SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü. Ahmet Emin Dağ

SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü Ahmet Emin Dağ 2013

. SURIYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü Yazar Ahmet Emin Dağ Yayına Hazırlık.. IHH Insani Yardım Vakfı Araştırma ve Yayınlar Birimi ISBN 975-92225-3-1 1. Baskı: Kasım 2004 2. Baskı: Mart 2013 Kapak ve Sayfa Düzeni M. Semih Taneri.. IHH Insani Yardım Vakfı Bu eserin tüm hakları mahfuzdur. Yazarın ve yayıncının izni alınmaksızın kitabın metni herhangi bir formda yayımlanamaz, kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. Ancak kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Büyük Karaman Cad. Taylasan Sok.. No: 3 Fatih-Istanbul Tel: + 90 212 631 21 21 Faks: + 90 212 621 70 51 web: www.ihh.org.tr E-mail: info@ihh.org.tr Baskı-Cilt Mavi Ofset.. Organize Sanayi Bölgesi Eskoop Sanayi Sitesi C 1 Blok No: 28 Ikitelli/Istanbul Tel: 0212 549 25 28 Pelikan Basım Matbaa ve Ambalaj San. Tic. Ltd. Şti. Maltepe Mah. Gümüşsuyu Cad. Odin Iş Mrk. No.28/1 Zeytinburnu-Istanbul

SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü Ahmet Emin Dağ 2013

İÇİNDEKİLER Önsöz... 9 I. BÖLÜM Tarihî Süreçte Suriye...11 1. Tarihî Miras ve Osmanlı Dönemi...13 2. Fransız Mandası Dönemi...20 3. Bağımsızlık Mücadelesi...21 4. Darbeler ve Ordunun Yükselişi...25 5. Mısır la Birlik...27 6. Baaslı Döneme İlk Adım...29 7. Altı Gün Savaşı (1967 Arap-İsrail Savaşı) nda Suriye...32 8. Esed Hanedanlığının Başlangıcı ve Hafız Esed in Hayatı...34 9. Yom Kippur Savaşı (1973 Arap-İsrail Savaşı)...45 10. Lübnan İç Savaşı ve Suriye Müdahalesi...48 11. Beşşar Esed İktidarı...51 a. İktidara ısınma dönemi...51 b. ABD nin Irak ı işgali ve Suriye...54 c. Türkiye ile geçici yakınlaşma...61 II. BÖLÜM Suriye de Muhalefet Geleneği ve Rejimin Meşruiyeti Sorunu...67 1. Azınlık İktidarı ve Rejimin Meşruiyeti Sorunu...69 2. Geleneksel Sünni Muhalefetin Oluşumu...75 3. Hanedan İçi Muhalefet...81 4. Diğer Muhalefet Grupları...84 5. Arap Baharı ve Suriye...86

III. BÖLÜM Suriye de İnsan Hakları...91 1. Suriye de İnsan Haklarının Tarihî Gelişimi...93 2. Fransız Mandası Dönemi...101 3. Bağımsızlık Sonrası Dönem ve Esed Hanedanlığı...104 a. Yaşam hakkının ihlali...106 Tadmur Hapishanesi Katliamı (Palmira Katliamı)... 108 Çarşı Katliamı... 109 Sermed Köyü Katliamı... 110 Hanunu Katliamı... 110 El-Raggah Katliamı... 111 Hama Katliamı... 112 2011 Ayaklanması Sürecinde Yaşam Hakkına Yönelik İhlaller... 115 b. Keyfî tutuklama ve alıkoymalar...115 c. İşkence ve diğer insanlık dışı muameleler...118 d. Kayıplar...120 e. Adil yargılamanın olmaması...121 f. İfade ve basın özgürlüğünün kısıtlanması...121 IV. BÖLÜM Suriye Dış Politikası ve Bölgesel Dengeler...123 1. Dış Politikanın Tarihsel Dönüşümü...125 2. Bölgesel Dengeler ve Ortadoğu Barış Süreci...132 a. Suriye nin savunmasız coğrafi konumu...137 b. Golan ın stratejik önemi...138 3. Ortadoğu Barış Süreci ve Suriye nin Barış Politikaları...139 a. BM kararları ve Suriye nin tutumu...139 b. Soğuk Savaş sonrasında Suriye nin barışa bakışı...143 c. Rusya nın denge rolü...154 d. Suriye-İsrail gizli görüşmeleri...158 e. Suriye Yahudilerine jest...160 4. Suriye-İsrail Barış Sürecinin Çöküşü...170 a. Suriye nin yeni stratejisi...179 b. Barış konusunda yanıltıcı iyimserlik...184 c. Son barış görüşmeleri...187

