Derlemeler/Reviews S. A. Akgür, A. E. Alt ntoprak, Z. Yüncü, H. Çoflkunol Sürücülerde Alkol D fl Madde Kullan m n n Saptanmas : Neden? Nas l? Nerede? Serap A. Akgür 1, A. Ender Alt ntoprak 2, Zeki Yüncü 3, Hakan Çoflkunol 4 ÖZET: Sürücülerde alkol d fl madde kullan m n n saptanmas : Neden? Nas l? Nerede? Bu yaz Türkiye de, trafikte madde kullan m n n de erlendirmesi amac yla kanun ve yeni yaklafl mlara yönelik olarak haz rlanm flt r. Geçmifl y llarda yasad fl madde kullan m ndaki art fla paralel olarak madde etkisinde olan sürücü say s nda da bir art fl olmufltur. Alkolün sürücünün yetkinli ini azaltt ve kaza riskini art rd bilinmektedir. Yeni araflt rmalar yasad fl maddelerin ölümcül olan ya da olmayan kazalara olan etkisini göstermektedir. Yasad fl madde nakil yollar üzerinde yer alan ülkemizde madde kullan m sosyoekonomik ve kültürel faktörlerin de etkisiyle artmaktad r. çki içme ve araç kullanma sosyal olarak daha az kabul edilen bir durum olmufltur. Bunun yan s ra di- er maddelerin sebep oldu u zararlar konusunda bilgilenme artm flt r. Yasal ya da yasad fl maddelerin etkisi ile araç kullanma yasalarla düzenlenmifltir. Ayr ca son y llarda Avrupa Birli i ülkelerindeki geliflmeler, karayollar n n güvenli i için tükürük, ter gibi materyallerde madde varl n araflt ran testlerin karayollar nda uygulanmas gereklili ini ortaya koymufltur. Madde al m n n kan tlanmas için beden s v lar nda madde varl gösterilmelidir. Madde varl n de erlendiren farkl dokular n toksikolojik analizlerinde örnek toplama, elde etme ve nâklinde sorunlarla karfl lafl lmaktad r. Ancak yasad fl madde kullan m ve bunun araç kullanma becerisine olan etkisi belirlenmelidir. Birçok reçete edilen ilaçlar özellikle sedatif hipnotikler ya da güçlü analjezikler kontrol edilen maddeler olarak s n fland r lm flt r. Ayr ca trafikte psikiyatrik sorunu olan kifli olarak de erlendirilen çok say da madde ba- ml s olan floför oldu una dikkat edilmelidir. Madde etkisinde araç kullananlar tutuklama ve cezaland rma öncelikli bir durum haline gelmifltir. Bu flartlarda sürücülere duyarl ve h zl yan t al nan baz testler uygulanmal d r. Bu yaz da sürücülerde madde testi düzenlemeleri yasal, sosyal, toksikolojik prensipler ve uluslararas gereklilikler göz önüne al narak tart fl lm flt r. Anahtar sözcükler: Sürücü, trafik, madde testi, yasa Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2008;18:201-207 ABSTRACT: The determination of non-alcoholic substance use in drivers: Why? How? Where? This article describes the background, legislations and new approaches in Turkey for control of drug use of drivers. In recent years, in parallel to the widespread use of illicit drugs, the number of drivers affected by drugs is also increasing. It is well established that alcohol impairs driving ability and increases the risk of accidents. New studies show the contribution of illicit drugs to fatal/nonfatal road accidents. With the addition of social, economical and cultural factors, the traffic of drugs has resulted in an increased ratio of drugs of abuse and addiction in our country which is located in a crowded transition area (UNCLEAR). Drinking and driving have become less socially acceptable. Awareness has also grown about the impairment caused by other drugs. Driving under the influence of a legal (prescription drug) or an illegal drug as a controlled substance is controlled by law (Turkish Road Traffic Act 2918 and Related Legislation-Section/ 97 Prohibition for DUI of alcoholic beverages narcotics and euphoric substances). In addition, using screening tests on the road (on-site tests) requirement for controlling DUID is compulsory in order to ensure security of our country s roads from materials including saliva, and sweat to determine the drivers who are under the influence of drugs, according to important developments in EU countries in recent years. Proof of drug consumption requires analysis of a body fluid to identify the