECİLİĞİ ÖN LİSANS PROGRAMI İŞLETMEYE GİRİŞ Yrd. Doç. Dr. Gültekin Altuntaş
ÖNSÖZ Günümüzde bireyin istek ve ihtiyaçları, nitelik ve nicelik yönünden çeşitlilik göstermektedir. Sözü edilen çeşitliliğe ek olarak, küreselleşme, yeni ekonomi, bilişim teknolojileri gibi işletmeyi etkileyen unsurların sayısı da hızla artmaktadır. Çok büyük boyutlara ulaşan bu hızlı ve karmaşık değişim ve gelişim, işletmelerin büyümesine, örgüt yapılarını, yönetim ilkelerini ve çalışanlarda aradıkları nitelik ve becerileri arttırmasına neden olmuştur. Bu e-kitabın temel amaç ve hedefi, sürekli değişen, gelişen ve küreselleşen dünyada, öğrencilere, iş yaşamında uygulamaya yönelik olarak çalışanlara ya da herhangi bir biçimde işletmecilik konularında genel bilgi sahibi olmak isteyen bireylere, modern işletmecilik ile ilgili bilgi birikimini, en öz biçimde kuramsal ve uygulamalı olarak aktarmaktır. Bu sayede, öğrenci ve okuyuculara analitik bakış açısı ile kıt kaynakların en verimli biçimde kullanılmasına yönelik beceri kazandırılması, mikro boyutta işletmelerin, makro boyutta da ülke ekonomisinin daha iyi yönetilmesine katkıda bulunulması amaçlanmıştır. E-Kitapta yer alan konuların mümkün olan en kolay ve anlaşılabilir biçimde olması adına oldukça sade ve açık anlatım biçimi benimsenmiştir. Bu nedenle, e-kitabın hazırlanması sırasında, işletmecilik ile ilgili pek çok kaynaktan yararlanılmıştır. Ek olarak, İşletme Fakülteleri nde yürütülen işletmecilik derslerinin müfredatları dikkate alınmış, olası en az sayfada en çok bilginin sunulması ilkesi doğrultusunda hareket edilmiştir. E-Kitap, temel olarak 3 ana, 14 ara bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, iş ve işletmecilikle ilgili temel kavramlar, ekonomik sistemler ve bileşenleri, işletmecilik düşüncesinin doğuşu ve gelişimi, işletmenin yapısal çevresi ve içerisinde faaliyet gösterdiği çevre, işletmelerin amaç ve sorumlulukları ayrıntılı olarak açıklanmış ve işletmeler sınıflandırılarak bir işletmenin kuruluş süreci açıklanmıştır. Öğrenci ve okuyucuların zihninde işletme kavramının oluşturulmasının ardından, ikinci bölümde, kâr amacı güden bir işletme içerisinde gerçekleştirilen yönetim, insan kaynakları yönetimi, üretim, pazarlama, muhasebe, finans, vb. işlevler temel düzeyde ele alınmış ve bir işletmenin içerisinde ne yapılır sorusunda cevap aranmıştır. E-Kitabın üçüncü ve son bölümünde ise, sosyal sorumluluk, iş etiği, küreselleşme, toplam kalite yönetimi, yenilikçilik, vb. günümüz iş yaşamını şekillendiren yeni bakış açıları kısaca özetlenmiştir. Temel işletmecilik bilgilerini kapsayan bu e-kitabın okuyucuya yarar sağlamasını diliyorum. Okuyuculardan gelen her türlü düşünce ve katkı, bu e-kitabın iyileştirilmesi için daha iyi ve daha güzel olmasını sağlayacaktır. Tüm öğrencilerimize başarı dileklerimle Haziran, 2014 / İstanbul, Dr. Gültekin Altuntaş II
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... II İÇİNDEKİLER... III KISALTMALAR... X YAZAR NOTU... XI 1) İŞLETMECİLİKLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR... 1 1.1.İnsan Gereksinimleri ve İhtiyaç... 7 1.1.2. İhtiyaçların Sınıflandırılması... 8 1.1.3. Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi... 8 1.1.3.1. Fizyolojik İhtiyaçlar... 8 1.1.3.2. Güvenlik İhtiyacı... 9 1.1.3.3. Ait Olma ve Sevgi İhtiyacı... 9 1.1.3.4. Saygı Görme İhtiyacı... 9 1.1.3.5. Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı... 10 1.2. Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri... 11 1.1.1. İş ve İş Gören... 12 1.1.2. Girişim ve Girişimci... 12 1.1.3. Mal ve Hizmet... 12 1.1.3.1. Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Mallar/Hizmetler... 13 1.1.3.2. Tüketim ve Üretim Malları/Hizmetleri... 13 1.1.3.3. Dayanıklı/Dayanıksız Mallar... 14 1.1.4. Üretim ve Üretim Faktörleri... 14 1.1.4.1. Doğal Kaynaklar... 15 1.1.4.2. Emek... 15 1.1.4.3. Sermaye... 16 1.1.4.4. Girişimci... 16 1.1.5. Arz ve Talep... 17 1.1.6. Tüketim ve Tüketici... 17 2) İŞLETMELERİN DOĞUŞU VE YAPISAL ANALİZİ... 23 2.1. İşletmenin Tarihçesi... 29 2.2. İşletme Biliminin Diğer Bilim Dallarıyla İlişkisi... 30 2.2.1. İşletme ve Hukuk... 31 2.2.2. İşletme ve Ekonomi... 31 III
2.2.3. İşletme ve Davranış Bilimleri... 31 2.2.4. İşletme ve Bilgi Sistemleri... 32 2.2.5. İşletme ve Matematik... 32 2.3. İşletmenin Yapısal Analizi... 32 2.3.1. İşletme Kavramı... 32 2.3.2. Bir Sistem Olarak İşletme... 33 2.3.3. İşletmeciliğin Temel İlkeleri ve Başarı Ölçütleri... 34 2.3.3.1. Verimlilik... 34 2.3.3.2. Yeterlilik... 35 2.3.3.3. Kârlılık... 36 2.3.3.4. Etkinlik... 36 2.3.3.5. Ekonomiklik... 36 2.3.3.6. Üretkenlik... 37 3) İŞLETMELERİN ÇEVRE KOŞULLARI VE ÇEVRESEL ANALİZİ... 43 3.1. Çevre Koşulları... 49 3.2. İşletme Çevresi... 50 3.2.1. İşletmenin Uzak Dış Çevresi: Genel Çevre... 50 3.2.1.1. Politik ve Yasal Çevre... 50 3.2.1.2. Ekonomik Çevre... 50 3.2.1.3. Teknolojik Çevre... 51 3.2.1.4. Uluslararası Çevre... 51 3.2.1.5. Demografik ve Sosyokültürel Çevre... 51 3.2.2. İşletmenin Yakın Dış Çevresi: Sektörel Çevre... 52 3.2.2.1. Tüketici ve Müşteriler... 53 3.2.2.2. Tedarikçiler... 53 3.2.2.3. Rakipler... 53 3.2.2.4. İkame Ürünler... 54 3.2.2.5. İşgücü Piyasası... 54 3.2.3. İşletmenin Dış Çevresi ile İlişkisi... 55 3.2.3.1. Çevresel Belirsizlik ve Değişimler... 55 3.2.3.2. İşletmeyi Dış Çevreyle Uyumlaştırmak... 56 3.2.3.3. İşletmenin Dış Çevreyi Etkilemesi... 56 4) İŞLETMELERİN AMAÇ ve SORUMLULUKLARI... 63 IV
4.1. İşletmenin Amaçları... 69 4.1.1. İşletmelerin Genel Amaçları... 69 4.1.1.1. Kâr Elde Etmek... 69 4.1.1.2. Topluma Hizmet... 70 4.1.1.3. İşletme Yaşamını Sürdürülebilir Kılmaya Yönelik Olarak Büyümek ve Gelişmek 71 4.1.2. İşletmelerin Özel Amaçları... 72 4.2. İşletmelerin Sorumlulukları... 72 4.2.1. Müşterilere Karşı Sorumluluklar... 73 4.2.2. Çalışanlara Karşı Sorumluluklar... 73 4.2.3. Hissedarlara Karşı Sorumluluklar... 74 4.2.4. Kamuya (Topluma) Karşı Sorumluluklar... 74 4.2.5. Tedarikçilere Karşı Sorumluluklar... 74 4.2.6. Devlete Karşı Sorumluluklar... 74 4.2.7. Rakiplere Karşı Sorumluluklar... 74 4.2.8. Kredi Kuruluşlarına Karşı Sorumluluklar... 74 5) İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI... 81 5.1. Hukuksal Yapılarına Göre İşletmeler... 88 5.1.1. Tek Kişi İşletmeleri... 88 5.1.2. Şahıs Şirketleri... 88 5.1.3. Sermaye Şirketleri... 88 5.2. Ekonomik İşlevlerine Göre İşletmeler... 89 5.2.1. Sanayi (Endüstri) İşletmeleri... 89 5.2.2. Hizmet Üreten İşletmeler... 90 5.2.3. Ticaret İşletmeleri... 91 5.3. Sermaye Sahipliğine Göre İşletmeler... 91 5.3.1. Yerli İşletmeler... 91 5.3.2. Yabancı İşletmeler... 91 5.4.Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler... 91 5.3.3. Özel İşletmeler... 92 5.3.4. Kamu İşletmeleri... 92 5.3.5. Karma İşletmeler... 92 5.4. Büyüklüklerine Göre İşletmeler... 92 5.4.1. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ ler)... 92 V
