Bursa' da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü - 2 BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURiZM VAKFI
-~- BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM VAKFIYAYINLARI BURSA KİTAPLIGI: 12 Bursa' da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü - 2 1 l- l ISBN 97 5-7003-11-4 Birinci Basım Kasım 2003 Yayma Hazırlayan Nahit Kayabaşı ( Kapak Salih Çokova c Baskı Graphis Matbaa Yüzyıl Malı. Matbaacılar Sitesi 1. Cadde No: 139, Bağcılar-İstanbul Tel: (0.212) 629 06 07 AçıkhavaTiyatrosu Yanı, Kültürpark-Bursa Tel: (0.224) 234 49 12 (3 hat) Faks: (0.224) 234 49 ll E-posta: bkstv@bkstv.org
TASAVVUF VEETİK. Prof. Dr. Kenan GÜRSOY* İslam Medeniyeti 'ılln ve genel anlamıyla İslam Düşüncesi 'ılln bugün bizde ve dünyada layıkıyla anlaşılamamasının ve anlatılamamasının nedeni, kanaatimce onun. sistematik bütünlüğünün, felsefi kavramlar ve yorumlar çerçevesinde ele alınarnıyer olmasıdır. Eğer bu gerçekleştirilebilseydi, karşılaştırma zemini elde edilecek ve temel prensiplerin, bugünün kendine has tartışmalarının içinde ne gibi bir tefekkür ve inanç değerine sahip olduğu ortaya çıkacaktı. Dahası iman hayatının felsefeyle örtüşebilen tarafı vurgulanmış olabilecek ama onun ufuk açılımı diyebileceğimiz, akli ve söze hapsedilmiş tarafını da aşma noktaları gösterilebilecekti. Belki de, felsefe kültürü bir buçuk asırlık kazanırnlarımızı, kendimizi bu yolla anlayabilmemiz açısından kullanılmış olabilecek ve bilinç bu vesileyle dahi olsa, kendi şahsiyet temellerimizi kavrayarak, bizi yeni fikri projelere doğru yönlendirecekti. Galiba böyle bir mesaiye her zamankinden daha çok ihtiyacımız ve fakat bunu gerçekleştirmek için de, her zamankinden daha çok imkiinırnız var. Elverir ki, felsefi çaba kendi problematik dinarnizrniyle yeniden derinleşerek işe koyulsun ve yüzyıllardır irfan ve bilgelik olarak yaşamakta olduğumuz geleneklerimizi yeni düşünce formlarına özgürce dökerek, bize, bugünün aynasında yeni bir kavrayış gücü kazandırsın. Söz konusu tasavvuf olunca, onu felsefeyle kavramanın önde gelen yollarından bir tanesi, bu işi ahlak felsefesi demek olan etik açısından yapmaktır. Etik, sadece toplumsal davranış normlarına uyan hareket alışkanlıkları, ya da yine toplumda sadece kültürel antropoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji gibi bilimler açısından anlayıp, bilgisi itibariyle tüketebileceğimiz ahlaki denen değerlere ilişkin olayları değil; fakat özellikle kendini sorumlu bir birey olarak içten kavrayan ahlaki kişiliği (şahsiyeti) onun değer yönelişlerini, erdem anlayışını inşa eden sistematik bütünlüklü bir tavır alış ve bunu her an temellendirmeye hazır bilinç ve vicdan felsefesi olarak ele alınmaktadır. Bu anlamıyla, etik ya da ahlak felsefesi, bir taraftan, gerçek "iyi" nedir, davramşlarımı idare eden temel prensip ne olmalıdır diye sorarken, diğer taraftan da ahlaki kişinin (ya da ahlak kişisinin) bireysel ve özgür eylem tecrübesinin evrensel değerini gündeme getirmekte, bir başka deyişle onun Hakikat kar- *Galatasaray. Üniversitesi Felsefe Bölümü 111