drug. The various methods of drug analyses in alternative samples each have problems with respect to sample collection, handling, and transportation as well as toxicological assays used. Therefore the determination of illicit drug use in drivers and its influence on driving is very important. Many prescription drugs, especially sedative-hypnotic or strong analgesics, are classified as controlled substances Also, it should be kept in mind that many addicted patients who constitute a considerable proportion of psychiatric patients may be drivers. Apprehension and punishment of people who chose to drive while impaired has become a higher priority. More stringent controls and onsite tests should be adopted. In this article, drug testing regulations on drivers were evaluated based on legal, social and toxicological principals and the requirements of international standards are discussed. Key words: Drivers, traffic, drug testing, legislation Klinik Psikofarmakoloji Bulteni 2008;18:201-207 1 Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi Zehir Araflt rma ve Uygulama Merkezi, zmir-türkiye 2 Uzm. Dr., 4 Prof. Dr., Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri AD, Ba ml l k Tedavi Birimi, zmir-türkiye 3 Yrd. Doç. Dr., EGEBAM, zmir-türkiye Yaz flma Adresi / Address reprint requests to: Yrd. Doç. Dr. Serap A. Akgür, Ege Üniversitesi, Zehir Araflt rma ve Uygulama Merkezi, 35100, Bornova, zmir-türkiye Elektronik posta adresi / E-mail address: serap.akgur@ege.edu.tr Kabul tarihi / Date of acceptance: 15 Ocak 2008 / January 15, 2008 G R fi Madde kullan m bozukluklar (MKB) son zamanlarda, ülkemizde ve dünyada giderek artan ve birçok boyutu ile karfl karfl ya kald m z bir sorundur (1,2). Madde kullan m n n artmas yla birlikte, trafikte madde etkisi alt nda araç kullanan sürücü say s n n da artt (3-7), sürücülerde madde kullan m n n ölümcül kaza riskini alkol kullan m nda oldu u gibi art rd bildirilmektedir (8). Ancak günümüzde motorlu araç kullanan kifliler karayollar nda seyir s ras nda yaln zca alkol kullan m aç s ndan de erlendiril- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org 201
Sürücülerde alkol d fl madde kullan m n n saptanmas : Neden? Nas l? Nerede? mektedir. Oysa günümüzde alkol ve sigara d fl nda di- er psikoaktif madde kullan m s kl artmaktad r. Bu nedenle ticari araç sürücülerinin belirli zamanlarda ve trafikte tafl t kullanan sürücülerin de trafikte iken madde kullan m yönünden de erlendirilmeleri üzerinde durulmas gereken önemli bir konudur. MKB nun yayg nlaflmas yla birlikte madde ba ml - lar n n hem bireysel hem de toplumsal sorunlar n n giderek artmas, konu ile ilgili önlemler almay zorunlu hale getirmifltir. Bu yaz da ülkemizdeki sürücülerde, madde kullan m yönünden yap lan uygulamalar n yasal, sosyal ve toksikolojik olarak de erlendirilmesi ve uygulaman n uluslararas ölçülerde yap lmas gereklili- i vurgulanm flt r. SÜRÜCÜLERDE LAÇ VE MADDE KULLANIMI LE LG L UYGULAMALAR Ülkemizde trafikteki sürücülerde alkol analizi, solunum havas nda giriflimsel olmayan ve oldukça h zl yöntemlerle yap labilmektedir. Bu ifllemin düzenli olarak uygulanmas sürücülerin alkol ald klar nda trafi e ç kmalar konusunda cayd r c olabilmektedir (9). Oysa bugünkü uygulamada, (alkol d fl nda) madde etkisi alt nda oldu undan flüphelenilen sürücülere, trafik polisinin yol üzerinde uygulayabilece i basit bir tarama sistemi mevcut de ildir. Karayollar Trafik Kanunu nun ilgili mevzuat nda flüphe durumunda sadece kan veya idrar örneklerinin al nabilece i bildirilmektedir (10). Sürücülerin madde kulland klar ndan flüphe edildi i durumlarda, bu kiflilerden kan al nmas n n t bbi personel deste i gerektiren giriflimsel bir ifllem olmas, idrar örne inin ise gözetim alt nda al nmas zorunlulu u, bu ifllemlerin yol üzerinde yap labilirli ini zorlaflt rmaktad r. Oysa dünyada birçok ülke, -polisin uygulayabilece- i basit tarama testleri için- kan, idrar örne i yan s ra al nmas daha kolay olan tükürük, ter gibi materyaller üzerinde çal fl lmas n uygulamaya koymufltur (11-14). Bu alanda gerçeklefltirilen en kapsaml çal flma Road Site Test Assessment (ROSITA) projesidir. 