5. Suriye-Türkiye İlişkileri...189 a. Koloni dönemi Suriye-Türkiye ilişkileri ve Hatay sorunu...189 b. Soğuk Savaş dönemi Suriye-Türkiye ilişkileri...192 6. Son Dönem Suriye-Türkiye İlişkilerinde Geleneksel Sorunlar... 194 a. Su faktörü...195 b. Güvenlik faktörü...199 c. Türkiye-İsrail ilişkileri faktörü...202 Sonuç...207 Kaynakça...211

Önsöz İşgaller, devrimler ve mücadele içindeki Ortadoğu nun geçmekte olduğu dönemeç; yeni bir sömürge yüzyılının başında mı, yoksa özgür bir gelecek kurmanın arifesinde mi olduğumuzu belirleyecektir. Bu yönüyle Suriye nin yaşadığı tarihî tecrübeyi anlamak, sadece bu ülkeyi değil aynı zamanda Ortadoğu bölgesinin geçmişini, bugününü ve geleceğini şekillendiren önemli tarihsel kırılmaları anlamak için de önemli ipuçları sunacaktır. Suriye iç politik yapısının oluşum süreci ve bunu etkileyen iktidar mücadelesi, Ortadoğu nun âdeta geleneği olan baskıcı otoritelerin tipik bir örneğidir. Yine Suriye dış politikası, bölgesel sömürü sisteminin önemli parametrelerinden biridir. Ancak bölgedeki diğer azınlık iktidarlarından farklı olarak Suriye deki siyasi yapı, ağırlıklı olarak dinî ve ideolojik özellikler de taşımaktadır. Ülke tarihi boyunca huzursuzlukların başlıca kaynağı olan bu çelişki, sosyal barışı tehdit eden en önemli etken olmayı sürdürmüştür. Ortadoğu da geçtiğimiz yarım yüzyılda yaşanan tüm önemli olayların içinde doğrudan veya dolaylı biçimde rol oynayan Suriye, son 10 yıldır bölgesel politikalarda âdeta kilit ülke konumuna yükselmiştir. Tüm bölgeyi etkisi altına alan değişim süreci Suriye deki iç dinamiklerin harekete geçmesiyle bu ülkede de geri dönüşü olmayan bir dönemi başlatmıştır. Sesini yükselten muhalefetin hamlesi, Suriye deki iktidarın sert tepkisi sebebiyle kanlı bir iç savaşa dönüşmüş ve büyük bir insani bedel ödenmiştir. Suriye de 40 yıldan fazla bir süredir iktidarı elinde bulunduran Esed hanedanlığı, Ortadoğu da sömürge döneminde ortaya çıkan suni ve karanlık yapıların son halkalarından biridir. Rejim değişimi sorunu, Suriye nin içinde bulunduğu karmaşık siyasi dengeler sebebiyle bir iç sorun olmaktan çıkmış, bölgesel birçok denklemi de yeniden gündeme getirmiştir. Bu sebeple Suriye de yeni döneme geçişin bedelini tüm bölge halkları ödeyecek gibi görünmektedir.

10 SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü Bu çalışma Suriye yi anlamak ve günümüzde bölgede yaşanan olayları daha iyi yorumlamak isteyen okuyucular için Suriye tarihini, kültürünü, siyasetini, insan hakları uygulamalarını ve dış politikasını yakından tanımaya yardımcı olacak zengin bir içerik sunmaktadır. Kitap dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm Suriye tarihini ilk dönemlerden itibaren ele almaktadır. Bu bölümün ağırlıklı kısmını Osmanlı sonrası modern dönem Suriye tarihi oluşturmaktadır. Yaşanan son krizde de açık bir biçimde anlaşıldığı gibi, başlangıçtan itibaren Suriye yönetimleri siyasi meşruiyet sorunuyla her dönem yüzleşmek zorunda kalmıştır. İkinci bölüm bu meşruiyet krizini ve siyasi alternatifleri konu edinmekte ve Suriye rejiminin kimliğini tartışmaktadır. İktidarın meşrulaştırılmasına yönelik her hamle aynı zamanda sıkı bir siyasi hesaplaşmayı gerektirdiği için insan hakları ihlalleri ülke gündeminde önemini hep korumuştur. Üçüncü bölüm Suriye de insan haklarının tarihini ve bugününü ele almaktadır. Yine son krizin ortaya çıkardığı gibi, Suriye içerisindeki siyasi çekişmeler birdenbire tüm uluslararası aktörlerin de dâhil olduğu kapsamlı bir çatışmaya dönüşebilmektedir. Bu nedenle kitabın dördüncü bölümü Suriye nin bu karmaşık dış politik ilişkilerini incelemektedir. Dr. Ahmet Emin Dağ

