SÖZCÜK DÜZEYİNDE ANLAM Sözcükler, anlaşmamızı sağlayan, dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Bundan dolayı sözcükleri belli düzen içinde bir araya getirerek cümleler kurarız. Sözcükler cümle içinde kullanıldıkları yere göre gerçek anlama, yan anlama, mecaz anlama bürünebilirler. 1. Gerçek Anlam Bir sözcüğün zihnimizde canlanan ilk anlamına denir. 2. Temel (İlk) Anlam: Bir sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır. Başka bir ifadeyle temel anlam bir sözcüğün günlük hayatta en çok kullandığımız anlamıdır. Ali Bey gazeteyi çok dikkatli okur. Karanlık basmış, göz gözü göremez olmuştu. Beni bu soğuk havalar mahvetti. 2. Mecaz Anlam: Bazı sözcükler, gerçek anlamının dışında da kullanılabilmektedir. Mecaz anlam, sözcüğün anlamındaki değişiklikten dolayı dile zenginlik katar. Mecaz anlamda, sözcük tamamen gerçek anlamından çıkar ve farklı bir anlama bürünür. Geçmişi karanlık, bu adama güvenmiyorum. Önerilerimizin soğuk karşılanacağını sanmıyorum. Ben bu sınavın aşkıyla yanıyorum. Keskin bakışlarıyla etrafı süzüyordu. 3. Terim Anlam: Bir bilim veya sanat dalıyla ilgili belirli kavramları ifade eden sözcüklere denir. Özne, sıfat, gazel, redif gibi sözcükler Türkçe ve edebiyat; meridyen, ova, burun gibi sözcükler de coğrafya bilimi ile ilgili terimlerdir. Fizik: vektör, denge, moment... Matematik; açı, daire, doğal sayılar...
Edebiyat; uyak, mesnevi, biyografi... Tiyatro; sahne, aktör, perde... Sanat, Müzik; nota, es, sol anahtarı... * Bugün Türkçe dersinde sıfatları işledik. * Hakem maçta penaltıyı vermedi. NOT: Terim anlamı taşıyan sözcükler, kullanıldığı cümlelerde bu anlam özelliklerini kaybedebilirler. *Olaylara bakış açısı çok farklıydı. 4. Yansıma: Canlı veya cansız varlıkların çıkardıkları seslerin taklidine yansıma denir. Pat, küt, hav, miyav, horul horul, şırıl şırıl vb. sözcükler yansımadır. * Çubuk deresi şırıl şırıl akıyordu. * Kedicik acı acı miyavlıyordu. * Kapı açılıp örtüldükçe gıcırdıyordu. NOT: Öt-(mek), kişne-(mek), kükre-(mek) gibi sözcükler yansıma değildir. 5. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları farklı olmasına rağmen anlamları aynı olan sözcüklere denir. Onun yapıtlarında betimlemelere sıkça rastlanır. Ömer Seyfettin eserlerinde anlaşılır bir dil kullanmıştır. Yukarıdaki cümlelerde geçen eser ve yapıt sözcükleri eş anlamlıdır. fiil = eylem yüz = sima sene = yıl sözcük = kelime sevinç = neşe mektep= okul
6. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları aynı olmasına rağmen anlamları farklı olan sözcüklere denir. Niçin kondun a bülbül, Kapımdaki asmaya? Ben yarimden vazgeçmem, Götürseler asmaya. NOT: Düzeltme işaretiyle (^) birbirinden ayrılan sözcükler sesteş değildir. kar - kâr yar - yâr hala - hâlâ 7. Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler: Aralarında bir ilişki olmasına rağmen anlamca birbiriyle çelişen, birbirinin karşıtı olan sözcüklere denir. * Ak akçe kara gün içindir. * Önce buraya uğra sonra oraya git. NOT: Bir sözcüğün olumsuzuyla, karşıt anlamlısı karıştırılmamalıdır. 8. İKİLEMELER Anlatımı güçlendirmek ve anlatıma çekicilik kazandırmak amacıyla oluşturulan söz gruplarına denir. * Çemberimde gül oya, Gülmedim doya doya. * Uzun uzun kavaklar, Dökülüyor yapraklar. * Okulunu bitireli aşağı yukarı iki yıl oluyor. * Bu konulardan az çok ben de anlarım. NOT: İkilemeler her zaman ayrı yazılır. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına herhangi bir noktalama işareti konulmaz.
9. DEYİMLER En az iki sözcüğün genellikle gerçek anlamlarının dışında kullanılarak, kalıplaşıp kaynaşarak yeni bir anlam ifade etmesiyle oluşan söz öbeklerine denir. Özellikleri: * En az iki sözcükten oluşur. * Burun kıvırmak. * Göz gezdirmek. * Küplere binmek. İki sözcükten fazla olan deyimler de vardır. * Kılı kırk yarmak. * Yangına körükle gitmek. * Kızım sana söylüyorum gelinim sen anla. * Kalıplaşmış söz öbekleridir. Deyimleri oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Dereyi görmeden paçaları sıvamak. deyimini Sıvamak dereyi görmeden paçaları. şeklinde söyleyemeyiz. 10. ATASÖZLERİ Bir ulusun ortak deneyimleri sonucu oluşan, tecrübeye ve gözleme dayanan, söyleyeni belli olmayan özlü sözlere denir. Atasözlerinin Özellikleri: Genellikle mecaz anlamlıdır. * Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır. Genel yargı bildirirler. * Son pişmanlık fayda vermez. Sözcüklerin yerleri değiştirilmez, sözcük eklenemez veya çıkarılamaz.