8 ülkeyi temsilen 12 kat l mc n n yer ald bu proje, trafikteki sürücüler için yol üzerinde uygulanabilecek testler konusunda önemli bilgiler sa lam flt r (15). Bu projede yer alan çal flmalar, trafikte en s k kullan lan yasad fl maddenin esrar oldu unu, bunun yan s ra amfetamin, benzodiazepin ve kokainin de tercih edilen di er maddeler aras nda yer ald n göstermektedir (14). 2006 y - l nda zmir de yap lan bir çal flmada, trafikteki sürücülerden rastgele seçilen ve gönüllü olarak çal flmaya kat larak tükürük analizinin yap lmas na izin veren 25 olgudan birinde MDMA (Metilendioksimetamfetamin- Ekstazi) saptanm flt r. Bu bulgu, ülkemizde trafikteki sürücülerde madde kullan m n göstermesi aç s ndan üzerinde durulmas gereken bir veridir (16). Sürücülerin trafikte madde kulland klar nda, yol üzerinde polis taraf ndan bu maddeleri saptayacak bir kontrol yap lmad n bilmeleri, araç kullan rken madde kullan m ndan kaç nmamalar n n nedenlerinden biri gibi görünmektedir. Hatta baz sürücüler trafi e ç kacaklarsa alkol yerine madde kullanmay tercih edebilmektedirler. Ba ml k tan s alan bir kifliye yasal uygulamalar çerçevesinde ehliyet verilmedi i bilinmektedir, ancak ehliyet ald ktan sonra ba ml l k sorunu ortaya ç kan bir kiflinin trafik denetlemelerinde yakalanmad kça ehliyetinin geri al nmas veya hasta oldu u süre boyunca trafi e ç kmas n n engellenmesi fleklinde bir uygulama yoktur. Türkiye de ölüm nedenleri aras nda trafik kazalar - n n ikinci s rada yer almas, konu ile ilgili düzenlemelerin acil olarak yap lmas n n gereklili ini göstermektedir. Bu düzenleme ile ilgili yönergeler, uygulaman n nas l, kimlere ve ne flekilde uygulanaca na iliflkin sorulara tam olarak cevap vermelidir. Yönergelerde özellikle trafi in düzeninden sorumlu olan kiflilerin alkol ve madde kullan m konusunda bilgilendirilmesi ve sorunlu kiflilerin tespiti konusunda yap lmas gerekenlere iliflkin yeni aç l mlar getirmelidir. Bu aç l mlar profesyonellerin konu hakk nda e itimini ve tan ve tespit konusundaki yenilikleri de içermelidir. Bu kapsamda yönerge ile ilgili olas sorular (Tablo 1) ve olas çözüm önerileri (Tablo 2) de sunulmufltur. Tablo 1: Yönerge ile iliflkili sorular Kimlere madde testi yap lmal d r? Ticari araç sürücülerine hangi s kl kla madde testi yap lmal d r? Trafikteki sürücüde polisin madde kullan m ndan flüphelenme ölçütleri neler olmal d r? Örnek vermeyi reddetme nas l tan mlanmal d r? Olgu örnek vermeyi reddederse ne tür yapt r mlar uygulanmal d r? Madde testinde hangi maddelere bak lmal d r? Madde testini kim yapmal d r? Madde testi sonuçlar do rulanmal m d r? Madde testi sonuçlar na göre nas l davran lmal d r? 202 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org
S. A. Akgür, A. E. Alt ntoprak, Z. Yüncü, H. Çoflkunol Tablo 2: Çözüme yönelik yaklafl mlar Sürücülere yol üzerinde tarama testi uygulanmal d r. Madde etkisi alt nda iken araç kullan ld ndan flüphe edilen, trafik kazas na kar flan ve mesle i floförlük olan kiflilerin belirli sürelerde analizleri yap lmal d r. Test örne i sadece kan veya idrar ile s n rlanmamal, tükürük ve ter gibi kolay elde edilen di er biyolojik materyaller de kullan lmal d r. Biyolojik materyalin al nmas ndan laboratuara ulafl ncaya kadar geçen süreçte gözetim zinciri kurallar na uyulmal d r. Sürücü ehliyeti olan bir kiflinin ba ml l k sorunu ortaya ç kt ktan sonra izlenecek yöntem belirlenmelidir. Sürücü belgesinin süresiz olarak geriye al nmas kiflilerin madde kullan m n b rakma istekliliklerini olumsuz yönde etkileyen bir uygulama oldu u dikkate al nmal d r. Her bir madde için verilecek para cezalar, hapis cezalar ve ehliyet iptal süreleri belirlenmelidir. Kiflinin yineleyici olarak bu suçu ifllemesi, tahlil için örnek vermeyi reddetmesi veya örnek verme ifllemini