I. BÖLÜM Tarihî Süreçte Suriye

1. Tarihî Miras ve Osmanlı Dönemi Akdeniz in tüm doğu kıyılarını içine alan bölgeyi tanımlamak için kullanılan Suriye coğrafyası ifadesi Asya, Avrupa ve Mısır kökenli eski imparatorlukların doğu-batı, kuzey-güney eksenindeki genişleme hareketlerinde, geçiş yolu üzerinde bulunan stratejik bir bölgeyi işaret etmektedir. İlk defa eski Yunanlıların üç kıtanın buluştuğu yer i anlatmak için kullandıkları bu isim, 20. yüzyılın başına kadar bugünkü Suriye, Lübnan, Ürdün, Filistin ve İsrail i içine alan geniş bölgeyi tanımlıyordu. Siyasi olmaktan ziyade coğrafi bir mahiyet taşıyan bölge, modern dönemde politik bir kabuğa bürünerek Büyük Suriye ideolojisinin doğal sınırlarını ifade etmeye başladı. 1 Suriye topraklarının tarihte ilk önem kazanmaya başlaması, MÖ 4000 lerde Mısırlıların Lübnan ve Amanos dağlarını ham madde (Sedir ağacı, altın ve gümüş) kaynağı olarak kullanmalarından sonradır. MÖ 3000 li yıllarda Sümerlerin de benzer amaçlarla bölgeye gelmeleri ve nihayet MÖ 2350 lerde burayı işgal eden Ebla İmparatorluğu ile Suriye, büyük bölgesel güçlerin hem ham madde ve ticaret alanı hem de hesaplaşma sahasına dönüştü. Bir süre sonra Ebla yı yıkan Akkadların denetimine geçen Suriye bölgesi, tarihi boyunca çok çeşitli medeniyetlerin harmanlandığı bir coğrafya hâline geldi. Mısır, Hitit, Asur ve Kenan medeniyetleri ardından, MÖ 4. yüzyılda Büyük İskender in gelişiyle Helen kültürüyle tanışan bölge, MS 20 yılında Roma İmparatorluğu nun sınırlarına dâhil edildi. 2 Suriye toprakları, 634 yılında İslam ın bölgeye gelmesi ile daha öncekilerden çok farklı bir medeniyetin etki alanına girdi. İslam dönemi, Suriye ye iki ayrı yenilik birden getirmişti. Bunlardan ilki yeni bir dinî/ sosyal anlayış, ikincisi siyasal bir merkez olma özelliği. 661 yılında Eme- 1 Thomas Collelo (Ed.), Syria a Country Study, Washington D.C.: United States Government Secretary of the Army, 1988, s. 4. 2 Mitran Yusuf ed-debs, Tarih-i Suriyye, Dini ve Dünyevi, Cilt 1/241, 2/496, 3/205, Beyrut: Darü Nezir Abud Yayınevi, 1994, s. 166.

14 SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü vi Devleti nin kurulmasıyla o güne kadarki -4500 yıllık- tarihinde ilk defa siyasi bir merkez hâline gelen ve kendi devletine ev sahipliği yapan Suriye bölgesi, Emeviler döneminde daha öncesinden miras olarak aldığı Yunan ve Roma kültürü ile sahip olduğu Arap geleneğini mükemmel bir şekilde birleştirerek dönemin en güçlü kültürel ve siyasi merkezi oldu. Suriye nin İslam tarihinde bugün bile önemini koruyan bu kültürel katkısı -diğer unsurlarla birleşince- kendisinden sonraki medeniyet taşıyıcılarına büyük bir miras bırakmasını sağladı. 3 Osmanlı öncesi bölgede başlayan Selçuklu etkisi, kuzeydeki Halep kentinden içerilere doğru sürmüş, eş zamanlı devam eden Türkmen göçleri ise bölgedeki demografik yapıyı büyük ölçüde değiştirmişti; erken dönemde, en azından Halep ve Antakya, doğrudan Selçuklu merkezine bağlanmıştı. 4 Suriye de Selçuklu etkisinin zayıflamasıyla Zengi Devleti bölgede etkin güç olmaya başladı ve Nurettin Zengi 5 1154 yılına kadar tüm Suriye de hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Aynı dönemde Haçlılara karşı mücadelenin de en sıcak temas noktası hâline gelen bu coğrafyada Nurettin Zengi tıpkı babası gibi, bölgede yerleşmiş bulunan Türkmenlerin de yoğun desteği ile büyük bir İslam ordusu kurarak Haçlılara karşı önemli başarılar elde etti. 6 Onun döneminde bölgede Şiilik geriletilerek Sünni gelenek yeniden yerleştirildi ve Batınilik inancına karşı girişilen mücadele sonucunda sosyal ve kültürel bütünleşmenin temelleri sağlamlaştırıldı. 7 3 Collelo, s. 9; Suriye deki Osmanlı öncesi İslami dönemin ayrıntıları için bkz.: Kamal S. Salibi, Syria Under Islam, Empire on Trial 634-1097, Beyrut: Caravan Books, 1977. 4 Axel Havemann, The Vizier and the Rais in Saljuq Syria: The Struggle for Urban Self- Representation, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 21, No. 2, May 1989, s. 233-242. 5 Halep Meliki Nurettin in biyografik bir incelemesi için bkz.: Önder Kaya, Bir Selçuklu Meliki nin Portresi: Melik Efdal Nureddin Ali b. Selahaddin Eyyubi, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXI, Sayı 2, Aralık 2006, İzmir, s. 139-176. 6 Jean Richard, The Crusades, C. 1071-C. 1291, Cambridge University, 1999, s. 125; Abdurrahman Hamira, Muhafazatu Haleb, Dimaşk: Menşuratü Vizaretü s-sekafe, 2006, s. 36; Philip Khuri Hitti, İslam Tarihi, Cilt 4, İstanbul: Boğaziçi Yayınevi, 1980, s. 1035; Tsugitaka Satō, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta s, and Failahun, Leiden: Brill, 1997, s. 50-52; Nurettin Zengi nin Haçlılara karşı mücadelesi ve başarıları için bkz.: Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Cilt 3, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989, s. 272. 7 İbnü l-adim, Zübdetü l-haleb min Tarihi Haleb, Cilt 2, s. 308-310; Türk tarihi ile de yakından ilgili olan bu dönemde, 1086 senesinden Nureddin Zengi nin öldüğü 1174 yılına kadar geçen yaklaşık 90 yıllık sürede, bölgede onlarca medrese, darü l-hadis, çok sayıda cami, hangâh ve çarşı yaptırılmıştır. Müslüman ahalinin çoğunluğu da Sünniliği benimsemiştir, bkz.: Hakkı Dursun Yıldız, Büyük İslam Tarihi, Cilt 14, İstanbul: Çağ Yayınları, 1986, s. 240; Joseph W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, New York: Routledge, 2006, s. 28-29.

SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü 15 Eyyubi Hanedanı nın giderek gücünü arttırdığı bir dönemde -Zengi Hanedan mensupları arasındaki iç kargaşanın da etkisi ile- Selahaddin Eyyubi nin bölgeyi kuşatması ardından Haziran 1183 tarihinde Suriye de Zengiler dönemi kapanarak Eyyubiler dönemi başladı. 8 1243 yılında Anadolu Selçuklularının Moğollar karşısında yenilmesi sonrasında Kösedağ Savaşı nda yaşanan Moğol etkisi, bölgede siyasi ve demografik değişiklikleri beraberinde getirdi. Bu dönemde binlerce Müslüman göç ederken 9 yıkıcı Moğol saldırılarının devamında -1260 yılında- işgal edilen bölgede büyük katliamlar gerçekleştirildi. 10 Tüm Doğu-İslam dünyasında ciddi bir yıkıma yol açan bu saldırılar, sadece Suriye bölgesinde değil tüm Ortadoğu da tarihin akışını değiştirdi. 11 Yavuz Sultan Selim in 1516 yılındaki Mısır Seferi ile birlikte 12 Osmanlı idaresine giren bölge, 20. yüzyılın başına kadar Osmanlı yönetiminde kaldı. Tarihsel bir karşılaştırma yapıldığında; Roma İmparatorluğu ndan sonra bölgedeki en uzun süreli hâkimiyeti Osmanlılar kurmuştur denilebilir. Suriye toprakları, Osmanlı dönemi boyunca (1516-1918) bu bölgeden sağlanan vergi gelirleri, Halep in uluslararası ticaret sistemi içindeki yeri, Şam ın seferlerde geçiş yolları üzerinde bulunması gibi ekonomik faktörlerle her zaman doğrudan denetim altında tutulmak istenmişti. Bunlara ilaveten, Bilad-i Şam olarak adlandırılan ve içine Kudüs ün de dâhil olduğu bu bölgenin kutsal kabul edilmesi ve 8 Yasser Tabbaa, Circles of Power: Palace, Citadel, and City in Ayyubid Aleppo Ars Orientalis, Vol. 23, Pre-Modern Islamic Palaces (1993), The Smithsonian Institution and Department of the History of Art, University of Michigan, 1993, s. 181-200; İhsan Abbas, Tarikh Bilad al-sham fi Ahd al-atabikah wa l-ayyubiyin 490-650, Amman, 1998, s. 93; Hitti, s. 1048. 9 Örneğin bu göçler sırasında 1 milyona yakın göçebe Türkmen aşireti Batı yönüne yönelirken Arap aşiretleri güneye sürülmüştür, bkz.: John Masson Smith, Turanian Nomadism and Iranian Politics, Iranian Studies, State and Society in Iran (1978), Vol. 11, No. 1/4, Oxford Ltd., 1978, s. 57-81; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1984, s. 510-511; Bilge Umar, Türkiye Halkının Ortaçağ Tarihi Türkiye Türkleri Ulusunun Oluşması, İstanbul: İnkılâp, 1988, s. 205; John Joseph Saunders, The History of the Mongol Conquests, University of Pennsylvania, 2001, s. 17-43. 10 Runciman, s. 260; Halep kentinin Moğolların eline geçmesi ve sonrasında yaşanan olaylar için bkz.: Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001, s. 338. 11 Faruk Sümer, Anadolu da Moğollar, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1970, s. 819-820; Bernard Lewis, The Mongols, the Turks and the Muslim Polity Transactions of the Royal Historical Society, Fifth Series, Royal Historical Society, Vol. 18, 1968, s. 49-68. 12 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (İstanbul un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman ın Ölümüne Kadar), Cilt II, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983, s. 279; Ira Marvin Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Edition II, Cambridge University, 1984, s. 33-42; David Ayalon, The End of the Mamlūk Sultanate: Why did the Ottomans Spare the Mamlūks of Egypt and Wipe out the Mamlūks of Syria?, Studia Islamica, No. 65, Paris: 1987, s. 125-148.