Öğüt verir ve yol gösterirler. * Sudan geçerken at değiştirilmez. Anonimdirler. (Söyleyeni belli değildir.) * Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır. Bazı atasözleri hem gerçek hem mecaz anlamlıdır. Yani kinayelidir. * Ateş düştüğü yeri yakar. Sadece gerçek anlamlı atasözleri de vardır. * Bugünün işini yarına bırakma. Bazı atasözleri konusu konuya bakış açısı yönüyle yakın anlamlıdır. * Bir elin nesi var iki elin sesi var. * Ağaç yaprağıyla gürler. CÜMLE DÜZEYİNDE ANLAM Kendi içinde anlam ve yargı bütünlüğü taşıyan sözcük veya söz gruplarına cümle denir. Cümlede iki ana unsur vardır. Anlam ve yargı. Anlam; vurgulanmak istenen düşünceye anlamca uygun sözcüklerden oluşturulan bütünlüktür. Bu bütünlükte asıl amaç mesajdır. Yargı ise anlam bütünlüğüne ulaşmış olan cümleden çıkarılan sonuçtur. CÜMLENİN ANLAM YÖNÜ Her cümlenin bir anlamı, doğrudan ya da dolaylı olarak iletmek istediği bir mesajı vardır. 1. CÜMLEDE VURGULANAN DÜŞÜNCE Her cümlede mutlaka iletilmek istenen bir mesaj olduğundan Bu cümleden çıkarılabilecek en kapsamlı yargı nedir? sorusu cümlede vurgulanan durumla ilgilidir.
2. EŞ YA DA YAKIN ANLAMLI CÜMLELER Kuruluşları birbirinden farklı olmakla birlikte anlamları aynı ya da birbirine yakın olan cümlelere denir. Anlatılmak istenen duygu ve düşünceler bakımından yakın olan cümlelerdir. Bu konuyla ilgili gelen sorularda farklı sayıdaki cümlelerin ifade ettiği anlamın benzer veya hemen hemen aynısı olan cümleler istenir. * Yalnız taş duvar olmaz. * Bir elin nesi var, iki elin sesi var. * Birlikten kuvvet doğar. 3. SEBEP (NEDEN) SONUÇ CÜMLELERİ Gerçekleşmiş bir yargının sebebi ile birlikte verildiği cümlelere denir. Cümlede yargının gerçekleşme sebebi bildirilir. Ne sen geldin, ne de ben Sebep Onun için açık gider gözlerim. Sonuç Fransa ya ne kadar kızsam da Paris e kötü gözle bakamam; çocukluğumdan beri yüreğim ona bağlıdır. 4. AMAÇ SONUÇ CÜMLELERİ Bir olay ya da durumun hangi amaçla gerçekleştiğini bildiren cümlelere denir. Amaç sonuç cümlelerinde mek için, -mak için sözcükleri bulunur. * Ders çalışmak için arkadaşlarla buluşacağız. (Eylemin amacı ders çalışmak) * Konferans vermek üzere Ankara ya gideceğiz. (Eylemin amacı konferans vermek) * Sizinle buluşmak için evden çıkıyoruz. (Eylemin amacı buluşmak) 5. ŞART (KOŞUL) CÜMLELERİ Bir yargının koşulu ile birlikte verildiği cümlelere denir. sa/se, -dıkça/-dikçe, -ınca/-ince ekleri kullanıldığı cümlelere genellikle koşul anlamı verir. Sen yanmazsan, ben yanmazsam, Biz yanmazsak Nasıl çıkar bu karanlıklar aydınlıklara? 6. KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİ
Birden fazla kavram, nesne, kişi arasındaki benzerlik veya farklılıkların ortaya konulduğu cümlelere denir. Karşılaştırma anlamı; üstünlük, aşırılık, en üstünlük şeklinde ifade edilir. * Peyami Safa nın en beğendiğim yapıtı, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu dur. * Şiir, günümüzde hikâyeye oranla daha az okuyucu buluyor. Yukarıdaki cümlelerde bir karşılaştırma söz konusudur. 7. NESNEL (OBJEKTİF) ANLAMLI CÜMLELER Belli bir varlık, durum, olay, eser ve kişi hakkında somut bilgi içeren yargılara denir. Bu tip yargılar bir yoruma değil, nesnel bilgiye dayanır ve ayrıca bilimsel özellik taşır. Herkes tarafından kabul edilen, kanıtlanabilir yargılardır. Bütün seyirciler onu ayakta alkışladılar. Köylülerin konakladığı hanın büyük, demirli kapısı kapanmıştı. Oyundaki olaylar, üç bin kişilik bir kasabada geçiyor. Ömer Seyfettin, hikâyelerinde betimlemelere çok yer vermiş. 8. ÖZNEL (SUBJEKTİF) ANLAMLI CÜMLELER Kişilerin kendi duygu ve izlenimlerini ifade eden, kanıtlanmayan, kişiden kişiye değişen yargılardır. Kesinlik içermezler. Genellikle soyut kavramlarla kullanılırlar. Güle Güle dostluk ve sadakatten bahseden güzel bir filmdir. Orhan Veli şiirleriyle hayat gerçeklerini ifade eden seçkin bir şairimizdir. Canım topraklar susuzluktan kavruluyordu. Yazar, ustaca tasvirlerle akıcılığı sağlamış. 9. TANIMLAMA CÜMLELERİ Bir nesne ya da kavramı tarif eden yargılara denir. Tanımlama cümleleri... nedir? sorusuna cevap verir. * Yaşamak sanattır. (Yaşamak nedir?) * Sevmek birlikte başlamaktır. (Sevmek nedir?) Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan araçtır. (Dil nedir?) 10. VARSAYIM CÜMLELERİ Henüz gerçekleşmemiş bir durumu olmuş gibi kabullenerek fikir yürütülen cümlelere denir. Tut ki; karnım acıktı, anneme küstüm. Diyelim ki, sınavı kazandınız. Farz et yıkılsın dağlar. Baştan çizilsin uçurumlar. Sen beni o zaman gör.