tamamlamamas gibi durumlarda izlenecek yöntem belirlenmelidir. MESLEK GRUPLARINDA MADDE TESTLER N N YAPILMASI MKB sadece belirli bir grubun sorunu olmay p, her yafltan, her kesimden, her meslek grubundan insan n karfl laflabilece i çok boyutlu bir sorundur. Hangi meslek grubunda olursa olsun, bireyin madde kullanmas ifl verimini ve ifl kalitesini olumsuz yönde etkiler; hem ifl ve sosyal yaflam nda, hem de trafikte birçok sosyal ve ekonomik boyutu olan mediko-legal sorun yaflamas na neden olur (17). Dünyadaki birçok ülkede, çal flan kiflilerde (iflyerlerinde) düzenli olarak yap lan madde testi uygulamalar n n yayg nlaflmas sonucu madde kullan m aç s ndan güvenli iflyerleri oluflturulabilmesi ve MKB ve bununla iliflkili ortaya ç kabilecek problemlerin (suç davran fl veya sosyal sorunlar, ifl kazalar, sa l k sorunlar ve tedavi giderleri) azalt lmas mümkün olmufltur (18). Bu amaçla ilk kez 1971 de, Amerika Birleflik Devletleri askeri kurum çal flanlar aras nda, madde kullananlar n tespit edilmesi amac yla düzenli olarak madde tarama testi uygulamalar bafllat lm flt r. Bunu 1983 de tafl mac l k sektöründe bafllat lan uygulamalar izlemifltir. 1986 y l nda hükümet deste i al narak madde kullan m ndan uzak iflyeri (drug-free federal workplace) kavram gelifltirilerek, icras s ras nda yüksek derecede dikkat ve duyarl l k gerektiren meslek gruplar nda (pilotlar, cerrahlar gibi), madde kullan m flüphesi olmaks z n, düzenli olarak madde tarama testi yap lmas sa lanm flt r. Askeri, adli ve tafl mac l k ile ilgili kurumlarla bafllayan ve kimya, nükleer sanayi kurulufllar gibi farkl kurumlarla devam eden bu uygulama, zamanla birçok özel sektör taraf ndan da benimsenmifl ve her kurum kendi içinde konu ile ilgili yönergelerini oluflturmufltur (19-21). ÜLKEM ZDEK LG L KANUN VE MEVZUAT 2918 say l Karayollar Trafik Kanunu (KTK) ile ilgili mevzuatta (Madde 48); uyuflturucu veya keyif verici maddeleri alm fl olanlar ile alkollü içki alm fl olmas nedeniyle güvenli sürme yeteneklerini kaybetmifl kiflilerin karayolunda araç sürmelerinin yasakland belirtilmifltir. Alkol metre ile yap lan test sonucunda, sürücünün alkollü oldu u saptan rsa KTK nun 48/5 maddesi gere- ince sürücü para cezas ile cezaland r l r, arac trafikten men edilir ve sürücü belgesi 6 ay süreyle trafik polisince geri al n r. Suçun tekrar halinde; para cezas ve arac n trafikten men edilmesi yan s ra sürücü belgesi 2 y l süreyle geri al n r. Sürücünün üçüncü kez alkollü olarak saptand durumlarda, kifliye 6 aydan az olmamak üzere hafif hapis ve para cezas verilir, arac trafikten men edilir ve sürücü belgesi 5 y l süreyle geri al - n r. 5. y l n sonunda, psiko-teknik de erlendirme ve psikiyatri muayenesi sonras nda durumu uygun olanlara belgeleri iade edilir. Bu yasa kapsam nda uygulanan ifllemlerde, yol üzerinde alkol taramas yap l rken hangi teknik cihazlar n kullan laca, de erlendirmelerin nas l yap laca ayr nt lar yla aç klanm fl olmas na ra men, madde kullan m na iliflkin flüphe durumunda polisin yol üzerinde kolayca uygulayabilece i herhangi bir teknik cihaz belirtilmemektedir. Karayollar Trafik Yönetmeli i nde (Madde 97) Herhangi bir uyuflturucu, uyutucu veya keyif verici gibi özelliklere sahip psikotrop madde almak suretiyle araç kulland flüphesi uyanan sürücülerin durumlar t bbi yönden incelenmek, kan veya idrar analizleri yap lmak üzere, adli t p kuruluflu olan yerlerde bu kurulufla, olmayan yerlerde ise Sa l k Bakanl na ba l tahlil yapabilecek teknik ve t bbi imkânlara sahip olan sa l k kurulufllar na sevk edilir fleklinde uyuflturucu veya keyif verici madde alm fl olanlar n tespitine iliflkin esaslar aç klanm flt r (10). Uyuflturucu ve keyif verici maddele- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org 203