şısındaki, ekzistansiyel konumunu, sonluluğu içinde de olsa nasıl belirleyebileceğini vurgulanıaya çalışmaktadır. Burada, aynca felsefi anlamda metafizik adını verebileceğimiz bir çerçeveye de ihtiyaç vardır ki, insan içinde bulunduğu hayatın, evrenin ve toplumun kendince anlamını fark edebilsin ve yine bir parçası ya da yansıması olduğu genel anlamda insanlığa verilen değeri kavrayabilsin. Böylece, ahlaki hayat, ayru zamanda kişiler arası bir ilişki zemininde belirdiğinden, bu ilişkinin anlamı ve değeri de sistematik bütünlük içinde yerini almış olacaktır. *** Herhangi bir dini yaşayışın kendisi hakkında ortaya koyduğu bilincin siyasi-ideolojik çerçeveye indirgenmiş olmasının hangi felaketiere yol açabileceğine tarih ve maalesef günümüz tanıktır. Burada sadece din adına bir yabancılaşma söz konusu olmamakta, fakat özellikle tek Tanrı 'lı dinlerin müşterek yönelişi olan ve insanlığı bütün halinde kucaklanıayı hedefleyen derunf barış temel prensibi tanıarniyle unutulmuş olmaktadır. Dinin bu tarz bir ideolojik siyasileşmeye maruz bırakılmasının zorunlu sonucu, Vahyin, Peygamberlik kurumunun ve inancın bir siyasi tehakküm arc«:ı haline getirilmesidir. Elbette dinlerin dünya ve toplumsal hayat için projeleri vardır. Ama bunun anlaşılmasının gerekli olduğu. düzlem, siyasi olmaktan çok etik düz/emdil: Belki de, etik olması dolayısıyla aynca bir de siyasi sonuç endişesi taşıyabilir. Ama bu ikincil ve zorunlu olmayan bir yere sahiptir. Kanaatimce, dinin siyasileştirilmesinin doğurmuş olabileceği pek çok zarara ve sıkıntıya. karşı çıkabilmenin yollarının başında, onun etik dikkatini değerlendirmek; ya da ondaki etik ağırlığı hissetmek gelecektir. Bu aynca, mensubu bulunduğumuz dinin evrensel anlamını fark etmek bakımından da son derecede önemlidir. Zira, dini tecrübenin bizi kendi kendimizde yakalayabileceğimiz, gerçek özgürlüğe yöneiten bir derunileşmeyi gündeme getirdiğini düşünecek olursak; belli birdinin içinde ve o din adına ortaya çıkan etik bilinç, işte bu tecrübeden hareketle, onun başka dinin salikieri için de ne anlama gelmiş olabileceğini, evrensel tavır alışıyla ortaya koymuş olabilecektir. Eksiztansiyel platformda yaşanan böyle bir derunfleşmenin etik bilinci, onu özü ve insanlık adına düşünülmesi gereken bütüıılüğü çerçevesinde değerlendirmiş olacaktır. İşte bu noktada tasavvufun önemini daha iyi kavramış ve onda içkin bulunan etik tavır alışın, sistematik bir söylem olarak yorumlanmasının değerini fark etmiş olacağız. Zira, tasavvuf her ne kadar bunun önemini kabul etse de kendini doktrinal ve dogmatik bir seviyeye hapsetmemekte; kişinin ancak 112
bireysel bir içselleştirme hamlesiyle fark edebileceği dinf tecrübenin bilinç aydınlığıyla donanmış yaşama hali olmak istemektedir. Burada söz konusu olan, belli bir doktrinin onun sözel şekliyle dıştan kavranması değil, manasıyla yaşanması ve bir bağlanma haline getirilişidir. Bu bağlanma, bir taraftan ekzistansiyel olarak yaşanan bir iman hiili olurken diğer taraftan da, bir. tür kendisinin ve başkalarının, iman edilen o Kutsal Varlık adına, sorumluluğımu üzerine almadır. Yani bu, yalnızca