5.4.2. Büyük Ölçekli İşletmeler... 93 5.5. Pazar Alanlarına Göre İşletmeler... 94 5.6. İşletmeler Arası Anlaşma Biçimlerine Göre İşletmeler... 95 6) İŞLETMELERİN KURULUŞU... 102 6.1. İşletmenin Önemi... 108 6.2. İşletme Kurma Nedenleri... 108 6.3. İşletmelerin Kuruluş Çalışmaları... 109 6.3.1. Yatırım Düşüncesi ve Uygun Yatırım Alanlarının Seçimi... 110 6.3.2. Yapılabilirlik (Fizibilite) Araştırması... 110 6.3.2.1. Ekonomik Araştırmalar... 111 6.3.2.2. Teknik Araştırmalar... 113 6.3.2.3. Finansal Araştırmalar... 113 6.3.2.4. Yasal Araştırmalar... 113 6.3.2.5. Örgütsel Araştırmalar... 114 6.3.3. Yapılabilirlik Projesinin Uygulamaya Geçirilmesi... 114 6.3.3.1. Yapılabilirlik Projesi (Ön Proje)... 114 6.3.3.2. Değerlendirme ve Yatırım Kararı... 114 6.3.3.3. Kesin Proje... 114 6.3.3.4. Projenin Uygulanması... 114 6.3.3.5. İşletmeye Geçiş... 115 6.3.3.6. Maliyetleri Karşılaştırma Yöntemi ile Yer Seçimi... 115 7) İŞLETME İŞLEVLERİ: YÖNETİM İŞLEVİ... 121 7.1. Yönetim Kavramı... 127 7.2. Yönetim Türleri... 127 7.3. Yönetim Piramidi... 128 7.4. Yöneticiler ve Yönetim Becerileri... 129 7.5. Yönetsel Roller... 130 7.6. Yönetim Düşüncesinin Evrimi... 132 7.6.1. Klasik Yönetim Kuramı... 132 7.6.2. Neo Klasik (Davranışsal) Yönetim Kuramı... 132 7.6.3. Modern Yönetim Kuramı... 133 7.6.4. Modern Sonrası (Post Modern) Yönetim Kuramları... 134 7.6.5. Yönetimin Temel İşlevleri... 135 7.6.6. Planlama Kavramı ve Planlama Süreci... 136 VI
7.6.6.1. Plan Türleri... 136 7.6.7. Örgütleme Kavramı ve Örgütleme Süreci... 137 7.6.7.1. Örgütleme İlkeleri... 138 7.6.7.2. Örgüt Yapısını Etkileyen Unsurlar... 139 7.6.7.3. Bölümlere Ayırma Biçimleri... 139 7.6.8. Yürütme Kavramı ve Yürütme Süreci... 139 7.6.8.1. Motivasyon... 139 7.6.8.2. Liderlik... 140 7.6.8.3. İletişim... 141 7.6.8.4. Gruplar... 143 7.6.9. Denetim Kavramı ve Denetim Süreci... 143 7.6.9.1. Denetim Türleri... 143 8. İŞLETME İŞLEVLERİ: İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ İŞLEVİ... 152 8.1. İnsan Kaynakları Yönetimi Kavramı... 158 8.2. İnsan Kaynakları Yönetiminin Önemi ve İlgi Alanı... 158 8.3. İnsan Kaynakları Yönetiminin Amaçları... 159 8.4. İnsan Kaynakları Yönetiminin İşlevleri... 159 8.4.1. İnsan Kaynakları Planlaması... 160 8.4.2. Kadrolama (İş Gören Bulma ve Seçme)... 161 8.4.3. Yetiştirme ve Geliştirme... 162 8.4.4. Değerleme ve Ödüllendirme... 162 8.4.5. Ücretleme... 162 8.4.6. Endüstriyel İlişkiler... 164 8.4.7. Koruma... 165 9. İŞLETME İŞLEVLERİ: ÜRETİM YÖNETİMİ İŞLEVİ... 171 9.1. Üretim ve Üretim Yönetimi Kavramı... 177 9.2. Üretim İşlevinin Amaçları... 178 9.3. Üretim İşlevinin Temel Özellikleri... 178 9.4. Üretim Türleri... 178 9.5. Üretim Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar... 179 9.6. Üretim Planlaması ve Programlama... 180 9.7. Üretim Denetimi... 181 9.8. Kalite Kavramı... 181 9.9. Stok ve Yönetimi... 182 VII
9.10. Lojistik Yönetimi... 183 10. İŞLETME İŞLEVLERİ: PAZARLAMA İŞLEVİ... 192 10.1. Pazarlama Kavramı... 198 10.2. Pazarlama Kavramının Özellikleri ve Önemi... 198 10.3. Pazar Kavramı ve Türleri... 199 10.4. Pazarlama Anlayışı... 199 10.5. Pazarlama Stratejisi... 200 10.6. Satın Alma Davranışı ve Satın Alma Davranışını Etkileyen Unsurlar... 200 10.7. Pazarlama Bilgi Sistemi ve Pazarlama Araştırması... 201 10.8. Pazarlama İşlevleri... 201 10.9. Pazarlama Değişkenleri... 202 10.9.1. Ürün... 202 10.9.2. Fiyat... 203 10.9.3. Tutundurma (Tanıtım)... 204 10.9.4. Dağıtım... 205 11. İŞLETME İŞLEVLERİ: MUHASEBE İŞLEVİ... 213 11.1. Muhasebe Kavramı... 219 11.2. Muhasebenin Önemi ve Gereği... 219 11.3. Muhasebe Bilgisinin Kullanıcıları ve Kullanım Amaçları... 219 11.4. Muhasebe Birimin Görevleri... 220 11.5. Muhasebe İlkeleri... 220 11.6. Muhasebe Türleri... 221 11.7. Temel Muhasebe Kavramları... 222 12. İŞLETME İŞLEVLERİ: FİNANS İŞLEVİ... 230 12.1. Finans ve Finansal Yönetim Kavramı... 236 12.2. Finans İşlevini Etkileyen Unsurlar... 236 12.3. Finansal Yönetimin İşlevleri... 237 12.4. Finansal Yapı... 238 12.5. Finansman Türleri... 238 12.6. Finansal Piyasalar... 239 12.6.1. Para Piyasası... 240 12.6.2. Sermaye Piyasası... 240 13. İŞLETME İŞLEVLERİ: YENİ PARADİGMALAR... 249 13.1. Halkla İlişkiler Kavramı... 255 VIII
13.1.1. Halkla İlişkilerin Temel Özellikleri... 255 13.1.2. Halkla İlişkilerin Temel Amaçları... 255 13.1.3. Halkla İlişkiler İşlevini Etkileyen Unsurlar... 256 13.1.4. Halkla İlişkiler İlkeleri... 256 13.1.5. Halkla İlişkiler Uygulama Süreci... 256 13.1.6. Halkla İlişkilerde Kullanılan Araçlar... 257 13.2. Araştırma Geliştirme (Ar Ge) Kavramı... 257 13.2.1. Araştırma Geliştirme (Ar Ge) Nedenleri... 257 13.2.2. Araştırma Geliştirme Faaliyetinin Türleri... 258 13.2.3. Araştırma Geliştirme Faaliyetinin Denetimi... 258 13.2.4. Araştırma Geliştirme Stratejileri... 258 14. GÜNCEL KONULAR... 265 14.1. İşletme Ekonomi İlişkisi... 271 14.2. Sosyal Sorumluluk... 274 14.3. İş Etiği... 275 14.4. Küreselleşme... 275 14.5. Toplam Kalite Yönetimi... 275 14.6. Yenilik Yönetimi... 276 KAYNAKÇA... 283 IX
KISALTMALAR A. Ş. Anonim Şirket Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme BKM Bankalar Arası Kart Merkezi GSMH Gayrisafi Milli Hâsıla GSYH Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla JIT Tam Zamanında Üretim Sistemi İDT İktisadi Devlet Teşekkülü İKP İnsan Kaynakları Planlaması KOBİ Küçük ve Orta Ölçekli İşletme LTD Limitet LTD. ŞTİ. Limitet Şirket MKB Menkul Kıymet Borsası OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü SPK Serbest Piyasa Kurulu TKY Toplam Kalite Yönetimi TCMB Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi VDMK Varlığa Dayalı Menkul Kıymet X
YAZAR NOTU Bu e-kitabı, tekrar tekrar okuyarak yazım yanlışlarından arındırmak adına büyük gayret sarf eden, sayfa düzenini istenilen biçime çeviren, sunumları ile tek tek uğraşan Sayın Arzu ÖZ e çok teşekkür ederim. Yararlı olması dileklerimle, Dr. Gültekin Altuntaş altuntas@istanbul.edu.tr XI
1) İŞLETMECİLİKLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR 1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 1. İnsan Gereksinimleri ve İhtiyaç 1.1. İhtiyacın Özellikleri 1.2. İhtiyaçların Sınıflandırılması 1.3. Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi 1.3.1. Fizyolojik İhtiyaçlar 1.3.2. Güvenlik İhtiyacı 1.3.3. Ait Olma ve Sevgi İhtiyacı 1.3.4. Saygı Görme İhtiyacı 1.3.5. Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı 2. Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri 2.1. İş ve İş Gören 2.2. Girişim ve Girişimci 2.3. Mal ve Hizmet 2.3.1. Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Mallar/Hizmetler 2.3.2. Tüketim ve Üretim Malları/Hizmetleri 2.3.3. Dayanıklı/Dayanıksız Mallar 2.4. Üretim ve Üretim Faktörleri 2.4.1. Doğal Kaynaklar 2.4.2. Emek 2.4.3. Sermaye 2.4.4. Girişimci 2.5. Arz ve Talep 2.6. Tüketim ve Tüketici 2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) İşletme nedir, işletmelerin kuruluşundaki temel amaçlar nelerdir? 2) İhtiyaçların sınıflandırılması hangi esaslara dayanmaktadır? 3) İhtiyaçlar, işletmelerin kuruluşunda etkili midir? 4) Girişim ve işletme kavramları arasındaki farklar nelerdir? 3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri Kazanım Mezunların, İş Sağlığı ve Güvenliği ilişkin temel kavramsal yapı ve bilgilerle donanması Alana ilişkin bilgileri analiz etme, yorumlama ve değerlendirme becerisini kazanma Problemleri saptama, tanımlama, formüle etme ve çözme becerisine sahip olabilme Bir sistemi veya sistem bileşenlerini tasarlama ve modern tasarım yöntemlerini uygulama becerisine sahip olabilme Alanındaki uygulamaların evrensel ve toplumsal boyutlardaki etkilerinin bilincinde olabilme Yaşam boyu öğrenmenin gerekliliği bilincine sahip olabilme Alanında ürettiği veya elde ettiği verileri analiz ve sentez yapma, raporlama ve sunma becerisine sahip olabilme Bilgiye erişebilme ve kaynak araştırması yapabilme, veri tabanlarını ve diğer bilgi kaynaklarını etkin olarak kullanabilme becerisine sahip olabilme Bilim ve teknolojideki gelişmeleri izleme ve kendini sürekli yenileme becerisine sahip olabilme Öğrenmek için hareketliliği artırmak ve yaşam boyu öğrenmeyi teşvik edebilme Ulusal eğitim sistemlerinin çeşitliliğinin göz önünde bulundurulup iş piyasasında kendini daha fazla geliştirebilme Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Bağımsız çalışabilme ve 4
Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri İş ve İşletmecilikle İlgili Temel Kavramlar, Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri sorumluluk alabilme yetkinliğine sahip olabilme Farklı bilimler arasındaki bütünlüğü ve örtüşmeyi ortaya çıkararak yeni bilgilere ulaşabilme 5
Anahtar Kavramlar İhtiyaç: Gereksinim, yokluk duygusuyla birlikte hissedilen güçlü istek İş: Bedensel ya da zihinsel emek harcayarak yapılan etkinlik, çalışma Ekonomik sistem: Bir toplumda mal ve hizmetlerin üretimini, ticaretini, dağıtımını ve kaynakların üretime tahsis edilmesini düzenleyen, ayrıca üretimi kimlerin yapacağına karar veren uygulama ve ilkeler bütünü İş gören: Çalışan Girişim: Teşebbüs, bir işe girişme İşletme: Tarım, sanayi, ticaret, bankacılık vb. iş alanlarında, kâr amacıyla bir sermaye yatırılarak kurulan kurum Girişimci: Ticaret, endüstri vb. alanlarda sermaye koyarak girişimde bulunan kimse Mal: Bir kimsenin, bir tüzel kişinin mülkiyeti altında bulunan, taşınır veya taşınmaz varlıkların bütünü Hizmet: Birinin işini görme veya birine yarayan bir işi yapma Üretim: Belirli faaliyet ve işlemler sonucu yeni bir mal veya hizmet meydana getirme Fayda: Malların ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını tatmin etme özelliği Rant: Doğal kaynak sahiplerinin elde ettiği getiri Emek: İşgücü Ücret: İşgücünün zihinsel ya da bedensel çalışma karşılığı elde ettiği getiri Sermaye: Bir ticaret işinin kurulması, yürütülmesi için gereken anapara ve paraya çevrilebilir malların tamamı Faiz: Sermaye sahiplerinin elde ettiği getiri Kâr: Gelir ve gider arasındaki pozitif fark Arz: Piyasaya mal ya da hizmet sunma Talep: Piyasaya sunulan mal ya da hizmete duyulan satın alma gücü ile desteklenmiş istek Tüketim: Üretilen mal ve hizmetlerin kullanılıp harcanması o Tüketici: Mal ve hizmetlerden yararlanan, satın alıp kullanan, tüketen kimse 6
1.1.İnsan Gereksinimleri ve İhtiyaç Herhangi bir toplumu oluşturan bireyler, gerek yaşamlarını sürdürebilmek gerekse toplumun kendilerinden üstlenmesini bekledikleri görevleri, eksiksiz ve gereğince yerine getirebilmek amacıyla farklı mal ve hizmetlere ihtiyaç duyarlar. Tarihi süreç içerisinde bakıldığında, yaşanan büyük ölçekli sosyal, kültürel ve teknolojik değişim, bu anlamda, insan ihtiyaçlarını sürekli olarak arttırmış ve bir o kadar da çeşitlendirmiştir. En genel tanımıyla, ihtiyaç, maddi ve manevi varlığımızla hissettiğimiz, karşılandığında haz duyduğumuz, karşılanmadığında ise elem veren yokluk duygusu olarak karşımıza çıkan olgudur. Bireyler, bu anlamda herhangi bir eksiklik hissetmeleri durumunda, bu eksikliği gidermek için çeşitli faaliyetlerde bulunur; bir başka deyişle, amaçlı eylemler bütünü olarak tanımlayabileceğimiz biçimde, iş yaparlar. Bu bağlamda, ihtiyaç eylem amaç süreci tüm bireylerde aynı olmasına karşın, ihtiyaç, eylem ve amaçların türleri ve şiddetleri bireysel anlamda farklılıklar göstermektedir. Örneğin, kimi bireyler, açlık, susuzluk, vb. gibi daha temel ihtiyaçlarını gidermek için uğraşırken, kimi bireylerin sinemaya, tiyatroya veya maça gitmek gibi eğlenceye yönelik ihtiyaçlarını gidermek öncelik taşır. İhtiyaçların tatminine ilişkin olarak bireyleri güdüleyen, bir başka deyişle onları motive eden unsurlara bakıldığında, bireylerin, a) Organik ihtiyaç (açlık, susuzluk, vb.) ve rahatlıklarını ön planda tutacak, b) Kendilerini başarı ve üstünlüğe götürecek, c) Çevrelerinde beğeni ve hayranlık uyandıracak, d) Sevilmek ve başkaları tarafından istenmek için çaba gösterecek, e) Üzüntü, kaygı ve korkulardan uzak durarak ruhsal güvenlik ve rahatlık arayacak, f) Kendilerini hoşlandıkları yeni deneyim ve maceralara sürükleyecek biçimde davranacakları ifade edilir. İhtiyacın Özellikleri: İhtiyacı ve ihtiyaca yönlendiren unsurları tanımladıktan sonra, dünya üzerinde bulunan doğal kaynaklara ve insan kaynaklarına yönelik kıtlığın, tüm bireylerin istek ve ihtiyaçlarının karşılanmasının engellediğini belirtmekte yarar vardır. Bu açıdan, sınırsız istek ve ihtiyacı karşılaması olanaksız sınırlı kaynakların nasıl dağıtılacağı ekonomik işleyişin temel belirleyicisidir. Bu bağlamda, serbest piyasa ekonomisi anlayışı içerisinde, birey ihtiyaçlarının temel özellikleri aşağıdaki gibidir: a) İhtiyaçlar sınırsızdır ve sürekli olarak artar. b) İhtiyaçlar tatmin edildikçe şiddetleri azalır ve tamamen yok olurlar; fakat zamanla yeniden doğarlar. c) İhtiyacın türü ve şiddeti, bireye, çevresine, mal varlığına, yaşına, cinsiyetine, kültür düzeyine, hatta bulundukları iklime göre bile değişir. d) Bir ihtiyaç yerine bir başka ihtiyaç (örneğin susuzluğu gidermek için su yerine çay içmek gibi) ikame olunabildiği gibi bugün duyduğumuz bir ihtiyaç geleceğe bırakılabilir. 7