Yukarıdaki örneklerde henüz gerçekleşmeyen bir durumu gerçekleşmiş şekilde kabul etme anlamı vardır. 11. UYARI CÜMLELERİ Herhangi bir konuyla ilgili olarak kişiyi tedbirli olmaya yönelten cümlelere denir. * Bilmediğin insanlarla arkadaşlık yapma! * Bir daha eve geç gelme! 12. ÖNERİ BİLDİREN CÜMLELER Öneri, bir sorunu ortadan kaldırmak veya görülen bir eksikliği düzeltmek için öne sürülen görüş ve düşüncelerdir. * Kitabın sonuna şiirle ilgili bir açıklama konulsaydı daha iyi olurdu. * Kitabınızdaki çözümlü örnekleri geçen yılki sınav sorularından seçmenizde yarar görüyorum. 13. ÖNYARGI BİLDİREN CÜMLELER Bir durum ya da konu hakkında peşin hükmün yer aldığı cümlelere denir. * Bu soruyu hiçbir öğrenci çözemez. * Yazarın bu kitabı hiç satmayacak. 14. AŞAMALI DURUM BİLDİREN CÜMLELER Bir durumun belirli aralıklarla, derece derece değişmesidir. Bu durum, olumlu ya da olumsuz yönde değişebilir. Yıldan yıla, gittikçe, günden güne... gibi ifadelerle kurulur. Günden güne eriyip gitti, yavrucak. Yıldan yıla daha iyi verim almaya başladık. CÜMLEDE ANLAM BİÇİM İLİŞKİSİ Bir cümlenin anlamına kesinlik kazandıran yüklemdir. Cümleler yüklemin bildirdiği anlamla olumlu, olumsuz, soru, ünlem anlamları kazanırlar. 1. OLUMLU CÜMLE Fiil cümlelerinde işin, oluşun, hareketin yapıldığının ya da yapılacağının; isim cümlelerinde ise varlığın, kavramın bulunduğunun belirtildiği cümlelere denir. a. Biçimce ve anlamca olumlu cümle: Biçimce olumsuzluk bildiren hiçbir ek ya da sözcüğün kullanılmadığı ve yargının gerçekleştiği cümlelere denir.
* Uygar ve kültürlü insan olmak için çok okumalıyız. * Beklediğimiz konuklar bugün yarın gelirler. b. Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle: Yükleminde olumsuzluk eki ya da olumsuzluk sözcüğü bulunmasına rağmen anlamca olumlu yargı bildiren cümlelere denir. * Beni sevmiyor değilsin. (Seviyorsun) * Araba alacak parası yok değil. (Var) 2. OLUMSUZ CÜMLE Fiil cümlelerinde işin, oluşun, hareketin yapılmadığının ya da yapılamayacağının; isim cümlelerinde ise varlığın durumun bulunmadığının belirtildiği cümlelere denir. a. Biçimce ve anlamca olumsuz cümle: Yükleminde olumsuzluk eki ya da olumsuzluk sözcüğü bulunan gerçekleşmemiş yargı bildiren cümlelere denir. * Bu yıl tatil yapmadık. * Benim onlarla hiçbir ilişkim yok. b. Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle: Yükleminde olumsuzluk eki ya da olumsuzluk sözcüğü bulunmamasına rağmen olumsuz yargı bildiren cümlelere denir. * Salih bizi ne arar ne de sorar. (Aramaz, sormaz) * Ondan izin alabilirsen al. (Alamazsın) PARAGRAF DÜZEYİNDE ANLAM Dilimizin temelini oluşturan en küçük anlam birimi sözcük, en küçük yargı birimi cümle, en küçük düşünce birimi ise paragraftır. Birbirleriyle ilişkili olan, birbirlerini anlamca tamamlayan cümleler paragrafı oluşturur. Buna göre paragraf bir duyguyu veya bir düşünceyi tam ve doğru olarak anlatmak için bir araya getirilmiş cümleler topluluğudur. Başka bir deyişle bir yazının bir satır başında başlayıp diğer satır başına kadar devam eden bölümüdür. KONULARINA GÖRE PARAGRAFLAR A) FİKİR PARAGRAFLARI Bir iddiaya dayalı yazılardan alınan kesitlerdir. Bu tip paragraflar bir düşünceyi ispat etmek ve açıklamak amacıyla yazılır. Ana düşünce ve yardımcı düşüncelerle ilgili sorular genellikle bu tip paragraflardan faydalanılarak hazırlanır. B) DUYGU PARAGRAFLARI Genellikle hikâye, gezi yazıları, roman gibi türlerde kahramanların iç dünyasını anlatan kesitlerdir. Bu tip paragraflarda olaylarla duygular birlikte de ele alınabilir. Paragrafın konusu, anlatım biçimleri ile ilgili sorular bu tip paragraflardan faydalanılarak hazırlanır.
