Örgütler hayatımızın her tarafını kuşatmış durumdadırlar. Örgütler ve Örgüt Kuramı Bu örgütler büyük-küçük, yeni-eski, ulusal-küresel, kâr amacı güden-gütmeyen, yasal-yasa dışı olmak üzere farklı özelliklere sahip olabilirler. Örgütler üyelerinin farklı beklentileriyle şekillenen hedeflerine ulaşmak için çeşitli biçimlerde bir araya gelmiş, çevresel faktörlerin etkisi altında varlığını sürdürmeye yönelik çabalar gösteren sosyal yapılardır. 1 1 2 Örgütlerin uzun vadede hayatta kalma becerisine sahip olduklarından yerleşik, Hepimiz gündelik hayatımızda hiç farkında olmadan pek çok kuramsal çıkarımdan yararlanırız. Belli prosedürlere bağlı olarak ne zaman ne yapacağı belli olduğu için güvenilir, Faaliyetleri sürekli kayıt altına alındığından geliştirilmeye açık ve hesap verebilir oldukları için Kuramlar, doğal veya sosyal hayattaki olayların gerçekleşme biçimlerini anlamaya, düzenlilikleri keşfetmeye yönelik açıklamalardır. Dünyayı algılama ve yorumlama biçimimizi, yaşadıklarımıza verdiğimiz tepkileri şekillendirirler. sosyal hayatta ihtiyaç duyarız. Doğal ve sosyal çevremizdeki pek çok olay kuramsal açıklamalar vasıtasıyla soyutlanarak bileşenlerine ayrılır ve bu bileşenler arasındaki ilişkiler daha basit ve üzerinde düşünülebilir biçimlerde ifade edilir. 3 4 1
Peki, kuram pratikte ne işe yarar? Kuramlar gündelik hayatımızı nasıl etkiler? İnsanoğlunun en temel amacı yaşamını sürdürmektir. Bu amaçla içinde yaşadığı dünyayı tanımak, geleceğe yönelik tahminlerde bulunmak ve planlar yapmak zorundadır. Geleceği planlayabilmek için ise pek çok çevresel faktörle ilgili bilgilere sahip olmak gerekir. Böylece bu olayların hangi durumda ne şekilde gerçekleştiği, ne zaman ve nasıl tekrar edeceği kestirilebilir. Örn: Suyun kaldırma kanunu, yoğunluğu sudan daha düşük cisimlerin suda yüzebileceğini öngörmektedir. İnsanlar Arşimet bu kanunu ortaya koymadan önce gemi yapamıyorlar mıydı? Demir gibi daha sağlam malzemelerden de gemiler yapılabilmesi 6 Özetle Kuram Doğa bilimlerinde olduğu gibi sosyal bilimler alanında da insanların veya örgütlerin davranışlarının ardındaki kurallar keşfedilmeye, gelecekteki olası davranışları kestirilmeye çalışılmaktadır. Bu amaçla araştırmacılar sosyal çevredeki olayları gözlemler ve belli düzenlilikler tespit etmeye çalışırlar. Sık sık tekrarlanan bu davranış örüntüleri kuramsal açıklamalara dönüşebilecek, test edilebilir önermeler hâline getirilir Örgüt kuramı da örgütlerin davranışlarını anlamaya ve açıklamaya çalışan bir sosyal bilim alanıdır. Örgütlerin hayatta kalabilmek ve çeşitli hedefere ulaşabilmek için teknoloji, rakipler, devlet vb. çevresel faktörler karşısında sahip oldukları kaynakları nasıl örgütlediklerini inceler ve bu konuda tutarlı bilimsel önermeler geliştirmeye çalışır. Bugün insanların hayatının çok önemli bir kesiti örgütlerin içerisinde ve etkisinde geçmektedir. Farkında olsak da olmasak da yaşamımız örgütler tarafından yönlendirilmektedir. Yaşamımızı sürdürmek için yaptığımız işlerin neredeyse tamamı örgütsel ortamlarda gerçekleştirilmektedir. 7 8 2
Dolayısıyla örgütleri anlamak aslında insanların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini, yani dünyayı anlamaktır. Örgütleri anlama konusunda yapılan araştırmalar genel olarak şu konular üzerinde durmaktadırlar (Pfeffer, 1997): Örgütlenme biçimlerinin örgütleri oluşturan bireylerin tutum ve davranışlarını nasıl etkilediği, Örgütü oluşturan bireylerin kişilik özellikleri ve eylemlerinin örgütlenme biçimlerini nasıl etkilediği, Örgütlerin performans, başarı ve hayatta kalma konusundaki durumları, Örgütler ve örgütlerin kültürel, politik, teknolojik vb. çevre unsurları arasındaki karşılıklı etkiler Örgüt araştırmaları alanının, biri örgütsel davranış diğeri de örgüt kuramları olmak üzere iki temel hat üzerinde geliştiği söylenebilir. Örgütsel davranış insan davranışlarını, içinde yaşadıkları çalışma ortamlarında ele alır ve bireyin örgütten ne şekilde etkilenerek davranış değişikliği gösterdiğini inceler (örgüt içindeki bireylerin ve grupların davranışlarına odaklanır; tutumlar, kişilik, motivasyon, iş tatmini, örgüte duyulan bağlılık, karar verme, liderlik vb.) 9 10 Örgüt Kuramı ise örgütlerarası ilişkilere, örgüt topluluklarına, örgütsel alanlara vb. odaklanır. Örgüt yapısı ile çevresi arasındaki ilişkileri ayrıntılı şekilde inceler. Örgütler neden bu kadar çeşitlidir?, örgütler neden bu kadar birbirine benzer?, örgütler neden vardır? ve örgütlerin şekillenmesinde, faaliyet gösterdiği ülkenin devlet, finansal sistem, eğitim gibi ana kurumlarının oynadığı rol nedir? Örgütlerin bir dışsal çevresi vardır. Çevrede ortaya çıkacak değişimleri önceden tam olarak bilmek ve bundan korunmak mümkün değildir. Önceki koşullarda mantıklı olan yeni koşullarda mantıklı olmayabilir. örgütler statik, durağan varlıklar değildir. Kendilerini sürekli dışsal çevrelerindeki değişimlere uyumlu hale getirirler. 11 12 12 3