16 SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü Müslümanlar nezdinde peygamberler diyarı olarak görülmesi de bölge üzerindeki denetimin gerekliliğine manevi bir boyut katıyordu. 13 Buna karşın, Suriye yi her defasında merkeze çok güçlü bağlarla bağlamaya çalışan Osmanlı yönetiminin çabaları, bölgenin coğrafi yapısı nedeniyle bazı noktalarda başarısız kaldı. Bu durum eyalet başkentleri dışındaki kimi bölgelerde, en fazla da ulaşımın zor olduğu dağlarda ve büyük bir ordu ile hareket etmenin imkânsız bulunduğu çöllerin uzak kısımlarında, birbirinden ayrı ve imparatorluk merkezinden uzakta birtakım özerk güç odaklarının varlığını sürdürmesine imkân sağladı. 14 Osmanlı nın bölgeye hükmettiği 400 yıl boyunca büyük ölçüde barış içinde ve istikrarlı bir dönem yaşayan Suriye, 19. yüzyılda meydana gelen birtakım değişiklerle Müslümanlar ve Müslüman olmayan kesimler arasındaki ilişkilerde önemli farklılaşmalara sahne oldu. 15 1830-1860 yılları arasında, özellikle Avrupalılarla ticaretin yol açtığı ekonomik ve politik gelişmeler, Müslüman olmayanların statüsünün yükselmesine yardım ederken, tüm ekonomik eğilimler onların çıkarına hizmet etmeye başlamıştı. Ayrıca, Osmanlı daki reform hareketlerinin gayrimüslim kesimleri daha fazla kayırması, Müslüman çoğunluk arasındaki huzursuzluğu zirveye çıkardı. Suriye deki Müslüman ve gayrimüslimler arasındaki ilişkilerin gerginleşmesi ilk olarak 1832 yılında Mısır hâkimi M. Ali Paşa nın oğlu İbrahim Paşa nın bölgeyi işgal etmesiyle başladı. İbrahim Paşa, kendi müttefiki olan Lübnanlı Hristiyanlara gözle görülür bir üstünlük vererek eyaletin tımar yönetimini onlar eliyle yürütmüş ve alkol satımı dâhil Hristiyanlara birçok serbestlik sağlamıştı. 16 1840 yılında Osmanlı yönetimi bölgeyi yeniden kontrolü altına aldığında Müslümanların beklentilerinin tam tersi bir uygulama içine girildi. 1839 da ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu ile Osmanlı sultanının din farkı gözetmeksizin bütün Osmanlı tebaasına yasal eşitlik tanıyacağı ve Mısırlıların Hristiyanlara tanıdıkları ayrıcalıkların aynen 13 Yusuf el-halim, Suriye ve Ahdi Osmani, 4. Basım, Beyrut: Darun Nehar Li-neşr, 1991; Collelo, s. 15. 14 Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1997, s. 274. 15 Adam M. Garfinkle, The Forces Behind Syrian Politics, (Ed. Michael Curtis, The Middle East Reader), New Jersey: Transaction Books, 1986, s. 210. 16 Asad Jibrail Rustum, Syria under Mehemet Ali, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, The University of Chicago, Vol. 41, No. 1, Oct. 1924, s. 34-57; David Dean Commins, Islamic Reform Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, London: Oxford University Press, 1990, s. 10; H. Hooper, Syrian Question, 1841, London: Hume Tracts; Moshe Maoz, Syrian Urban Politics in the Tanzimat Period between 1840 and 1861, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Cambridge University, Vol. 29, No. 2, 1966, s. 277-301.

SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü 17 süreceği ilan ediliyordu. Ardından açıklanan 1856 Tanzimat Fermanı ise tüm kesimler arasında hukuki olarak tam bir eşitliği öngörüyordu. 17 Hristiyanların ekonomik ve siyasi kazanımlarının yol açtığı hoşnutsuzluk, 1860 tan itibaren iki dinî topluluk arasında çatışmalara yol açtı. Daha önceki yıllarda (1838-45) ortaya çıkan mezhep temelli Maruni-Dürzi savaşlarına bu kez de din temelli Müslüman-Dürzi ve Müslüman-Hristiyan çatışmaları eklendi. 18 Ancak Avrupalıların bölgeye tek etkisi ticari konularla sınırlı kalmadı. Bu dönemde bölgedeki Hristiyanlarla girilen yoğun ekonomik ilişkiler, bir yandan Avrupa nın siyasi alandaki etkilerini gösterirken bir yandan da kurulan yabancı okullar eliyle birçok yeni fikrin doğmasına zemin hazırlanıyordu. 1839 dan itibaren bölgede kurulan yabancı okullar ve özellikle 1866 da kurulan Suriye Protestan Koleji (bugünkü Beyrut Amerikan Üniversitesi), yeni bir aydın sınıfın doğuşunu beraberinde getirdi. Nazif Yazıcı, Butros Bustani ve Abdurrahman el-kevakibi gibi aydınlar, sadece Batı nın değil kendi edebi miraslarının da farkına vararak Arap Rönesansı nın temelini hazırladılar. 19 Amerikan himayesinde, 1847 yılında Suriye ve Beyrut ta Arap Edebiyatçılar Derneği (Cem iyet el-fünun ve l-ulum) nin kurulması ile başlayan Arap milliyetçi hareketi, daha çok dinî azınlıklar arasında yer alan Hristiyan Araplar tarafından büyük rağbet gördü. Yerel gayrimüslim tüccarların ve misyonerlerin finanse ettiği bu kolejlerde Arap-İslam kültüründen ziyade Suriye, Lübnan gibi ülkelerin İslam öncesi tarihlerine önem veriliyordu. Yine millî ve ayırt edici bir özellik olarak sürekli dil ve kültür üzerinde 17 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997, s. 175, 282; Commins, 1990, s. 11. 18 A. Haluk Ülman, 1860-1861 Suriye Buhranı, Osmanlı Diplomasisinden Bir Örnek Olay, No. 18, Ankara: Ankara Ünv. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dış Münasebetler Enstitüsü Yayınları, 1966, s. 36-71; L. Schatkowski Schilcher, The Hauran Conflicts of the 1860s: A Chapter in the Rural History of Modern Syria, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 13, No. 2, May 1981, s. 159-179; Haim Gerber, Nachum T. Gross, Inflation or Deflation in Nineteenth-Century Syria and Palestine, The Journal of Economic History, Cambridge University, Vol. 40, No. 2, Jun. 1980, s. 351-358; Charles Issawi, De-Industrialization and Re-Industrialization in the Middle East since 1800, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 12, No. 4, Dec. 1980, s. 470; Sebahattin Samur, İbrahim Paşa Yönetimi Altında Suriye, Erciyes Üniversitesi, Kayseri: 1995. 19 Ira Marvin Lapidus, Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996, s. 110; Bruce Masters, The 1850 Events in Aleppo: An Aftershock of Syria s Incorporation into the Capitalist World System, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 22, No. 1, Feb. 1990, s. 3-20; Söz konusu olayların analizi için bkz.: Yaron Harel, Jewish- Christian Relations in Aleppo as Background for the Jewish Response to the Events of October 1850, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 30, No. 1, Feb. 1998, s. 77-96.