Sürücülerde alkol d fl madde kullan m n n saptanmas : Neden? Nas l? Nerede? ri alarak araç kullananlara, eylemi baflka bir suç olufltursa bile, alt ay hafif hapis cezas ile birlikte para cezas uygulan r ve sürücü belgeleri süresiz olarak geri al n r. Belediye trafik birimleri; belediye baflkanl klar ; karayollar trafik kanunu, bu yönetmelik ve kanuna dayan larak ç kar lan di er yönetmeliklerle verilen görevleri, trafik hizmetleri birimleri arac l ile yürütür. Ayr - ca, 3030 say l Büyükflehir Belediyelerinin Yönetimi Hakk ndaki Kanunun 7.maddesine göre Büyükflehirlerde Ulafl m Koordinasyon Merkezleri (UKOME) kurulmufltur. Kurul halinde çal flan UKOME ler, ulafl m, trafik ve toplu tafl ma konular nda üst düzeyde yönlendirici karar alma, uygulama, uygulatt rma hak ve yetkilerine haizdir. Örne in, zmir Büyükflehir Belediyesi s n rlar kapsam nda 5216 say l Büyükflehir Belediyesi Yasas ve di er ilgili yasalar n öngördü ü her türlü ulafl mla ilgili karar alan Merkezi UKOME, Minibüs Çal flma Yönergesi kapsam nda Büyükflehir Belediyesi nce denetlenen hatl minibüslerde floförlük yap labilmesi için; kiflinin tam teflekküllü sa l k kurumundan keyif verici madde kullan p kullanmad na dair rapor almas istenmektedir (22). Ancak madde kullan m n n tespitine iliflkin yap lacaklar ve toksikolojik analizler ayr nt l olarak belirlenmemifltir. MADDE TEST UYGULAMASI Madde kullan m n n belirlenmesi için biyolojik s v - larda madde analizleri yap lmaktad r. Konunun yasal ve t bbi boyutu yap lacak bu ifllemlerin standardize edilmesini zorunlu k lmaktad r. Bu nedenle, madde testleri ile ilgili oluflturulan rehberlerde, örnek al nmas ndan sonucun verilmesi aflamas na kadar uygulanmas gereken zorunlu bilimsel ve teknik aflamalar ayr nt lar yla aç klanmal d r (National Institute of Drug Abuse (NIDA) (21,23). Dünyadaki birçok ülkede, madde etkisi alt nda iken tafl t kullananlara uygulanabilecek yasalar mevcuttur. Bu yasalar, bilimsel geliflmeler ve sosyal gereksinimler do rultusunda yenilenmektedir. Almanya (1998), Belçika (1999), sveç (1999), Fransa (2003), Finlandiya (2003) gibi birçok ülke gereksinimlerine göre yönergelerini düzenli olarak de ifltirmektedir (11-14). Bu bak fl aç s yla, sürücülerde madde kullan m aç s ndan yap lmas gerekenler kademeli olarak uygulanabilir. I-Olgunun Madde Kullan m Aç s ndan Klinik Olarak De erlendirilmesi Madde kavram ndan; psikotrop etkisi olan ilaçlar ve ilaç olarak kullan lmayan psikotrop etki gösterebilen yasal ve yasad fl maddeler kastedilmektedir. Sakinlefltirici ve/veya uyku verici ilaçlar: ilaç olarak kullan labilecekleri gibi keyif alma amac yla kötüye de kullan labilmektedirler. Kötüye kullan m olan maddeler; tepki süresinde uzama, zaman ve mesafe alg s nda de ifliklikler, dikkat, uyan kl k, koordinasyon ve tepki yetene inde azalma, görme alan nda daralma ve görmede bulan kl k yapabilir. Uyar c maddelerin kullan lmas durumunda, kifli oldu undan daha iyi sürücü oldu una inan r, daha fazla risk al r, afl r uyar lm fll k ya da konsantrasyon kayb yaflayabilir. Bulan k ve s n rl görmeye ba l olarak, olmayan nesneleri görebilir (varsan ) veya nesneleri oldu undan farkl yerde alg layabilir (illüzyon). Düflünce hatalar ve düflünce kopmalar, yarg lama ve dikkat sorunlar yaflayabilir. S kl kla do ru fleridi takip edebilmekte, uygun h z ve vitesi seçmekte zorlanabilir (15,24,25). II-Kullan lan Maddenin Analitik Olarak Saptanmas a-örnek al nacak olgu secimi: Madde etkisi alt nda iken araç kullan ld ndan flüphe edilen, trafik kazas na kar flan (yaya ve sürücülerin) ve mesle i floförlük olan ticari araç sürücülerinin belirlenen zamanlarda madde analizleri yap lmal d r (14). b-örnek olarak al nacak biyolojik materyal: Yönetmeliklerimizde sadece idrar ve kanda madde testi yap labilece i bildirilmektedir. Kan örne i al m nda sa l k personeline duyulan ihtiyaç, idrar örnek al m nda ise olay yeri nedeniyle örnek al m nda karfl lafl lan zorluklar nedeniyle tükürük ve ter gibi di er biyolojik materyallerin kullan labilece i bilinmelidir (26-30). c-örne in al m : Seçilen her biyolojik örne in nas l ve ne kadar al naca, hangi malzemede biriktirilece i, laboratuara nas l iletilece i, nas l saklanaca, do rulama yap lmas gerekirse nereye gönderilece i belirlenmelidir (31,32). d-örne in analiz yap laca laboratuara gönderilme süreci: Uygulanan yönteme göre, hiç test uygulanmam fl biyolojik materyal veya elde edilen pozitif sonuçlar n do rulanmas için laboratuara gönderilen tüm biyolojik örneklere gözetim zinciri uygulanmal d r. Gözetim zinciri, örne in bütünlü ü ve özerkli inin korun- 204 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org