bir mistik halet-i ruhiyye değil, fakat bir de, özellikle etik bir sorumluluk bilincidil: Bundan dolayı tasavvuf alanında, konformist bir tavırla yaşanan, basit bir ödev duygusunu ve dogmaların dış vechelerini, onları adeta özü koruyan bir kabukmuş gibi telakki ederek aşan ve dinin asıl anlamını insan olmak bakımından kendinde bulmaya çalışan bir anlayışla karşılaşmaktayız. Bu anlayış, daha ulvi bir sorumluluğu, bir ahlaki ideali de beraberinde getirmektedir. Zira mutasavvıf, bireysel seviyede olduğu kadar toplumsal seviyede de, ahlaki bir olgunlaşma amacını kendinde barındırır. Bu İnsan-ı Kamil fikrinde kendini ifade eden, gerçek manada, insanlık liyakati'ne ulaşma cehdidir. Bu yöneliş tam olarak etik bir değer taşır. Kendinde ideal manasıyla insanı gerçekleştirmek demek olan bir tür evrenselleşme ya da kendi içinde, evrensel, olgun insanı yansıtabilmek için arınma gayreti anlamındadır. Ve bu, böyle bir gayret dolayısıyla da, kendinde ideal anlamda bütün bir insanlık evreniyle, yine bu insanlığın özü itibariyle buluşma halidir. Buradan çıkabilecek muhteşem bir barış idealini tasavvur edebilir misiniz? Kamil insan, tasavvuf düşüncesinde, saf bir güç istenci (kudret iradesi) şeklinde sadece kendine mahkum (ama yine de mahkum) bir "üst insan" olmaktan çok, her an kendini asıl varlığını ve hakikatini bulduğu aşkın değer alanına doğru yeniden aşıp, gerçek erdemi kendisi karşısında vermekte olduğu mücadele sonucu ancak Tanrısal sıfatiarın kendinden aksedebileceği bir saf ayna olmakta bulan, bir ideal insanlık mahiyetidir. Ama bu formu onun tek bir şekle, tek bir kalıba indirgenmiş bir yapı gibi değil, bütün bir insanlığın farklı görünüş ve yaşayış irnkfuıları çerçevesinde birleşip bütünleştiği bir aşkın yöneliş ufku şeklinde anlamalıdır. Öyle ki, bu ufuk, belirli bir müşahhas tabandan hareketle fakat onun manası itibariyle göstermekte olduğu hakikate doğru bir özgürleşme hamlesiyle anlaşılmış; ve ~onunda insanın kendi kendisiyle gerçek bir buluşma halinin ifadesi olmakla beraber bu kendindelihen de (egoizmini aşmak anlamında) Hakfkat adına bir kurtuluşu ifade etmiş olabilsin. İnsanın ekzistansiyel bir tavırla kendi varlık temelifıe doğru yaşadığı bu aşma hareketini; bir başka deyişle Kamil İnsan'a doğru gerçekleştirilen "mücahede"yi, yine o insanın bireysel anlamda kendi beninde yakaladığı bir evrensel yöneliş şeklinde düşünmek durumundayız. Bu, bir 113
bakıma "vahdet'i kesret' de", "kesreti ise vahdet de" anlamak olduğu kadar; temeldeki aşkın ve ideal ben dolayısıyla, "öteki" ni kendinde, fakat "kendini" de "öteki" nde anlama sanatıdır. Bu harikuhtde kuruluşun öncelikle etik değerini anlamak mecburiyetindeyiz. O halde konu "erdem" üzerine düşünmek olacaktır. İslam'ın ana kriteri, Onun her vesileyle atıfta bulunduğu ve her şeyin temelinde bulunduğunu ileri sürdüğü tevhid prensibidil: İslam tevhid dinidir. Fakat prensipte ifade edilen temeldeki birlik, onun kendisi dolayısıyla belirme imkarn bulduğu çokluk'u (kesreti) fark etmemizi engellemez. Buradaki çokluk, bir başka deyişle farklılıklar, Bir olanın adeta anlaşılabilme