18 SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü durulması milliyetçi duyguların yükselmesinde etkili oldu. Bu dönemde kurulan birçok edebiyat derneğinin yanı sıra, siyasi alanda faaliyet gösteren resmî ve gayriresmî onlarca dernek, Arap milliyetçiliği temasını işliyor ve Arapların Osmanlı dan üstün olduğu düşüncesini yayıyordu. 20 Bu yüzyılın başında Fransızların Katolikler, Amerikalıların Protestanlar arasında başlattıkları faaliyetler giderek yoğunlaşmıştı. İngilizlerin Almanlarla yaşadıkları rekabet nedeniyle Osmanlı Devleti ni ortadan kaldıracak veya Müslümanlar üzerindeki etkinliğini sıfıra indirecek merkezi Hicaz olan bir Arap imparatorluğu kurma teşebbüsleri de bu girişimlere eklenince Osmanlı merkezî otoritesinin tüm çabalarına rağmen bölge, tam bir kargaşa içine düştü. 21 Mekke Şerifi Hüseyin (Hüseyin bin Ali), İngilizlerin Hindistan yolunu garanti altında tutabilmek ve önemi giderek artmaya başlayan petrol bölgeleri üzerinde hâkim olabilmek için başlattıkları siyasi operasyonun en önemli piyonu durumundaydı. Alman-İngiliz rekabetinin yol açtığı 1. Dünya Savaşı, bölgede İngiliz yönetiminin oldubittilerine zemin hazırlamıştı. Hüseyin e bir Arap imparatorluğu kurmasına yardımcı olacakları konusunda söz veren İngilizler, diğer yanda Hüseyin e vaat ettikleri Suriye topraklarını Fransa ya bahşediyordu. 22 İngilizler aslında Hüseyin i oyuna getirmiş ve Şerif e verecekleri Suriye nin büyük bir bölümünü 1916 tarihli Sykes-Picot Anlaşması yla Fransızlara bırakarak Filistin bölgesinde bir Yahudi millî devleti kurulması için hazırlıklara çoktan başlamıştı. 1920 yılında toplanan San Remo Konferansı nda İngiltere ve Fransa, Arap dünyasını Sykes-Picot Anlaşması na göre bölme sürecini hayata geçirdi. Müttefikler, söz konusu bölgede dört ayrı bağımsız devlet kurdurdu. Bunlardan Suriye ve 20 Söz konusu dernekler konusunda ayrıntılı bilgi için bkz.: Zekeriya Kurşun, Yol Ayırımında Türk-Arap İlişkileri, İstanbul: İrfan Yayınları, 1992, s. 84-87, 88-143; Michael Curtis (Ed.), The Middle East Reader, New Jersey: Transaction Books, 1986, s. 5-6. 21 Collelo, s. 18. 22 Uygur Kocabaşoğlu, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İngiliz Konsoloslarının Siyasal Etkinlikleri, (Ed. İsmail Soysal, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyum Tebliği), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 179; William I. Shorrock, The Origin of the French Mandate in Syria and Lebanon: The Railroad Question, 1901-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. I, No. 2, Apr. 1970, s. 133-153; Philip Khoury, Continuity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries, The American Historical Review, Vol. 96, No. 5, Dec. 1991, s. 1374-1395; James L. Gelvin, Demonstrating Communities in Post-Ottoman Syria, Journal of Interdisciplinary History, Vol. 25, No. 1, Cambridge: Summer, 1994, s. 23-44; Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, s. 143-152; Şerif Hüseyin ile İngilizler arasındaki ilişkilerin temel göstergesi olan yazışmalar için bkz.: Arnold Toynbee, Isaiah Friedman, The McMahon-Hussein Correspondence: Comments and a Reply, Journal of Contemporary History, Vol. 5, No. 4, 1970, s. 185-201.

SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü 19 Lübnan Fransa nın kontrolüne verilirken Irak ve Filistin İngiltere ye kaldı. 23 Fransızların Şerif in oğlu Kral Faysal ı Şam dan kovması üzerine İngiltere, Şerif e vefa borcunu(!) ödemek için Filistin i ikiye bölerek Ürdün isimli bir devlet oluşturdu. Ürdün ün başına Şerif in oğullarından Abdullah ı getiren Birleşik Krallık, Abdullah tan boşalan Irak Krallığı na da 1921 yılında Faysal ı geçirdi. 24 Yüzyıllar süren Osmanlı hâkimiyetinden yeni çıktığı için bağımsız devlet geleneği, müesseseleri ve ekonomik yapısı olmayan bölge ülkelerindeki millî siyasi hareketlerin görünümü de son derece basit ve ilkeldi. Yeni Arap liderleri geleceğe dair kendilerine ait bir görüşe sahip olmadıkları gibi, statükoyu değiştirecek bir tabana da sahip değildi. Zira İngiltere ve Fransa nın çıkarlarına göre çizilen Ortadoğu sınırları, bu kolonyal dönemin doğal bir sonucu olarak tarihî temel ve sosyal gerçeklikten çok uzak bir zemine oturtulmuştu. 25 Faysal, başlarda askerî yönetim olarak Akdeniz kıyısındaki Fransız birlikleri tarafından kontrol edilen bölge dışında bütün Suriye de etkin görünüyordu. 1919 Temmuz unda toplanan Suriye Genel Kongresi bağımsızlık ilan ederken, Mart 1920 de Faysal ın Suriye kralı olduğu duyuruldu. 26 Faysal ve yardımcıları, yeni bir toplum oluşturma hevesiyle bir yandan Osmanlı Meclisi nde kazandıkları yönetim tecrübesini kullanarak Batı nın desteğiyle siyasi manevralar yaparken bir yandan da Osmanlıca olan tüm ders kitaplarını Arapçaya çevirmekle işe başladılar. Şam da dönemin hukuk fakültesi sayılabilecek bir okul ve Arap Akademisi kurulması emrini veren Faysal, derhâl bir anayasa hazırlığına başlanmasını istedi. 27 23 C. G. Smith, The Emergence of the Middle East, Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 3, Jul. 1968, s. 3-17; Edward Peter Fitzgerald, France s Middle Eastern Ambitions, the Sykes-Picot Negotiations, and the Oil Fields of Mosul, 1915-1918, The Journal of Modern History, The University of Chicago, Vol. 66, No. 4, Dec, 1994, s. 697-725; Ömer Osman Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye-1908-1938, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 2004, s. 346; Eliezer Tauber, The Struggle for Dayr al-zur: The Determination of Borders between Syria and Iraq, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3, Aug. 1991, s. 361-385. 24 Malcolm E. Yapp, The Near East Since the First World War, London: Longman, 1991, s. 86-88; Lapidus, 1996, s. 113; Collelo, s. 20; ayrıca bkz.: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Haşimiler, Cilt 16, İstanbul: 1997, s. 412. 25 Ahmet Davutoğlu, Civilizational Transformation and the Muslim World, Kuala Lumpur: Mahir Publications, 1994, s. 92-93; Lapidus, 1996, s. 114; Yerasimos, s. 156-173. 26 Ali Sultan, Tarihu Suriye-Hükmü Faysal bin el-hüseyin, Şam: 1987, s. 251; Khoury, Continuity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries, s. 1374-1395. 27 Raymond A. Hinnebusch, Syria: Revolution from Above, London: Routledge, 2002, s. 18. Bu dönem siyasi gelişmeleri ve milliyetçilik akımları konusunda bkz.: Kurşun, Yol Ayırımında Türk-Arap İlişkileri; Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, University of California, 1997.