1.1.2. İhtiyaçların Sınıflandırılması Birey ihtiyaçları, temel olarak iki kategoriye ayrılabilir: Birinci grup ihtiyaçlar, yemek yeme, su içme, giyinme ve barınma gibi insan yaşamını sürdürmek için gerekli, insan vücudunu belirli bir dengede tutmaya ya da tutturulan dengeyi korumaya yönelik, tatmin edilememesi durumunda hayatı çekilmez, hatta olanaksız hale getiren ihtiyaçlar olarak görülen ve birincil ihtiyaçlar olarak adlandırılan ihtiyaçlardır. Bireyin yaşamı boyunca süren ihtiyaçlarının tamamının fizyolojik nedenlerle ortaya çıktığını, bir başka deyişle, birincil ihtiyaçlar olduğunu söylemek mümkün değildir. Bireyin yaşamının ilk yıllarında ortaya çıkan ve yaşamı boyunca çok önemli roller oynayarak yaşamının sonuna kadar devam eden başka tür ihtiyaçlar da söz konusudur. Birey, toplumun bir parçası olduğuna göre, arkadaşlık kurma, diğer bireylerle birlikte olma, sevme, sevilme, üstün olma, sinemaya, tiyatroya gitme, kitap okuma, araba kullanma, müzik dinleme gibi, ekonomik, kültürel, teknolojik bakımdan ilerleme ile ortaya çıkarak artan, gelişen ve çeşitlenen, bir başka deyişle, toplumun uygarlık düzeyi ile birlikte yükselen psikolojik ve sosyal ihtiyaçlara da sahiptir. Bu tür ihtiyaçlara da ikincil ihtiyaçlar adı verilir. 1.1.3. Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Bireyin ihtiyaçlarının, kişiden kişiye farklılık göstermesi nedeniyle, fiziksel ve sosyal ya da birincil ve ikincil ihtiyaçlar olarak sınıflandırılması yeterli değildir. Bu anlamda, bireyin ihtiyaçlarının belirli bir sıraya (hiyerarşiye) sahip olduğu gibi ikinci bir varsayıma gerek duyulur. Maslow un hiyerarşik açıdan sınıflandırması esas alındığında, ihtiyaçlar, Şekil 1 de de görülebileceği gibi, fizyolojik, güvenlik, ait olma ve sevgi, saygı görme ve kendini gerçekleştirme olarak adlandırılabilecek 5 ana grupta toplanabilir. Bu yaklaşım bağlamında, alt kademedeki ihtiyaçlar tatmin edilmeden, üst kademede yer alan ihtiyaçların bireyi herhangi bir davranışa yönelttiği düşünülemez; bir başka deyişle, ihtiyaçların bir bireyi davranışa sevk etme özelliği bunların karşılanma derecesine bağlıdır. Karşılanan ihtiyaçlar, davranış nedeni olmaktan çıkarlar ve bunlardan daha üst düzeyde bulunan ihtiyaçlar, bireylerin davranışlarını etkilemeye başlarlar. 1.1.3.1. Fizyolojik İhtiyaçlar Birey, organizmasını dengede tutmak amacıyla hava, su, protein, şeker, vb. gibi maddeleri belirli bir düzeyde ve belirli aralıklarla almak zorundadır. Bu tür maddelerin eksikliğini gidermek amacıyla, birey, yemek, su, uyku, dengeli beslenme, ısınma, giyinme, vb. gibi bazı davranışlarda bulunacak, en temel ihtiyaç olan temel fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamadıkça da hiyerarşinin daha üst basamaklarında yer alan ihtiyaçları düşünmek istemeyecektir. Tüm fizyolojik ihtiyaçlar, kısmen birbirlerinden bağımsız olmaları, genellikle vücudun belirli bir yeri ile ifade edilmeleri, kısa aralıklarla ve sık sık giderilmelerinin gerekmesi, gelecekteki tatmin için ihtiyacı giderecek aracın bir kısmının saklanması gibi ortak özellikler taşırlar. Şekil 1. Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi 8
Kendini Gerçekleştirme Saygı Görme İhtiyacı Ait Olma ve Sevgi İhtiyacı Güvenlik İhtiyaçları Fizyolojik İhtiyaçlar Kaynak: Z. Sabuncuoğlu ve T. Tokol (2013). İşletme, s. 9 dan uyarlanmıştır. 1.1.3.2. Güvenlik İhtiyacı Birey, fizyolojik ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra, tehlikeye, tehdide veya yokluğa karşı korunma ihtiyacı duyar. Bu anlamda, bireyler, fiziki güvenliğinin sağlanmasını istediği kadar sosyoekonomik güvenceyi de arzulayacaktır. Bir konut sahibi olma, iş güvenliği arama, sosyal güvenlik önlemlerini genişletme, kurallara bağlı olma, gibi ihtiyaçlar direkt olarak güvenlik ihtiyacı ile bağlantılıdır. Buna karşın, fiziksel ihtiyaçlarda da olduğu gibi, güvenlik ihtiyacı da sonsuz değildir ve giderilince sona erebilirler. Fakat bu ihtiyaçların fazlaca giderilmesi, kişiye aşırı düzeyde güven ve bu güveni sağlayana aşırı bağlılık getirebilir. Bu anlamda, bireyin birine bağımlığı, ihtiyaçların üst kademelerinde yer alan kendine değer verme / saygı gösterme ve kendini gerçekleştirme gibi düzeylere ulaşamayacak ölçüde kişilik özelliklerinin kaybına neden olabilir. 1.1.3.3. Ait Olma ve Sevgi İhtiyacı Fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçların belirli oranda karşılanması ile birlikte insan ilişkilerinin sosyal yönü ortaya çıkacak, hemen hemen her bireyde görülen bir gruba mensup olma ve mensup olduğu grupta belirli bir düzeye erişme ihtiyacı ile karşılaşılacaktır. Bazı bireyler, belirli kurum ve derneklere üye olmaktan tatmin olacak, hatta bununla gurur duyacaktır. Sevme, sevilme, aşk gibi ihtiyaçların yer aldığı ait olma ve sevgi ihtiyacı karşılandığında, bireyin ruh sağlığı da daha iyi bir duruma gelecektir. Örneğin, bireyin yeni bir arkadaş / sevgili edinimi ya da üyesi olmak istediği bir grubun üyeliğine kabul edilmesi, bireyin moral düzeyine olumlu katkıda bulunmaktadır. Sözü edilen ihtiyacın baskın olması durumunda, zaman zaman bir bireyin, kendisini arkadaş(lar)ına / sevgilisine / bir derneğe / partiye adadığı görülmektedir. 1.1.3.4. Saygı Görme İhtiyacı İhtiyaçlar hiyerarşisinin alt basamaklarında yer alan ihtiyaçlarını giderebilen her birey, yeni bir itici gücün etkisinde kalacaktır. Bu anlamda bakıldığında, toplumda yer alan her 9