C) DURUM (TASVİR) PARAGRAFLARI Genellikle eserlerde yer alan; kişi, tabiat, mekân gibi unsurların öznel veya nesnel bakış açılarıyla anlatıldığı kesitlerdir. Anlatım biçimleriyle ilgili soru tipleri bu düzeyde hazırlanmış paragraflardan faydalanılarak hazırlanır. D) OLAY PARAGRAFLARI Roman, hikâye, anı gibi edebiyat türlerinin olay kısımlarından alınan kesittir. Bu tip paragraflarda betimleme unsurları da yer alır. Sınavlarda paragrafla ilgili değişik türde sorular gelmektedir. Bunları şu başlıklar altında inceleyebiliriz: 1. Paragrafın yapısı 2. Paragraf oluşturma 3. Paragraf tamamlama 4. Paragrafta içerik (konu) 5. Paragrafta başlık 6. Paragrafta ana düşünce 7. Paragrafta yardımcı düşünceler 1. PARAGRAFIN YAPISI Paragrafı oluşturan cümleler anlam ve anlatım özelliklerine göre, tıpkı bir yazılı kompozisyonda olduğu gibi giriş, gelişme, sonuç bölümlerine ayrılabilir. Paragrafın bu yapı çeşitlerini bilmek, paragrafı kavramamızı, kolayca çözmemizi sağlar. a. Giriş Bölümü: 1. Paragrafın ilk cümlesidir. 2. Üzerinde açıklama yapmaya, geliştirmeye elverişli kısımdır. 3. Bu bölüm bir yargı bildirir. 4. Örneklere yer verilmez. 5. Cümleyi yapı ve anlam yönünden öncesine bağlayacak edatlara, bağlaçlara ve zamirlere bu bölümde yer verilmez. (çünkü, ama, ne yazık ki, madem, yalnız... vb) Bu tip bağlayıcı ögeler kendinden önce bir cümlenin bulunduğunu gösterir. Hangisi paragrafın ilk cümlesi olabilir? Numaralandırılmış cümlelerden hangisi bir paragrafın giriş cümlesi olabilir? gibi soru tipleri giriş cümlesini buldurmaya yöneliktir.
b. Gelişme Bölümü: 1. Giriş cümlesiyle tanıtılan konu gelişme bölümünde açıklık kazanır. 2. Bu bölüm birden çok cümleden oluşur. 3. Bu bölümün cümlelerinin en belirgin özelliği kendinden önceki ve sonraki cümlelere birtakım bağlayıcı öğelerle bağlanmış olmasıdır. 4. Bir paragrafın yardımcı düşünceleri genellikle bu bölümde bulunur. c. Sonuç Bölümü: 1. Sonuç kısmı, planlı bir paragrafta, asıl anlatılmak istenen düşüncenin özetlendiği, bir sonuca bağlandığı bölümdür. 2. Genellikle tek cümleden oluşur. 3. Paragrafın bir özetidir. 4. Sonuç bölümü; anlatılanları özetleyecek şekilde anlaşılıyor ki, böylece, demek oluyor ki gibi sözlerle başlar. Paragrafın sonuna getirilebilecek en uygun cümle aşağıdakilerden hangisidir? Bu paragrafın sonuç cümlesi aşağıdakilerden hangisidir / hangisi olamaz? gibi soru tipleri sonuç bölümüyle ilgilidir. 2. PARAGRAF OLUŞTURMA Paragraf, bir ana düşünce ve bu düşünceyi destekleyen yardımcı düşüncelerden oluşur. Paragrafta bir bütünlük olması için sıralama çok önemlidir. Bu tip soruları çözmek için giriş cümlesi olmaya uygun olan cümleyi bulup, bağlayıcı öğelere dikkat etmemiz gerekir. Eğer bağlayıcı öğeler yoksa cümlenin anlam ve zaman bakımından önceliği önemlidir. Bütün bu özellikler göz önüne alınarak paragrafı oluşturan cümleler dil ve anlatım bakımından sıralanır. 3. PARAGRAF TAMAMLAMA Paragrafta cümleler birbirine dil, anlatım ve düşünce yönünden bağlı olduğu için her cümle bir öncekiyle bağlantılıdır. İlk cümle bir açıklamayı ifade eder. Daha sonraki cümlelerse bu açıklamayı destekleyici amaçla oluşturulur. Bu nedenle paragrafın son cümlesi kesin bir yargı içerir. Bu parçanın başına aşağıdaki cümlelerden hangisi getirilirse parça anlam yönünden tamamlanmış olur? Bu parça aşağıdaki cümlelerin hangisiyle tamamlanabilir? gibi soru tipleri paragraf tamamlama ile ilgilidir.