S. A. Akgür, A. E. Alt ntoprak, Z. Yüncü, H. Çoflkunol mas n sa layan yaz l belgeler ile desteklenmifl bir güvenlik zinciridir (19,33). Kiflilerden denetleyicilerin do rudan kendilerinin ald klar biyolojik materyaller d fl ndaki (örne in kan, tükürük) tüm biyolojik materyallerin, de ifltirilmesi ya da içine yap s n de ifltirecek maddelerin eklenmesi olas d r. Özellikle idrar örne i al n rken, kiflinin uygun ve kapal bir mekânda bulunmas bu durumu kolaylaflt r. Bu nedenle, idrar örne i al naca nda, gerçek örne in de ifltirilebilece i ve/veya içine bütünlü ünü bozan maddelerin eklenebilece i öngörülerek gerekli önlemler al nmal d r (Gözetim zinciri, idrar bütünlük testleri gibi) (34,28). e-test yöntemleri: Tarama aflamas ; seçilen biyolojik materyale göre renk testleri veya immunoassay yöntemler bu aflamada kullan labilir. Kullan lacak testlerin duyarl l n n yüksek olmas gereklidir. Tarama aflamas sadece negatif örneklerin elimine edilmesi için yap lmal d r (35-38). Do rulama aflamas ; tarama aflamas nda elde edilen pozitif sonuçlar n daha hassas ve farkl bir yöntemle do rulanmas d r (39-43). f-test sonuçlar n n de erlendirilmesi ve raporland r lmas : Konu ile ilgili e itim alm fl uzmanlarca, seçilen materyal ve yönteme göre de erlendirme yap lmal d r. Test sonuçlar n n de erlendirilmesinde ve raporland r lmas nda, uygulanan analitik yöntem, olgunun kulland ilaçlar, olgunun sosyo-demografik ve klinik özellikleri göz önünde bulundurulmal d r. Raporda, kullan lan materyal ve yöntem belirtilmeli ve test sonuçlar kurumdaki bir heyet taraf ndan heyet raporu olarak verilmelidir. SÜRÜCÜLERDE MADDE KULLANIMINDA KURUMSAL FARKINDALIK VE fib RL Madde kullan m sorunu olan kiflilerin tedavileri süresince trafi e ç kmalar s kça karfl lafl lan bir sorundur. Madde kullan m sorunu olan olgularla karfl laflan sa l k personelinin bu olgular n trafi e ç kmalar n denetleyen kurumlarla iflbirli ini sa lamak üzere gerekli düzenlemeler yap lmal d r. Bu iflbirli i, tüm tedavi boyunca sürdürülmelidir. Di er yandan, trafikte iken madde etkisi alt nda oldu u saptanan sürücülerin zorunlu tedaviye al nmalar n sa layacak tedavi programlar gelifltirilmelidir. Tafl t kullanma becerisini etkileyebilecek reçete edilmifl ilaçlar n kiflinin sürüfl güvenli ine etkisi ayr ca ele al nmal d r (45). Sürücülerde madde kullan m na iliflkin düzenlemelerde, kurumlar aras iflbirli inin yap labilece i çok merkezli oluflumlar ile oluflturulacak önlemler paketi yasal düzenlemelerin yap lmas na zemin oluflturacakt r. SONUÇ Uyuflturucu ve keyif verici maddeleri alarak araç kullananlara, eylemi baflka bir suç olufltursa bile alt ay hafif hapis cezas ile birlikte para cezas uygulan r ve sürücü belgeleri süresiz olarak geri al n r fleklindeki uygulamada sürücü belgelerinin süresiz olarak geriye al nmas kiflilerin madde kullan m n b rakma istekliliklerini olumsuz yönde etkileyebilecek bir uygulamad r. Birçok ülkedeki uygulamalarda maddenin cinsi, düzeyi, suçun tekrarlamas gibi durumlar göz önüne al narak ayr nt l yönergeler haz rlanm flt r. Ülkemizde de madde etkisi alt nda iken trafi e ç kanlar n saptanmas na iliflkin yap lacaklar ve kiflilere verilecek para ve hapis cezalar n n, ehliyet iptal sürelerinin belirlendi i; kiflinin yineleyici olarak bu suçu ifllemesi, tahlil için örnek vermeyi reddetmesi veya örnek verme ifllemini tamamlamamas gibi durumlarda yap lacak olanlara ve bu kiflilerin tedavilerine iliflkin ayr nt l yönetmeliklerin oluflturulmas na gereksinim vard r. Kaynaklar: 