birey, başkaları tarafından önemli görünmek, değer verildiğini hissetmek ve saygı görmek isteyecek, bir başka deyişle, yalnızca diğer bireylerin hayranlık ve saygısını kazanmak için çalışacaktır. Bu itici güç, kendine güven ve itibar söz konusu olduğundan, bireyi, tutum ve davranışlarında, giyim kuşamında ve özel uğraşı alanlarında dikkatli olmaya zorlayacaktır. Kendine saygı gösterme ve kendini takdir etme ihtiyacı, bireyi, kendinden emin, güçlü, yeterli ve yararlı bir birey olduğuna inandırır. Bu ihtiyacın tatmin edilememesi durumunda ise, bireyde bir takım aşağılık duyguları ve nevrozlar oluşur. 1.1.3.5. Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı İhtiyaçlar hiyerarşisinin en üst basamağında yer alan kendini gerçekleştirme ihtiyacı, daha düzeydeki ihtiyaçların tatmini gerçekleşmeden ortaya çıkmayacaktır. Her türlü fiziksel ve sosyolojik ihtiyacı tatmin edilmiş ender sayıda birey, artık en iyiyi arama ihtiyacının etkisini hissetmeye başlayarak kendi ideallerini gerçekleştirmeye çalışır. Bu anlamda, bu ihtiyacın alacağı biçimler, kişilik özelliklerinin farklılıklar göstermesi nedeniyle, bireyden bireye değişiklik gösterecektir. Örneğin, kimi bireyler, spor, kimi bireyler politika, kimi bireyler, akademik çalışmalar, kimileri, aile, din, hobi veya iş gibi konulardan biri ile kimisi ise bunlardan bir kısmının karışımı ile ilgilenecektir. Ek olarak, bu düzeye erişmiş bir bireyi, parayla, unvanla ya da herhangi bir maddi ya da manevi ödülle güdülemek neredeyse olanaksızdır. Bu noktada, kendini gerçekleştirme düzeyine ulaşmış bireyin ihtiyaç duyduğu gereksinmelerin hiçbir zaman tam olarak karşılanamayacağını; çünkü bireyin, sürekli daha iyisini elde etmeyi istediğini vurgulamak gerekir. Kendini gerçekleştirmeyi başarmış bireylerin temel özelliklerini belirlemeye yönelik olarak yürütülmüş bilimsel bir çalışma, söz konusu bireylerin; a) Kendilerini, başkalarını ve doğayı olduğu gibi kabul ettiklerini, b) Gerçeği olduğu gibi algılayıp, içinde bulundukları ortama kolay uyum sağladıklarını, c) Daha derin kişiler arası ilişkiler kurabildiklerini, d) Yaşamdan gerçekten doyum sağladıklarını, e) Özerk, bir başka deyişle, çevrelerinden bağımsız bir yapıları olduğunu, f) Yaratıcılık yeteneğine sahip olduklarını, g) Sıklıkla çok mutlu yaşantı geçirebildiklerini, h) Bünyelerinde demokratik bir kişilik yapısı barındırdıklarını, i) Kendiliklerinden doğal davranış sergilediklerini, j) Kendileri dışındaki sorunlarla da ilgilendiklerini, k) Amaç ve araçlar arasında uygun ayrımlar yapabildiklerini, l) Yalnız kalabilme gücüne sahip olduklarını, m) İnsanlarla birlikte olmaktan hoşlandıklarını; buna karşın, toplumsal kalıplara karşı çıktıklarını, n) Düşmanca olmayan bir mizah anlayışına sahip olduklarını göstermektedir. Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi bakımından birkaç noktanın açıklığa kavuşturulması gerekir. Bunların ilki, üst düzeydeki bir güdüye gidebilmek için alt düzeydeki bütün güdülerin 10
doyuma ulaşması gerekliliği yoktur; belli bir derecede doyumluluk sizi öbür düzeye hazır hale gelebilir. Örneğin susuzluğunuzun tamamen olmasa da kısmen giderilmesi sonrası, güvenlik ihtiyacı ile ilgili endişeleriniz başlayabilir. Ayrıca bireyden bireye, güdü düzeyleri arasında farklılıklar söz olabilir. Basit bir örnekle açıklamak gerekirse, bazı bireyler için sosyal ilişkiler kurarak insanlarla yakınlaşma güdüsü, emniyet ve korunma düzeyinden daha önce gelebilirken, diğer bireyler için bu doğru olmayabilir. Son olarak, bireylerin içinde büyüdüğü aile ortamı ve kültürün değerleri, hangi düzeydeki güdülerin daha belirgin ve baskın rol oynayacağını saptar. Örneğin, Ortadoğu da güvenlik endişesi daha yüksekken, batılı bir toplumda çok daha başka güdüler söz konusudur. Genel hatlarıyla bakıldığında, Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisinin yalnızca tipik ve sağlıklı bireyler için geçerli ve uygun olduğu görülür. Örneğin, gelişmiş batı ülkelerinde, bireyin fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlarının motive edici unsurlar olarak görülmesi mümkün değilken, bazı Afrika ülkeleri için sözü edilen ihtiyaçların bile karşılanması önemli güçlükler arz etmektedir. Öte yandan, gelişmiş bir batı ülkelerinde bile sözü edilen görüşün genel geçer değil özel bir durum arz ettiği tartışılmaktadır. Örneğin, gelişmiş bir batı ülkesindeki bir baba da, çocuğunun yükseköğrenimi için sosyal ihtiyaçlarından mahrum bırakarak iki misli çalışabilir. Sonuç olarak, hangi kademede yer alırsa alsın, ihtiyaçları karşılanmayan birey, mutsuz olur ve ortaya bireye yönelik bir takım kişilik sorunları, alkoliklik, devamsızlık, iş kazaları, her şeye ilgisizlik, sosyal ve endüstriyel çatışma gibi olumsuzluklar çıkabilir. Bununla birlikte, psikolojik ve fizyolojik köklere dayanan ihtiyaçların karşılanmasının, bireye, başlangıçta mutluluk verdiği, buna karşın, karşılanma devam ettikçe bir noktadan sonra duyulan mutluluk azaldığının, sonunda elem ve acıya dönüştüğünün vurgulanması gerekir. Örneğin, susuzluk giderilene kadar su içilmesi önce mutluluk vermekte, sonrasında ise yerini acı ve sıkıntıya bırakmaktadır. 1.2. Ekonomik Sistemler, Sınıflandırılması ve Bileşenleri Tüm ekonomik sistemlerin kökeninde birey istek ve ihtiyaçları yatar. Bir başka deyişle, insan istek ve ihtiyaçlarını giderilmesi için bir takım mal ve hizmetlerin üretilmesi gerekir. Üretilen mal ve hizmetlerin de, sözü edilen insan istek ve ihtiyaçlarını gidermesi, yani fayda sağlaması gerekir. Bu bakış açısıyla, bir ekonomik sistem, en basit şekliyle, bir ülkenin elinde bulundurduğu kaynakların, vatandaşların ihtiyaç ve isteklerinin karşılanması amacıyla, bireyler ve kurumlar arası dağılımını düzenleyen kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Ekonomik sistemler, elde bulundurulan kaynakların sahiplik ve denetleme biçimine göre farklı yapılar arz ederler. Bu faktörler, ileride (doğal kaynaklar, emek, sermaye ve girişimci olarak) tanımlayarak ele alacağımız üretim faktörleri olarak adlandırılırlar. Sahiplik, bir başka deyişle, mülkiyet açısından bakıldığında, ekonomik sistemlerin bazılarında, sözü edilen üretim faktörleri, özel teşebbüs adı verilen özel kişi ya da kuruluşların elinde, bazılarında ise Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT) adını verdiğimiz oluşumlar aracılığıyla devletin elindedir. Ekonomik sistemleri, üretim ve kaynak dağılımı ile ilgili karar süreçlerine göre gruplamak da mümkündür. Planlı ekonomilerde, üretim faktörlerinin tümü ya da büyük bir kısmı devlet denetimindedir; üretim ve dağıtıma ilişkin tüm kararlar devlet tarafından alınır. Pazar ekonomilerinde ise, üretim ve kaynak dağılımına ilişkin kararlar bütünü, arz talep dengesine 11