4. PARAGRAFTA KONU (İÇERİK) Konu; sözü edilen nesne, durum ya da kavramdır. Her yazının bir konusu vardır. Konu bir yargı bildirmez. Anlam çerçevesi geniştir. Her şey konu olabilir. Konu o paragrafta en genel anlamda üzerinde durulan olay ve durumdur. 1. Bu parçanın konusu nedir? 2. Yazar bu parçada ne anlatıyor? 3. Bu parçada üzerinde söz söylenen şey nedir? gibi soru tipleri konu ile ilgilidir. 5. PARAGRAFTA BAŞLIK Makale, deneme, fıkra gibi türlerin başlıkları olduğu gibi paragrafın da başlığı vardır. Paragraf; makale, deneme ve fıkra gibi türlere göre biraz daha özet şeklindedir. Başlık bir yazıda anlatılanın, vurgulanması istenen düşüncenin kısa ve açık biçimidir. Başlığı, genellikle paragrafın tümüne yayılan anahtar niteliğindeki sözcüklerden bulabiliriz. Kısaca şunu söyleyebiliriz. Paragrafta işlenen konunun adına başlık denir. ÖRNEK Burada güneş Orda yağmur Güneşte de güzel dünya Yağmurda da Şükürler olsun Tanrım Şükürler olsun sana Verdiğin hayat pırıl pırıl Yaşama Sevinci 6. PARAGRAFTA ANA FİKİR (ANA DÜŞÜNCE) Paragrafta yazarın okuyucuya vermek istediği mesajdır. Paragrafın özünü ana fikir oluşturur. Ana fikir parça içinde bir cümle olarak verilebileceği gibi parçanın tamamına da yayılabilir. Paragrafın ana fikrini bulmak için tüme varım (özelden genele), tümden gelim (genelden özele) şeklinde olup olmadığına dikkat edilmelidir. 1. Paragraf tümden gelim metoduyla hazırlanmışsa ana fikir giriş bölümündedir. 2. Paragraf tüme varım metodu ile hazırlanmışsa ana fikir sonuç bölümündedir. 3. Ana düşünce ile konu arasındaki farklar: 4. a. Konu bir yargı bildirmez; ama ana düşünce yargı bildirir. b. Bir konu ile bir çok paragraf oluşturulur; ama her paragrafın bir ana düşüncesi vardır.
Parçada vurgulanmak istenen nedir? Bu parçanın ana teması nedir? Parçada asıl anlatılmak istenen nedir? gibi soru tipleri ana düşünce ile ilgilidir. 7. PARAGRAFTA YARDIMCI (YAN) DÜŞÜNCELER Bütün paragraflar bir ana düşünce üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bir düşünceyi anlaşılır ve inandırıcı kılmak için de yardımcı düşüncelere ihtiyaç vardır. Yardımcı düşünceler ana düşünceyi açıklar ve destekler. Bu parçada aşağıdakilerin hangisinden söz edilmemiştir? / söz edilmiştir? Bu parçadan aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? Bu parçada aşağıdakilerden hangisine değinilmemiştir? / değinilmiştir? gibi soru tipleri yardımcı düşünce ile ilgilidir. ANLATIM BİÇİMLERİ Bir duyguyu ya da düşünceyi sözlü veya yazılı bir şekilde ortaya koyma biçimine anlatım denir. Anlatılacak konuya uygun anlatım şeklinin seçimine de anlatım biçimleri denir. İYİ BİR YAZIDA BULUNMASI GEREKEN ÖZELLİKLER 1. Açıklık: Söz ya da yazıda anlatılmak istenen duygu veya düşüncenin herkes tarafından kolayca ve doğru anlaşılır olmasıdır. Düşünceler, duygular nasıl anlatılırsa anlatılsın okuyucu, yazarın anlatmaya çalıştığı durumu anlayabiliyorsa açıklık gerçekleşmiş olur. 2. Özgünlük: Parçanın yazara özgü bir tarzda oluşu, yazarın kimseye benzeme eğiliminde olmamasıdır. Özgün tarzdaki parçalar yazarın karakterini üzerinde bulundurur. Tanpınar ın bir sözü var. Diyor ki : Edebiyatta benzememek esastır. Benim söylediğimin aksini söyleyenden hiç olmazsa biraz daha hoşlanırım. Yukarıdaki parçada altı çizili cümle ile A.Hamdi Tanpınar özgünlüğü vurgulamaktadır. 3. Duruluk: Bir yazıda ya da sözde anlatılmak isteneni tam olarak anlatabilecek sözcüklerden fazlasına yer vermeme durumudur. 4. Akıcılık: Kolay söylenebilen ya da kolay okunabilen okurken ya da dinlerken kulağı veya dili tırmalayıcı türden sözlerin bulunmadığı özelliktir. 5. Etkileyicilik: Anlatılanların okuyucu ve dinleyici üzerinde olumlu bir etki oluşturması, beğenilmesi, benimsenmesi özelliğidir. 6. Doğallık: Kendini zorlamadan, doğal bir şekilde söyleyişe dayalı olma özelliğine denir.