1. EMCDDA,. National prevalence estimates of problem drug use in the European Union, 1995 2000. Final Report CT.00.RTX.23. Lisbon: European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction 2003 2. EMCDDA Biomontly Newsletter of the European monitoring center for Drugs and Drug Addiction 2004:21 3. Deveaux M, Prangere R, Marson J. The incidence of psychotropic drugs, opiates, and alcohol in fatally injured drivers: A prospective study in northern France. J Anal Toxicol 1996; 20: 74 4. Smink BE, Ruiter KJ, Lusthof KJ, Zweipfenning PGM. Driving under the influence of alcohol and /or drugs in the Netherlands 1995-1998 in view of German and Belgian legislation. Forensic Sci Int 2001; 120: 195-203 5. Mura P, Kintz P, Ludes B, Gaulier JM, Marquet P, Martin-Dupont S, Vincent F, Kaddour A, Goulle JP, Nouveau J, Moulsma M, Tilhet- Coartet S, Pourrat. Comparison of the prevalance of alcohol cannabis and other drugs between 900 injured drivers and 900 control subjects: Results of a french collaborative study. Forensic Sci Int 2003; 133: 79-85 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org 205
Sürücülerde alkol d fl madde kullan m n n saptanmas : Neden? Nas l? Nerede? 6. Drummer OH, Gerostamoulos G, Batziris H, Chu M, Caplehorn J, Robertson M D, Swann P. The involvement of drugs in drivers of motor vehicles killed in Australian road traffic crashes. Accid Anal Prev 2004; 36: 239 248. 7. Bernhoft IM, Steentoft A, Johansen SS,. Klitgaard NA, Larsen LB, Hansen LB. Drugs in injured drivers in Denmark. Forensic Sci Int 2005; 150: 181-189 8. Drummer OH, Gerostamoulos J. Cannabis and the risk of road crashes. Proceedings of TIAFT Prague 2001: 140-142. 9. Kunsmann GW, Kusman CM, LevineB, Smith ML. The effect of consumtion of Hempen Ale on urine cannabinoid screens. J Anal Toxicol 1999; 23: 563 564 10. http://www.hukuki.net/kanun/5237.15.text.asp. Adresinden 12.04.2007 tarihinde indirilmifltir. 11. Krüger HP, Perine BMV, Mettke M, Huessy F. Road traffic and illicit drugs, overview of the legal provisions, difficulties faced by the police, and analysis of prevention attempts in selected European countries. P-PG/Circrout (98), Pompideou Group, Concil of Europe, Strasbourg: 1999:4 12. Moeller MR, Steinmeier S, Bregel S. Determination of drugs of abuse in blood. J Chromatogr B Biomed Sci Appl. 1998; 21; 713:91-109 13. Samyn N, Viaene B, Laeremans B,Deboeck G, Maes V. First experience with the enforcement of the new per se duid legislation in Belgium. Proocedings of TIAFT Helsinki: 2000: 6-116 14. Verstraete AG: Roadside testing for drugs: Recent development in Europe. Proceedings of TIAFT, Helsinki: 2000: 84-88. 15. http://www.rosita.org. Adresinden 02.04.2007 tarihinde indirilmifltir. 16. -Akgür SA, Dönmez T, Yemiflcigil A. Madde etkisi flüphesi alt ndaki sürücülerde tükürük analizi. Adli T p Bülteni 2006; 11(1): 19-22 17. http://www.opsi.gov.uk/acts/acts2003. Adresinden 22.04.2007 tarihinde indirilmifltir. 18. http://www.fin.ucar.edu/procedures/sec1112_drugtest.html. Adresinden 30.01.2007 tarihinde indirilmifltir. 19. Jenkins AJ, Forensic Drug Testing, Principles of Forensic Toxicology, (Levine B.), AACC Pres, 1999: sf.246-264 20. Thieme D, Sachs H. Improved screening capabilities in forensic toxicology by application of liquid chromatography tandem mass spectrometry. Anal Chim Acta 2003; 492: 171-186 21. http://www.soft-tox.org/docs/guidelines Draft 2006 Changes.pdf. Adresinden 02.04.2007 tarihinde indirilmifltir. 22. http://www.izmir.bel.tr/standartpages.asp?menuid=1516& MenuName=minibüs çal flma yönergesi. Adresinden 03.04.2007 tarihinde indirilmifltir 23. http://www.drugabuse.gov.adresinden 02.04.2007 tarihinde indirilmifltir. 