imkarn gibidir. Çünkü her zerrede akseden, Tanrı' nın Birliği'nden başka bir şey değildir. İslam tasavvufu, harikulade bir sistematik ele alışla, Panteizm fıkrini aşmış, bu tevhid (birlik)in temelini, varlığın gerçek manada özü konumundaki, aşkın bir Tanrı anlayışına, yani Allah' ın Müteal oluşuna bağlamıştır. Bunun anlaşılması belki de klasik mantık kalıplarını aşarak "aynz" ve "başka" kategorilerini hemzamanlı olarak düşünmeyi zorunlu kılmaktadır. O halde şunu söylemeliyiz ki, böyle bir birlik fıkri çokluğu reddediş olmaktan çok, onun gerçek mahiyetini fark etmek demek olacaktır. Ancak böyle bir birlik fıkriyle evrendeki bütünlüğü ve ahengi; görünüşlerdeki cfarklılıklara rağmen algılarnış olabiliriz. O halde bütün yaratılmışlarla insan arasındaki ilişkinin ne olduğuna bir bakalım. İnsanın bu birliği, ya da temeldeki bu özü kavrayışının yolu ve bunu bir ahlaki enlem hillinde yaşayabiliyor olması ne demek olacaktır? Bu tasavvufun temele aldığı "edeb" erdernidir. Edeb; bir ilk değerlendirmeyle hayli anlamına gelebilir. Fakat bunun, tasavvufda bu kelimeye verilen anlamdaki incelikierin bütününü ifade ediyor olması söz konusu değildir. "Edeb" in, ilk çağ fılozoflarından, özellikle Platon'un dört temel erdeminden "ölçülülüğü" de karşılıyor olması muhtemeldir. Zira, her iki erdem de insanın kendi ölçüsünü, imkan ve sınırlarını bilmesiyle alakalıdır. Platon'da adalet erdemi, düzeni topluma yansıtmak demek olan en yüce sanat konumundaki siyasetle ilgiliyken: yani toplumsal ve genel anlamda beşeri bir özellik taşırken, ölçülülük erdemi bireysel bir değer taşır; çünkü dış dünyaya yönelmekten çok, kendini düzeltmek anlarnındadır. Bu, tasavvufdaki "edeb" anlayışına yakındır. Ama "edeb" in aşağı yukarı bütün tasavvuf erbabınca kabul edilip yaşanan bir diğer anlamı daha vardır ki, bu onun orijinalliğini ve kültürümüzdeki, irfan anlayışının temel taşını anlarnarmza yardırncı olur. Bu, ilahi vahdet prensibinin bütün bir varlık alanında fark edilebilmesi ve insanın kendi davranışlarını buna göre düzene sokması halidir. Bir başka deyişle "edeb", ne olursa olsun, hangi mahiyetle ortaya çıkarsa çıksın, kimden zuhur ediyorsa 114
etsin, bütün bir hayat ve insanlık evreniyle münasebetin ancak Allah adına ve Allah 'la münasebet olduğuna inanmak ve bunun üzerine kurulu bir ahlakla ahlak:lanmaktır. Böyle bir anlayışın, kader karşısındaki, rıza, tevekkül, sabır ve şükür tavırlarına kendi bireysel ekzistansiyel yaşamamız açısından nasıl bir açılımı varsa, insanlar arası ilişkiler bakırnından da bugün karşılaştığımız etik problemler dolayısıyla o önemde bir açılımı vardır. Sözgelimi, dini tavırların etik ve estetik üst formlarla bütünleşmesi gerektiği fıkrini anlayabilmemiz; dini ahlaki özün, kültürün bütün katman ve tezahürlerinde bütünlük içinde yaşaması gerektiğini düşünebilmemiz; farklı dinlerin aynı bir öze referansla anlaşılabileceğini fark etmemiz; ve kişiler arasındaki münasebetlerin çok farklı seviyelerde, hep iliilıi anlamda bir değer taşıdığını düşünüp vaad ediş ve bağlamş/arın neredeyse kutsal bir değer taşıdığına inanmamız gibi... 115