PARAGRAFTA DUYGULAR VE DUYULAR 1. Duygu: Beş duyu organımızla algılayamadığımız; fakat düşünce yoluyla algılayabildiğimiz kavramlardır. Ümit, sevgi, sitem, umut, karamsarlık gibi kavramlar duygularımızı belirtir. 2. Duyu: Beş duyu organımızdan herhangi birisiyle algılayabildiğimiz kavramlara denir. Görme, işitme, duyma, dokunma ve tatma beş duyumuzdur. Paragrafta kullanılan anlatım biçimleri şunlardır: 1. AÇIKLAYICI ANLATIM (AÇIKLAMA) a) Okuyucuyu herhangi bir konuda bilgilendirmek amacıyla başvurulan bir anlatım biçimidir. b) Düşünceyi geliştirme yollarından özellikle tanımlamadan yararlanılır. c) Nesnel bir anlatımı gerektirir. d) Sade ve sanatsız bir dil söz konusudur. e) Açıklayıcı anlatımda, anlatılan varlığın daha çok ne ve nasıl olduğuna dikkat çekilir. f) Bu anlatım biçimi daha çok öğretici amaçla yazılan düşünce yazılarında kullanılır. 2. ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM (ÖYKÜLEME) a) Bir duygunun, düşüncenin belirli olay etrafında veya olaya bağlı olarak anlatılan bir tekniktir. b) Öykülemede yer, zaman ve kişi gibi unsurlar vardır. c) Hikâye, roman, masal, tiyatro gibi edebi türlerde öyküleyici anlatıma başvurulur. Öyküleme iki alt başlık altında toplanabilir: A. Açıklayıcı Öyküleme: Olay hakkında okuyucuyu bilgilendirmek amacıyla yapılmış öykülemedir. Anlatım açık ve sadedir. Tarih kitaplarındaki savaş sahnesinin anlatımı, polis raporlarındaki kaza anlatımı bu tip öykülemeye örnek gösterilebilir. B. Sanatsal Öyküleme: Olaylardan yararlanarak duygu, düşünce ve izlenimleri gösteren, okuyucuyu bu ortama çekmeyi amaçlayan öykülemedir. Anlatım daha sanatsaldır.
3. BETİMLEYİCİ ANLATIM (BETİMLEME) Bir nesnenin kendine özgü niteliklerini, göz önünde canlandıracak biçimde anlatmaktadır. Bir nevi sözcüklerle resim yapma sanatıdır. Sıfat türünden sözcüklere geniş bir şekilde yer verilir. Ayrıca işitme, görme, koklama, dokunma ve tatma duyularından da yararlanılır. 3. TARTIŞMACI ANLATIM Ele alınan konudaki yerleşik düşünce biçimini değiştirmeye, bir öneriyi çürütmeye, kanaatleri değiştirmeye yönelik anlatım biçimidir. Tartışmacı anlatımda nesnel ve öznel anlatım iç içedir. Bu anlatım biçiminde düşüncenin kanıtlanması için örnekler verilir, tanıklar gösterilir, karşılaştırmalar yapılır. DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI Anlattığımız duygu ve düşünceleri okuyucunun zihninde daha belirgin hale getirebilmek için birtakım yollara başvururuz. Buna düşünceyi geliştirme yolları diyoruz. 1. SAYISAL VERİLERDEN YARARLANMA Sayısal verilerin, istatistiklerin öne sürülen düşünceyi kanıtlamak amacıyla kullanılmasına denir. Sayısal verilerden yararlanmada temel amaç düşünceyi inandırıcı kılmaktır. 2. KARŞILAŞTIRMA İki varlık ya da kavram arasındaki benzerlik ve farklılıkların belirtilmesidir. Karşılaştırmada ise, pek çok, daha, en az, fazla gibi sözcüklere sıkça rastlanır. 3. TANIK GÖSTERME (ALINTI YAPMA) Savunulan düşünceyi kanıtlamak amacıyla ele alınan konuda uzman bir bilim adamı yazar veya düşünürün konuşma ya da yazılarından alıntı yapma yöntemine denir. Alıntı doğrudan ya da dolaylı anlatımla yapılır. 4. TANIMLAMA Bir nesnenin ya da kavramın benzerlerinden ayırt edici nitelikleriyle söylenmesidir. Tanımlamada Nedir? sorusunun cevabına rastlanır. Tanımın bulunduğu cümleler genellikle -dır / -dir, -tır / -tir ekleriyle biter.