24. Augsburger M, Donzé N, Ménétrey A, Brossard C, Sporkert F, Giroud C, Mangin P. Concentration of drugs in blood of suspected impaired drivers. Forensic Sci Int 2005; 153: 11-15 25. http://www.rta.nsw.gov.au/roadsafety/downloads/2006_12_dru gdriving.pdf adresinden 02.05.2007 tarihinde indirilmifltir 26. Kintz P, Ludes B. Applications of alternative matrices (hair, saliva, sweat.) in forensic toxicology. Toxicol Lett. 1995; 95(Suppl.1): 6 27. Kintz P, Samyn N. Determination of Ecstasy components in alternative biological specimens. J Chromatogr B. 1999; 733: 137-143 28. Kintz P, Villain M, Concheiro M,Cirimele V. Screening and confirmatory method for benzodiazepines and hypnotics in oral fluid by LC-MS/MS Forensic Sci Int 2005; 150): 213-220 29. Choo RE, Huestis M. A. Oral Fluid as a Diagnostic Tool. Clin Chem Lab Med. 2004;42:1273 1287. 30. Verstraete AG. Oral fluid testing for driving under the influence of drugs: history, recent progress and remaining challenges. Forensic Sci Int 2005; 150: 143-150 31. Lambert WE, Van Bocxlaer JF, De Leenheer AP. Potential of highperformance liquid chromatography with photodiode array detection in forensic toxicology. J Chromatogr B Biomed Sci Appl. 1997, 689:45 53. 32. Aebi B and Bernhard W. Gas chromatography with dual mass spectrometric and nitrogen phosphorus specific detection: a new and powerful tool for forensic analyses. Forensic Sci Int 1999; 102: 91-101 33. Bush MD, Forensic drug testing, Federal Bureu of Investigation- FBI-Laboratory Symposium on Forensic Toxicology, Washington DC: 2004: 33-38 34. Spiehler V. The view of from USA-revised HHS Guidelines for specimen validity testing in the workplace. Bulletin of the nternational association of Forensic Toxicogists 2004; 34: 62-63 35. Cagle JC, McCurdy HH, Pan YM. Evaluation of the CEDIA TM DAU Assays and the AxSYM TM system for the analysis of cannabinoids in whole blood. J Anal Toxicol 1988; 21: 213-217 36. Gjerde H, Christophersen AS, Skuterud B Screening for drugs in forensic blood samples using EMIT urine assays. Forensic Sci Int 1990; 44: 179-185. 37. Bergmann-Iwersen S, Schmoldt A. Direct semiquantative screening of drugs of abuse in serum and whole blood by means of CEDIA DAU urine immunassays. J Anal Toxicol 1999; 23: 247-256 38. Grönholm M. And Lillsunde P. A comparison between on-site immunassay drug-testing devices and laboratory results. Forensic Sci Int 2001; 121: 37-46 39. Segura J, Ventura R, Jurado C. Derivatization procedures for GC- MS determination of xenobiotics in biological samples, with special attention to drugs of abuse and doping agents. J Chromatogr B 1998;713: 61-90. 40. Marquet P, Saint-Marcoux F, Gamble T N, Leblanc JCY. Comparison of a preliminary procedure for the general unknown screening of drugs and toxic compounds using a quadrupolelinear ion-trap mass spectrometer with a liquid chromatography mass spectrometry reference technique. J Chromatogr B 2003; 789: 9-18 41. Meer AJP, Huizer H. A contribution to the improvement of accuracy in the quantitation of THC. Forensic Sci Int 1999; 101: 1-8 206 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org
S. A. Akgür, A. E. Alt ntoprak, Z. Yüncü, H. Çoflkunol 42. Maralikova B, Weinmann W. Confirmatory analysis for drugs of abuse in plasma and urine by high-performance liquid chromatography tandem mass spectrometry with respect to criteria for compound identification. J Chromatogr B 2004; 811: 21-30 43. Laloup M, Tilman G, Maes V, Boeck G, Wallemacq P, Ramaekers J, Samyn N. Validation of an ELISA-based screening assay for the detection of amphetamine, MDMA and MDA in blood and oral fluid. Forensic Sci Int 2005; 153: 29-37 44. Cooper G, Wilson L, Reid C, Hand C, Spiehler V. Validation of the Cozart Amphetamine Microplate EIA for the analysis of amphetamines in oral fluid. Forensic Sci Int 2006; 159: 104-112 45. Bramness JG, Svetlana S, Mørland J, Engeland A. The risk of traffic accidents after prescriptions of carisoprodol. Accident Analysis & Prevention 2007 (bas mda) Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 18, Say : 3, 2008 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 18, N.: 3, 2008 - www.psikofarmakoloji.org 207