göre bireyler yani üretici ve tüketiciler tarafından biçimlendirilir. Kuramsal açıdan bakıldığında, planlı ekonomiler ile pazar ekonomileri, bir düzlem üzerinde yer alan iki uç noktayı temsil etmektedir. Uygulamada, iki sistemin özelliklerini birden taşıyan ve ülkemizin de uyguladığı sistem olan karma ekonomi daha çok görülür. 1.1.1. İş ve İş Gören İşletmecilikle ilgili kavramların pek çoğu iş e dayanır. İş, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik açıdan tanımlanabilir bir olgudur. Ekonomik anlamda iş, bir bireyin yaşamını sürdürmek ya da yaşam kalitesini istediği düzeye çıkarmak adına sarf ettiği bedensel ve zihinsel emektir. Bu emek sonucu bir şeyler üretilir ve karşılığında ücret elde edilir. Sosyolojik açıdan bakıldığında iş in, çalışma yaşamı çerçevesinde başkalarıyla ilişki kurarak onlarla birlikte yaşama çabası olduğu söylenebilir. Psikolojik açıdan incelendiğinde ise, iş in çalışana saygınlık ve kişisel doyum sağlayan bir olgu olduğu ifade edilmelidir. İş gören kavramı ise, belirli bir ücret karşılığında çalıştığı işletmeye bedensel ya da zihinsel emeğini katan kişiler için kullanılır. Bu açıdan bakıldığında, bir eksiklikten söz etmek mümkündür. Günümüzde hiç kuşku yok ki, iş görenlerin çalıştıkları işletmeden tek beklentileri ücret değildir; işletme içerisinde karşılanması bekledikleri bir takım sosyal ve psikolojik gereksinimleri de söz konusudur. Buna karşılık, işverenin kendisinden beklediği işin gereklerini yerine getirmek durumundadırlar. 1.1.2. Girişim ve Girişimci Girişim kavramı, belirli bir yasal, finansal, örgütsel ya da ekonomik özelliğe sahip kuruluş olarak, bazen de bir ya da birden çok işletme kurarak işleten firma biçiminde tanımlanabilir. İşletme ise, ileride de ele alacağımız biçimde, daha dar anlamda, bir fabrika, satış mağazası gibi mal ya da hizmet üreten ya da pazarlayan teknik bir birim olarak adlandırılabilir. Basit bir örnekle açıklamak gerekirse, Esas Holding bir girişim, Pegasus Havayolları ise bir işletmedir. Girişimci kavramı ise, ileride daha geniş bir biçimde irdeleyeceğimiz üretim faktörlerini bir araya getirerek risk alan, bu doğrultuda mal ya da hizmet üretmek, işletme politikalarını belirlemek, ürün kalitesini yükseltmek, yeni hammadde/mal/hizmet/üretim yöntemi/pazar/ yönetim teknikleri bulmak amacıyla çalışan ve karşılığında kâr elde eden kişi ya da kurumlardır. 1.1.3. Mal ve Hizmet Bireylerin ihtiyaçlarını karşılayan araçların bir kısmı somut, bir başka deyişle, elle tutulur gözle görülür maddeler olabilirken, bir kısmı da madde olarak nitelendirilemeyecek, elle tutulamayacak gözle görülemeyecek yani soyut bazı eylemlerdir. Bu nedenle, bireyin ihtiyaçlarını karşılamaya ya da tatmin etmeye yönelik araçları mallar ve hizmetler olarak ikiye ayırarak incelemek gerekir. Bununla birlikte, bu noktada, bireyin istek ve ihtiyaçlarını karşılayan araçlar olarak somut biçimde malların ve soyut biçimde fikirlerin, hizmetlerin 12
birlikte sağladığı maddi ve manevi yararların tümüne ürün adı verildiğinin belirtilmesi gerekir. 1.1.3.1. Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Mallar/Hizmetler Bireyin istek ve ihtiyaçlarını gidermeye yarayan somut araçlara mal denir. İşletme biliminde mal kavramı, üretilmesi için belirli bir fiziki ve zihni çaba, bir başka deyişle, emek gereken araçlara yönelik olarak kullanılan bir kavramdır. Bu anlamda bakıldığında, bireyin istek ve ihtiyaçlarını doğrudan veya dolaylı olarak karşılama özelliğine sahip, yeryüzünde herkese yetecek kadar bulunmayan, elde edilmeleri belirli bir çabayı gerektiren ve parayla ya da öteki mallarla değiştirilebilen mallara ekonomik mallar, yine bireyin istek ve ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olsa da yeryüzünde bol miktarda ve kullanıma hazır olarak bulunan ve para ile alınıp satılmayan mallara da ekonomik olmayan mallar, bir başka deyişle, serbest mallar adı verilir. Tanım açısından bakıldığında, işletme birimlerinin ürettiği, örneğin, ekmek, buzdolabı, uçak bilgisayar, konserve, kitap, vb. tüm ürünler, ekonomik mallardır. Öte yandan, bu noktada, hava, güneş ışığı, su, yağmur, vb. malların ise ekonomik olmayan mallar kategorisine girmediğine, buna karşın, bu maddelerin herhangi bir nedenle kıt hale gelmesi durumunda, eksikliği ve yokluğunun yaşamı sonlandırmasının söz konusu olması nedeniyle, ekonomik mal niteliği kazandıklarının belirtilmesi gerekir. Örneğin, normalde ekonomik olmayan bir mal olan içme suyuna erişimin herhangi bir nedenle kısıtlanması durumunda, içme suyu, parayla alınıp satılabilir duruma dönüşerek ekonomik mal kategorisine geçecektir. Bireyin istek ve ihtiyaçlarını karşılayan araçlar yalnızca somut nitelik taşımazlar. Bireyin istek ve ihtiyaçlarını karşılayan, buna karşın, somut olmayan, elle tutulup gözle görülmeyen araçlara, bir başka deyişle, birey ve makineler aracılığıyla üretilen ve tüketicilere doğrudan yarar sağlayan ve fiziksel olmayan kalemlere hizmet adı verilir. Örneğin, öğretmenlik, avukatlık, doktorluk, vb. hizmetler maddi şeyler olmamasına karşın, bireyin istek ve ihtiyaçlarının giderilmesine yöneliktir. Sözü edilen hizmetler ekonomik bir değer içermesine karşın, bir toplumdaki tüm hizmetleri ekonomik olarak görmemek gerekir. Örneğin, savunma, güvenlik, vb. hizmetler, parayla alınıp satılması doğru olmayan, herkese eşit düzeyde sunulması gereken, devletin hiçbir ayrım yapmaksızın gerektiği biçimde karşılaması ve istek ve ihtiyaçlar sahiplerini tatmin etmesi gereken hizmetlerdir. 1.1.3.2. Tüketim ve Üretim Malları/Hizmetleri Yukarıda da özetlendiği gibi, ekonomik nitelik taşıyan malların/hizmetlerin temel olarak iki özelliği vardır: Birincisi, bireylerin istek ve ihtiyaçlarını karşılama, bir başka deyişle, faydalı olma özelliği, ikincisi ise, doğada kıt olarak bulunma özelliğidir. Ekonomik malların/hizmetlerin, bir başka sınıflandırılma biçimi, bireylerin istek ve ihtiyaçlarını giderme özellikleri yönündendir: a) Tüketim Malları/Hizmetleri: Bireylerin istek ve ihtiyaçlarını doğrudan gideren mal ya hizmetlerdir. Söz konusu mal/hizmetler, son tüketicilerin kişisel ya da 13