Bazı örgütler stratejik ya da yapısal değişiklikler konusunda yetersiz kalabilirler etik sorunlar yaşayabilirler, (örn: asil-vekil suiistimali) ölçeklerinin büyük olmasından ve bürokrasiden kaynaklanan sorunlar olabilir, (örn: Ziraat Bn.- Anadolu Bn.) maliyetle ilgili kontrol sorunları yaşayabilirler, (Örn: bilgisayar üreticileri) gücün olumsuz kullanımı ve yöneticilerin politik davranışları ıı çatışma ve kaos (Örn: Yönetim kurulundaki çeşitlilik) Örgüt kuramını anlamak üst düzey yöneticilere doğru stratejiyi, yapıyı ve tasarımı seçmek ve hatta gerektiğinde değiştirmek/dönüştürmek için önemli bir yol göstericidir. 13 13 14 14 1. Küresel rekabet 2. Etik standartlar ve sosyal sorumluluk 3. Tepkisellik hızı 4. Dijital iş ortamı 5. Farklılaşma (çeşitlilik) 1. Küresel rekabet: Dünya küçülüyor mu? Teknoloji, ulaşım, ve iletişim alanındaki gelişmeler artık birçok şeyi kolay ulaşılır hale getiriyor. Dolayısıyla önemli olan farklı kültür ve coğrafyalarda hayatta kalabilmektir. (Örn: Çin) 2. Etik standartlar ve sosyal sorumluluk: Çeşitli ülkelerde yaşanan yolsuzluk ve skandallar, bir takım ortak standartların yaratılmasını zorunlu kılıyor. (Örn: Rekabet Kurulu, Muhasebe Std.) 15 15 16 16 4
3. Tepkisellik hızı Müşterilerin değişen beklentilerine, örgütsel krizlere ve çevresel değişimlere hızlı tepki vermektir. (Örn: Bakkallar, Erken dönem Cep Telefonları) 4. Dijital iş ortamı Bilgi teknolojileri önem kazanmıştır. Elektronik ağ ile örgütler birbirlerine, müşterilerine ve tedarikçilerine bağlanabilmektedir. (Örn: Şehir Fırsatları) Bu örgütlere esneklik getirmektedir, ama kontrol konusunda da sorumluluk getiriyor. (Örn: Ziraat Bnk.) 5. Farklılaşma (çeşitlilik) Sadece iş hayatında değil, tüm gündelik hayatta da yaşadığımız bir çeşitlilik kastedilmektedir (Yaş, cinsiyet, ırk, fiziki beceriler, milliyete göre istekler de değişiyor) (Örn; Terzilik Hazır giyim) 17 17 18 18 Örgüt sadece gözümüzle görebildiğimiz somut bir varlık değildir. 19 19 20 20 5
Örgütlerin ortak özellikleri neler? a) sosyal varlıklardır, Örgütlerin ortak özellikleri neler? b) bir amaca yöneliktir, 21 21 22 22 Örgütlerin ortak özellikleri neler? c) yapılandırılmış ve koordinasyonlu faaliyet sistemleridir Örgütlerin ortak özellikleri neler? d) dışsal bir çevreleri vardır ve bu çevreyle ilişki içindedirler. 23 23 24 24 6
Örgütlerin temel unsuru ne binalardır ne de politikalar, prosedürler setidir. Asıl unsur örgütü oluşturan insanlar ve onların birbirleriyle ilişkileridir. Bir örgüt belirli amaçları gerçekleştirmeyi sağlayacak temel fonksiyonları yerine getirirken insanların birbirleriyle kurdukları etkileşimler aracılığıyla varolur. Faaliyet alanlarına göre işletme türleri Üretim işletmeleri (Mal ve Hizmet) Ticari işletmeler Her iki faaliyeti birlikte yürüten işletmeler Tüketici türlerine göre işletme türleri Bireysel tüketici - Örgütsel tüketici Üretilen mal veya hizmet çeşitlerine göre işletme türleri Dayanıklı Dayanaksız Mal Üretimi Sektörel Mal Üretimi Üretim araçlarının mülkiyet biçimine göre işletme türleri Kamu Özel Karma 25 Büyüklüklerine göre işletme türleri Büyük KOBİ - Mikro 26 1. İstenilen amaçlara ve sonuçlara ulaşmayı sağlayacak kaynakları bir araya getirirler. Örn: Kargo şirketleri, Hava yolu firmaları 2. Ürünlerin ve hizmetlerin verimli bir şekilde üretilmesini sağlarlar. Örn: Su Firmaları, Restoranlar, Terzilik ı Tekstilcilik 3. Yenilik üretilmesini sağlarlar. Örn: Iphone, Ipod, Iped, Uludağ Limonata 4. Modern imalat ve bilgi teknolojilerinin kullanımını sağlarlar. Örn: Steril Süt Ürünleri, Otomobil firmaları. 5. Değişen çevreye uyumlanır ve etki ederler. Örn: Myfish, North Sea, Markofoni 6. Sahipleri, müşterileri ve çalışanları için bir değer yaratırlar. Örn: Sony, Lacoste, Rolex 7. Farklılıklardan doğan çatışmaları uzlaştırarak koordinasyonu sağlar. Örn: Örgüt kimliği 27 27 28 28 7