YAZIM KURALLARI Nokta, iki nokta, ünlem ve soru işaretlerinden sonra gelen cümlelerin ilk sözcüğü büyük harfle başlar. Bekir Ucun mahzun mahzun bakıp: İşte kaderin cilvesi. dedi. NOT: İki noktadan sonra cümle niteliği olmayan örnekler sıralanırsa bu örnekler büyük harfle başlamaz. Salon tıka basa dolmuştu: veliler, öğrenciler, öğretmenler... Cümlelerin ilk sözcüğü büyük harfle başlar. Eğer yağmurlardan sonra sokaklar ortadan kalkmıyorsa, o şehirden öç alma vakti gelmiş demektir. Cümle içinde başkasından olduğu gibi aktarılan ve tırnak içine alınan cümleler büyük harfle başlar. Zeliha Alagöz: Dışarıda sonbaharın hazin bir türküsü var. dedi. Şiirlerde dizelerin ilk sözcükleri büyük harfle başlar. Son vapur da gider yüreğimden Sen de gidersin Özel adlar büyük harfle başlar. Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar da büyük harfle başlar. Gerek Feyza, Halime ve Erva bu yıl sınavı kazanacaklar. Prof. Dr. Rukiye Aktaş, İsmail Bey, Avukat Sinan Sevindir Bey... Kurum ve kuruluş adları birden fazla sözcükten oluşuyorsa her sözcüğün ilk harfi büyük yazılır. Konya Selçuklu Lisesi, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları, İl Halk Kütüphanesi... Kitap, gazete, dergi adları ve yazı başlıklarının her sözcüğü büyük harfle başlar. Dokuzuncu Hariciye Koğuşu; Konya Postası; Dergâh; Aşkın Öteki Yüzü... NOT: Kitap isimlerinde ve başlıklarda yer alan ve ile veya bağlaçlarıyla soru ekleri mi küçük harfle yazılır. Mavi ve Siyah, Leyla ile Mecnun, Sevgiyi Tadımladık mı? Gezegen ve yıldız isimleri büyük harfle başlar. Çoban Yıldızı, Satürn, Uranüs, Venüs... NOT: Dünya, ay, güneş sözcükleri coğrafya ve gök bilimlerinde terim anlamıyla kullanılırsa büyük harfle; genel kavram ifade ettikleri zaman küçük harfle yazılırlar. Bu yıl Güneş tutulması Türkiye den rahatlıkla izlenebilecekmiş. Sen benim ay yüzlümsün.
Mektuplarda ve resmi yazışmalarda hitapların ilk sözcüğü büyük harfle başlar. Kıymetli dostum, Değerli arkadaşım... Mahalle, cadde, sokak isimlerinde bulunan mahalle, sokak, cadde sözcükleri büyük harfle başlar. Âşık Ömer Sokak, Tahir Paşa Caddesi... Yer, yön ve yöre bildiren sözcükler bir işte kullanıldıkları isimlerden ayrı ve ilk harfleri büyük yazılır. Kuzey Kıbrıs, Güney Doğu Anadolu... NOT: Yer yön bildiren sözcükler özel isimlerden sonra gelirse küçük yazılır. Türkiye nin batısı, Amerika nın kuzeyi... Kıta, ülke, bölge, il, ilçe, köy, semt, cadde, sokak gibi yer isimleri büyük harfle başlar. Afrika, Amerika... Türkiye, Almanya... İç Anadolu, Doğu Anadolu... Konya, Amasya... Suluova, Gemlik... Seyfe, Karadiğin... Zafer, Alaaddin... Cumhuriyet Caddesi, Gedavet Caddesi... Karanfil Sokak, Meneviş Sokak... 2. TARİHLERİN YAZIMI Ay ve gün isimleri, belli bir tarih bildirirlerse büyük harflerle, belli bir tarih bildirmezlerse küçük harfle başlar. Kardeşim mayıs ayında Konya'ya gelecek. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edildi. 3. SAYILARIN YAZIMI Birden fazla sözcükten oluşan sayıların her sözcüğü ayrı yazılır. Dedesi yetmiş beş yaşında ölmüştü. NOT: Para ile ilgili işlemlerde ve belgelerdeki rakamlar bitişik yazılır. Bankaya yedimilyarsekizyüzmilyon yatırınız. Rakamla ifade edilen sayılardan sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır. Yarın 10.00 da sınava gireceksiniz. Edebi metinlerde küçük sayılar, yüz ve bin sayıları yazıyla gösterilir. Orhan Veli Kanık öleli dört yıl oldu.