ailesel gereksinimlerini karşılamak adına işlenir ve üretilirler. Örneğin, ekmek, ayakkabı, çamaşır makinesi, diş hekimini ziyaret, vb. b) Üretim (Endüstriyel) Malları/Hizmetleri: Bir başka malın/hizmetin üretilmesi için gerekli olan mal ya da hizmetlerdir. Örneğin, bir işletme binası satın almak, makine ve hammadde temin etmek, muhasebe hizmeti sağlamak, vb. Bu mal ve hizmetlerin türleri, her zaman yukarıda yer aldığı biçimde kesin çizgilerle ayrılamaz. Örneğin, kendi kişisel kullanımınız için satın aldığınız, bir başka deyişle, tüketim malı biçiminde adlandırabileceğimiz un, süt ve yumurta, çikolata üreticisi bir firma için üretim malı biçiminde sınıflandırabilir. Bir mal ya hizmetin tüketim malı/hizmeti mi yoksa üretim malı/hizmeti mi olduğu konusundaki ayrımı yapabilmek adına, üretilen mal/hizmetin tüketildiği pazar, satın alınma amacı ve pazarlama yöntemi gibi ölçütleri kullanmak daha doğru olacaktır. 1.1.3.3. Dayanıklı/Dayanıksız Mallar Ekonomik nitelik taşıyan malların sınıflandırılmasındaki bir diğer ölçüt, bu malların kullanım sürelerine ilişkindir. Bir kez ya da kısa süreli kullanım sonucu tüketilen, aynı istek ya da ihtiyacı karşılanması için tekrar tekrar alınması gereken, süt, yoğurt, peynir, vb. mallara dayanıksız mallar adı verilir. Öte yandan, bir defa kullanım ile tükenmeyen, uzun süreli kullanılabilen, bir başka deyişle, yavaş yavaş yok olan mal türüne dayanıklı mal adı verilir. Bu tür malların tüketilmesi ya da yararlı ömürlerinin sona ermesi zaman içerisinde olur. Örneğin, TV, çamaşır makinesi, vb. mallar bir kez kullanılarak tüketilemez. Buna karşın, zaman içerisinde söz konusu ürünlerin bozulması, kırılması, işe yaramaz duruma gelmesi ya da teknolojisinin değişmesi gibi nedenlerle de yenilenmesi durumu ortaya çıkabilir. 1.1.4. Üretim ve Üretim Faktörleri Bireyin birincil ve ikincil istek ve ihtiyaçlarını karşılayacak çok sayıda mal veya hizmet olmasına karşın, bunların ancak küçük bir kısmı doğada ya da çevrede hazır halde bulunur; dolayısıyla, bunların büyük bir çoğunluğunun, insan istek ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek duruma getirilmesi, bir başka deyişle, fayda yaratması için belirli ölçüde insan emeği harcanması gerekir. Bu anlamda, doğadaki değişik tür ve sayıda bulunan kaynaklara, birey istek ve ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla kullanmak, bir başka tanımla, tüketilmek üzere faydalı mal ve hizmetlere dönüştürülebilmek için belirli bir sermaye ve insan emeği uygulanması işlemine üretim adı verilir. Bir başka ve daha basit bir deyişle, üretim, girdiyi çıktıya dönüştürme sürecine verilen addır. Örneğin, toprak bir doğal kaynaktır; tek başına insanları doyuracak buğdayı veremez. Ancak, insan emeği ve toprağı süren makine (sermaye) aracılığıyla buğday üretimi yapılmış olur. Üretilen mal ya da hizmetin bireyin istek ve ihtiyaçlarını giderme düzeyi, fayda olarak adlandırılır. Buna göre, ekonomik açıdan marjinal faydası az olan mal ve hizmetler ucuz, marjinal faydası çok olan mal ve hizmetleri ise pahalı olacaktır. Öte yandan, üretilen fayda daha önceden de belirtildiği gibi, bireyin istek ve ihtiyaçlarının tür ve düzeylerinin farklılık göstermesi nedeniyle, bireyden bireye değişiklik gösterecektir. 14
Mal ve hizmetleri ortaya koyabilmek, bir başka değişle, üretimde bulunabilmek için bir takım faktörlerin bulunması ve bunların uyumlu bir biçimde ve farklı bileşkelerle bir araya getirilerek birleştirilmesi gerekir. Üretimde amacın birey istek ve ihtiyaçlarını karşılamak veya tatmin etmek olması nedeniyle, mal ve hizmetlerin üretilmesi dışında, taşınması, depolanması ve satışı da sözü edilen istek ve ihtiyaçları karşılamaya yönelik olması nedeniyle, üretim faaliyeti kapsamına girebilir. Bu açıdan üretim, (yoğurttan süt elde edilmesi, kumaştan pantolon dikilmesi gibi biçim değiştirme, bir başka deyişle, malların biçim ve yapıları ile oynamak açısından) şekil, (soğuk hava deposu yoluyla yıl boyunca depolamak gibi, malların arzında zaman değişikliği yapmak açısından) zaman, (Antalya da üretip İstanbul da pazarlamak gibi, malların bulunduğu yeri değiştirmek açısından) yer ve (alıcı ve satıcı arasında sahiplik transferi bağlamında) mülkiyet faydası sağlar. Bu anlamda, sözü edilen faydaları yaratmak ve üretimi gerçekleştirmek için bir araya getirilen bu faktörler, doğal kaynaklar, emek, sermaye ve girişimci biçiminde sınıflandırılır ve üretim faktörleri olarak adlandırılır. 1.1.4.1. Doğal Kaynaklar Tüm doğal varlıklar temel bir üretim kaynağı olarak görülür. Bu anlamda, toprak, deniz ve üretimde kullanılan demir cevheri, petrol, kömür, vb. hammaddeler doğanın bize sunduğu ürünlerdir. Ek olarak tüm işletmeler, faaliyetlerini belirli bir toprak parçası üzerinde sürdürmek zorundadırlar. Birçok yönden diğer üretim faktörlerine benzemesine karşın, doğal kaynakları, diğerlerinden ayıran temel özellik, taşınmaz olması, oluşuma bireyin neredeyse hiç katkısının olmaması, düzeyinin sınırlı olması (uzun dönemde arttırma şansının olmaması) ve doğal kaynaklara dayalı üretimlerde azalan verim yasasının geçerli olmasıdır. Doğanın ya da doğal kaynakların getirisi, bir başka sahibi ya da sahipleri için yarattığı değer, rant olarak adlandırılır. Rant, arzı sınırlı bir üretim öğesine yapılan ek ödemelerdir. 1.1.4.2. Emek İş görenler olarak da ifade edilebilecek, işletmenin başında bulunan genel müdürden işçisine, satış elemanından muhasebecisine kadar tüm çalışanların, sorumlu bulundukları işi gereği gibi görebilmek için ortaya koydukları bedensel (fiziksel) ve düşünsel (zihinsel) çabaların toplamına emek ya da işgücü adı verilir. Emek, diğer üretim faktörlerini de harekete geçirmesi ve aralarındaki eşgüdümü (koordinasyonu) sağlayıcı bir özellik taşıması nedeniyle, en önemli üretim faktörü olarak görülebilir ve ülke içerisindeki tüm erkek ve kadınları kapsar. Bu nedenle, ülke nüfusu, nitelik ve nicelik olarak emeğin bugünkü ve gelecekteki durumu açısından üretim ve tüketim doğrudan işlevlerini etkiler. Emeğin karşılığı, bir başka deyişle, getirisi, ücret tir. Ücret, çalışanın bedensel ve düşünsel çabasının üretken sürece katılması sonucu elde edilen karşılıktır. Bu açıdan bakıldığında, gelirin bölüşülmesi açısından emeğe düşen pay, ücrettir. 15