20 SURİYE Bilad-i Şam ın Hazin Öyküsü 2. Fransız Mandası Dönemi 28 Faysal ın krallığının 1920 yılında Fransızların Suriye yi işgali ile ortadan kalkmasının ardından ülkede 1945 yılına kadar sürecek olan manda yönetimi dönemi başlamış oldu. 29 Fransızlar, ülkede güçlerini artırmanın tek yolunun Sünni İslami düşünceyi benimsemiş Arap milliyetçi hareketine karşı, karşıt dinî azınlıkları güçlendirmek olduğu kanaatindeydi. Bu dönemde Sünni Osmanlı idaresi altında aşağılandıklarını düşünen azınlık gruplarının bağımsızlık vaadiyle örgütlenmeleri ve Fransız politikaları yönünde kullanılmaları zor olmadı. 30 Bu gruplar bölgenin Katolik ve Protestan dinî azınlıklarından Dürzi, Maruni ve Nusayri gibi heterodoks azınlıklarına kadar geniş bir yelpazeyi oluşturuyordu. Fransa ya karşı mücadeleyi yöneten, başını Şam ve Halepli Sünni Müslümanların çektiği Suriye Ulusal Grubu (El-Kutle el-vataniyye), ülkenin içinde bulunduğu bölünmüşlüğü sona erdirmek ve savaşta başarılı olmak için Fransa nın benzer bir taktiğini uyguladı. Suriye ulusal bilinci oluşturmak amacıyla dinî, fikrî ve sınıfsal ayrılıkları bir kenara bırakarak Hristiyan gruplar da dâhil birçok kesimle ortak hareket etmeye çalıştı. 31 Fransız manda idaresi, Suriye yi kontrol altında tutabilmek için Halep, İskenderun, Şam ve Alevi bölgesi mahalli idarelerinden oluşan Suriye Devletler Birliği ni meydana getirdi. 32 Birliğe daha sonra Havran 28 Jan Karl Tanenbaum, France and the Arab Middle East, 1914-1920, Transactions of the American Philosophical Society, New Series, American Philosophical Society, Vol. 68, No. 7, 1978, s. 1-50; Sultan, s. 392; John F. Devlin, Syria: Modern State in an Ancient Land, Oxfordshire: Westview Press, 1983, s. 41; William Yale, Near East-A Modern History, University of Michigan, 1958, s. 339. 29 J. P. Spagnolo, French Influence in Syria Prior to World War I: The Functional Weakness of Imperialism, Middle East Journal, Middle East Institute, Vol. 23, No. 1, Winter, 1969, s. 45-62; Thomas Philipp, Birgit Schäbler, The Syrian Land: Processes of Integration and Fragmentation: Bilād al-shām from the 18 th to the 20 th century, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1998. Kimi Arap tarihçiler, bölgedeki Batılı nüfuzunu Kanuni ile Fransa arasında yapılan ticaret anlaşmasıyla Fransız tüccarların bölgeye yerleştiği 1535 e kadar dayandırır, bkz.: Şevki Şaat, Haleb-Tarihuha ve Mealimuha el-tarihiyye, Halep, 1991, s. 48; Khoury, Continuity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries, s. 1374-1395. 30 Philip Khoury, Syria and The French Mandate (The Politics of Arab Nationalism) 1920-1945, London: I.B. Tauris and Co. Ltd., 1987, s. 29; Stephen Hemsley Longrigg, Syria and Lebanon Under French Mandate, London: Oxford University Press, 1958, s. 118. 31 Collelo, s. 22. 32 Itamar Rabinovich, The Compact Minorities and the Syrian State, 1918-45, Journal of Contemporary History, Vol. 14, Oct. 1979, s. 696-698; Isaiah Bowman, A Note on the Political Map of Turkey, Foreign Affairs, Vol. 1, No. 2, Dec. 15, 1922, s. 160; Devlin, s. 41; Yale, s. 229-339; Robert B. Satloff, Prelude to Conflict: Communal Interdependence in the Sanjak of Alexandretta 1920-1936, Middle Eastern Studies, Vol. 22, No. 2, Apr. 1986, s. 156.