İstatistikî veriler belirtilirken rakam kullanılır. Depremde ölenlerin sayısı 10.000'e ulaştı. 4. KISALTMALARIN YAZIMI Birden fazla sözcükten oluşan kurum ve kuruluş isimlerinde kısaltma yapılırken her sözcüğün ilk harfi alınır. Kısaltmalarda büyük harfler kullanılır ve harflerden sonra nokta konulmaz. DDY / D.D.Y. /ddy SSK / S.S.K. /ssk NOT: Büyük harflerle yapılan kısaltmalara gelen ekler, kısaltma harf harf okunuyorsa kısaltmanın son harfinin okunuşuna uyar. Kısaltma sözcük olarak okunuyorsa, ekler bu okunuşa uyar. TBBM'yi gezmek için can atıyordu. DSİ'nin özelleştirilmesi görüşülüyordu. "Kısaltmalara getirilen ekler kısaltmanın okunuşuna uyar." Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uyulmamıştır? A) KOSKİ'nin çalışmaları devam ediyordu. B) Öğrenciler, TCDDY'nın indirimli tarifesinden yararlanıyorlar. B) Matematik öğretmenimiz ODTÜ'den mezunmuş. D) Türkiye, GAP'a oldukça ümit bağlamıştı. 5. PEKİŞTİRMELERİN YAZIMI Bazı niteleme sıfatları ön eklerle pekiştirilerek anlam dereceleri kuvvetlendirilir. Bu ön ekler sözcüğe bitişik yazılır. Evi güpegündüz soymuşlar Teoman'ın Paramparça şarkısı güzeldir. Yağan yağmurla sırılsıklam olmuştuk. 6. İKİLEMELERİN YAZIMI İkilemelerde yer alan sözcükler ayrı yazılır. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına noktalama işareti konulmaz. Çocuk süklüm püklüm bir köşeye oturdu. Şimdi burada güzel güzel oturun. İşlerimiz takır tukur gidiyor.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün yazımı yanlıştır? A)Öyle yorulmuştuk ki olduğumuz yere yığıldık kaldık. B)Kapkaranlık bir gecenin sabahında doğdu yeni gün. C)Buradan aşağıyukarı elli metre ötede aradığınız yer. D)Yağmur birden bastırınca sırılsıklam şarkısını okuduk. 7. BİLEŞİK FİİLLERİN YAZIMI "Et-, eyle-, ol-" gibi yardımcı fiillerle kurulan bileşik fiillerde ses düşmesi ya da ses türemesi varsa bu fiiller bitişik yazılır. devir + etmek = devretmek kayıp + olmak = kaybolmak af + etmek = affetmek his + etmek = hissetmek "Et-, eyle-, ol-" gibi yardımcı fiillerle adlarla birleşirken ses düşmesi veya ses türemesi olmuyorsa bu sözcükler ayrı yazılır. Söz etmek, var olmak... 8. "MI / Mİ" SORU EDATININ YAZIMI Soru edatı "mı / mi" kendisinden önceki sözcüklerden ayrı yazılır. Soru eki ünlü uyumlarına uyarak dört şekilde (mı, mi, mu, mü) kullanılır. Anlatılanları siz de duydunuz mu? Hocanın sorduğu soruyu bildin mi? NOT: "Mi"den sonra gelen ekler soru edatına bitişik yazılır. Tatil için Antalya'ya gidiyor musunuz? 9. "Ki" BAĞLACININ YAZIMI "Ki" bağlacı bir sözcük olduğu için kendisinden önceki sözcükten ayrı yazılır. Duydum ki; unutmuşsun gözlerimin rengini. Sevmiş ki; ağlıyordu. NOT: "Ki" bağlacı bazı sözcüklerde kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır. Hâlbuki çünkü mademki, oysaki belki, sanki meğerki... 10. "DE, DA (DAHİ) BAĞLACININ YAZIMI "De" bağlacı kendisinden önceki sözcükten daima ayrı yazılır. Gel de söylediklerine inan.
"De / da" bağlacı ses benzeşmesi kuralına uymaz. Ahmet de böyle düşünüyor. Özel isimlerden sonra geldiğinde ayrı yazıldığı için, kesme işaretiyle ayrılmaz. Zonguldak da güzel illerimizden biridir. Aşağıdaki cümlelerde yer alan "de"lerden hangisi, sözcüğe bitişik yazılmalıdır? A)Aldığımız kitaplar sen de kalsın. B)Kardeşim eve de dönmüş olabilir. C)Okulun bahçesini de ağaçlandırdık. D)Dün Ahmet de buraya gelmiş. NOKTALAMA İŞARETLERİ Yazıda okumayı kolaylaştırmak için kullanılan işaretlere denir. Cümleleri anlamlandıran öğelerden biri de noktalama işaretleridir. Noktalama işaretlerinin işlevi, trafikteki işaretlerin işlevine benzer. Noktalama işaretlerinin başlıcalar şunlardır: NOKTA (.) I. Cümle ve cümle değerinde olan sözlerin sonunda kullanılır. Sakla samanı, gelir zamanı. Anlatılanları anladınız mı? Evet. (Cümle değerindeki söz) II. Sıra bildiren sayılardan sonra kullanılır. IV. Murat çok hırçın biriydi. Dizeyi siz açıklayın. III. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yıl bildiren rakamları birbirinden ayırmak için kullanılır. 01.01.1975 tarihini unutamıyoruz. 14.10.2002 de doğmuşum. IV. Matematiksel işlemlerde çarpma işareti yerine kullanılır. 4. 4 = 16, 2. 4 = 8 V. Saat ve dakika rakamlarını birbirinden ayırmak için kullanılır. Otobüs 13.35 te hareket etti. Annemler 09.30 civarında geldiler. VII. Bir yazının alt bölümlerini gösteren rakamlardan veya harflerden sonra kullanılır. 1. Büyük Ünlü Uyumunun Özellikleri a. Belirtisiz İsim Tamlaması