1.1.4.3. Sermaye Ekonomistler, üretimde kullanılmak üzere önceden üretilmiş olan ve üretimde kullanılarak üretilen mal ve hizmetlerin içerisinde yıpranma payı olarak yer alan tüm üretim araçlarını sermaye olarak adlandırır. Bu tanım açısından, her türlü makine, teçhizat, bina, araç gereç, vb. fiziksel üretim araçları sermayenin bir parçasıdır. İşletme bilimi bağlamında ise, sermaye, işletmenin çalışmalarını sürdürebilmesi için gerekli tüm maddi ve maddi olmayan varlıkların toplamı biçiminde ifade edilebilir. Ekonomistlerin tanımından farklı olarak, işletmecilerin tanımında yer alan sermaye kavramı, telif hakları, patent, lisans, marka değeri, imtiyaz, know how, vb. kavramları da bünyesinde barındırır. Sermayenin karşılığı ise faiz dir. Faiz, ödünç alınan bir paranın karşılığında ödenen bedeldir. 1.1.4.4. Girişimci Herhangi bir işletmenin faaliyette bulunabilmesini için neyin, ne zaman, nasıl ve niçin üretileceğine karar veren, doğal kaynaklar, emek ve sermaye olarak sayılan üretim faktörlerini temin ederek ya da edilmesini sağlayarak, bunları, belirli bir uyum ve düzen içerisinde yönlendiren bireylere gerek duyulur. Bu anlamda, işletmeyi kuran, işletmenin başarı / başarısızlığından doğrudan sorumlu olan ve tüm riskleri üstlenen bireye, girişimci adı verilir. Bir başka deyişle, girişimci, bir mal veya hizmete üretmek ve pazarlamak için gerek kendisine ait gerekse diğer kaynaklardan sağladığı sermaye ile gerekli işgücünü bir araya getiren, bu faaliyetler sonucu ortaya çıkacak kâr ya da zararı göze alan kişilerdir. Bu bağlamda, başarılı girişimcilerin içsel kontrolü yüksek, enerjik, başarma azmine sahip, belirsizliğe katlanabilir, zamana karşı duyarlı, kendine güvenen, kendi kendinin patronu, yaratıcı, iyimser ve vizyon sahibi bireyler olduğuna yönelik araştırmalar mevcuttur. Bu anlamda, girişimcinin işlevleri, yeni mal ya da hizmetler üretmek, yeni üretim ve yönetim teknikleri geliştirmek, yeni endüstriler oluşturmak, yeni pazarlar bulmak ve yeni hammadde kaynakları keşfetmek veya bunların yenilikçi bir bileşimini ortaya çıkarmak olarak sayılabilir. Görüldüğü gibi, girişimci, tanımı gereği, yenilikçi ve yaratıcı olmalıdır. Bu anlamda, sayılan işlevlerin bir kısmı işletme yöneticisinin de görevleri arasında yer almasına karşın, girişimcinin aynı zamanda işletme yöneticisi ya da işletme yöneticisinin aynı zamanda girişimci olması gerekmez. Yönetici ile girişimci arasındaki fark, yöneticinin kâr ya da zararına ortak olmaması, üstleneceği en büyük riskinin iş kaybı olması olarak görülebilir. Girişimcinin üretimden aldığı pay kârdır. Kâr ise, belirli bir finansal dönemde işletmenin elde ettiği gelirler ile bu gelirlerin elde edilmesi için gerçekleştirilen faaliyetlere yönelik olarak katlanılan giderler arasındaki olumlu farktır. Bir toplumda doğal kaynaklar, emek ve sermaye bulunabilir; buna karşın, sözü edilen bu faktörleri ekonomik bir faaliyete dönüştürecek girişimci sayısının azlığı, o ülkede işsizlik oranının yüksek olmasına, üretim miktarının yetersizliğine, ekonomik durgunluğa, sorunlu ve az gelişmiş bir ekonomiye neden olur. 16
1.1.5. Arz ve Talep İnsan istek ve ihtiyaçlarını gidermek adına bir davranışta bulunursa talebi doğurur. Bir başka deyişle, talep, satın alma gücü bulunan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karşı sergiledikleri istektir. Tanımdan da çıkarılabileceği gibi, bir işletmenin ürettiği mal ve hizmetlere olan bir talepten söz edilebilmesi için, a) üretilen mal ve/veya hizmete yönelik bir istek ya da ihtiyaç b) üretilen mal ve/veya hizmetin karşılığını ödeme isteği ve c) üretilen mal ve/veya hizmetin bedelini ödeyebilecek gelir düzeyidir. Örneğin, asgari ücret ile lüks bir otomobil satın alma isteği bir talep yaratmayacaktır. Mevcut durumda, otomobile ve ödemeye yönelik olarak duyulan istek gelir düzeyi ile desteklenmemektedir. Talebi karşılamak amacıyla herhangi bir işletmenin, müşteri istek ve ihtiyaçlarını karşılamak adına mal ve hizmet üretmelerine de arz adı verilir. Bir başka deyişle, müşteri talep eder; işletmeler de bu talepleri karşılamak üzere uygun yer ve zamanda arzda bulunur. 1.1.6. Tüketim ve Tüketici Tüketim, bireylerin istek ve ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla üretilen mal ve hizmetlerin kullanımı olarak, tüketici de tüketim işlemini gerçekleştiren birey ya da örgüt olarak tanımlanabilir. Tanımlar doğrultusunda, tüketicilerin satın alma kullanma amaçları çerçevesinde farklılaştığını da söylemek mümkündür. Kişisel ya da ailevi gereksinimler nedeniyle satın alınmış bir mal ya da hizmeti kullanan birey ya da kuruluşa, son tüketici adı verilir. Üretim, yeniden satma ya da herhangi bir işletme kurmak amacıyla satın alınan bir mal ya da hizmeti kullanan birey ya da örgüt ise endüstriyel tüketici olarak adlandırılır. 17
Uygulamalar Irkçılık* 14 Ekim 1998 de kıtalar arası gerçekleştirilen bir uçuşta, beyaz bir kadın, uçakta siyah bir adamın yanında oturarak seyahat etmektedir. Beyaz kadın, durumdan rahatsızlığını belli ederek, uçakta görevli hostesten kendisine başka bir yer bulmasını ister; zira kendisine göre öylesine sevimsiz birinin yanında oturması mümkün değildir. Hostes, beyaz kadına tüm uçağın dolu olduğunu; buna karşın, yine de birinci sınıfta yer olup olmadığına bakacağını söyler. Diğer tüm yolcular şaşkınlık ve tiksintiyle olayı izlemektedir. Bu beyaz kadının sadece terbiyesizliğine değil, bir de birinci sınıfta yolculuğuna devam edeceğine şahit olmaktadırlar. Zavallı siyah adamcağız çok kötü bir durumda olmasına karşın cevap vermemeyi tercih etmiştir. Gerginliğin yükseldiği bu ortamda, beyaz kadın, birinci sınıfta ve o siyah adamdan uzakta uçabileceğinden tatmin olmuş, hostesin dönmesini beklemektedir. Birkaç dakika sonra geri gelen hostes, beyaz kadına: "Çok özür dilerim geciktim. Birinci sınıfta bir yer buldum. Bu yeri bulmak biraz zamanımı aldı, sonra yer değişikliği için pilottan izin almam gerekti. Pilot, bana Hiç kimse sorun yaratan bir diğerinin yanında oturmak mecburiyetinde tutulamaz diyerek gerekli izni verdi." biçiminde bir beyanda bulunmuştur. Bu durum karşısında, diğer yolcular kulaklarına inanamamışlar; bu esnada beyaz kadın da, bir zafer kazanmış gibi yerinden kalkmaya hazırlanmıştır. Aynı anda hostes, oturmakta olan siyah adama dönerek: "Beyefendi, sizi uçağın birinci sınıfındaki yeni yerinize götürmem için beni takip eder misiniz lütfen? Seyahat firmamız adına kaptan pilotumuz sizden böyle nahoş bir olay yaratan kimsenin yanında oturmak mecburiyetinde bırakıldığınız için çok özür diliyor." Tüm yolcular hep birlikte, bu olayı iyi bir biçimde sonuçlandıran uçak personelini alkışlayarak tebrik ettiler. O yıl, kaptan pilot ve hostes uçaktaki davranışlarından dolayı ödüllendirildiler. * Ömür Gedik in 12 Aralık 2013 tarihinde Hürriyet Gazetesi ndeki köşesinde yayınlanan yazısından alınmıştır: http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/25337144.asp 18